Groep 6/7/8

In Jong in Oorlog vertellen ooggetuigen over de Tweede Wereldoorlog. Als kind hebben zij deze oorlog meegemaakt. Hoe was het om op te groeien in oorlogstijd?

Jong in oorlog

Wereldoorlogen

Website 4 en 5 mei

Het Nationaal Comité 4 en 5 mei

Bekijk ook

Extra's

Schooltv biedt meer dan video's! Ontdek onze extra inhoud:

Ontvang jij de nieuwsbrief al? Blijf op de hoogte door je aan te melden en ontvang elke maand een nieuwsbrief naar keuze in je inbox!

Ik ben Joke Neurdenburg en ik ben in Borne geboren in 1939. Ik was één jaar toen de oorlog uitbrak. 
Ik ben Jan de Vries. Ik ben geboren in 1935, 7 mei, dus ik was vijf jaar toen de oorlog begon in 1940. 
Ons gezin bestond uit een vader en een moeder en een oudste zusje en twee zusjes en ik ben dus de derde dochter geworden. Ja. 
Ja, we waren eigenlijk een heel gewoon gezin: vader, moeder. Vader deed zijn werk, hij was vrachtrijder, zoals dat toen heette. Hij had eerst een paard en wagen, kan ik me nog herinneren. Later kreeg hij een auto. En dat was voor de oorlog al vrij luxe, kun je wel zeggen. Ik kan me nog wel eens een ritje in die auto herinneren, dus ik moet toen een jaar of vijf, zes, zeven zijn geweest. En de andere twee kinderen dus, we waren eigenlijk een heel normaal gewoon gezin. 
Nederland is in april 1943 al bijna 3 jaar bezet door de Duitsers. De Tweede Wereldoorlog is in volle gang. Veel Duitse soldaten vechten aan het oostfront in Rusland en het leger lijdt grote verliezen. Om de Duitse fabrieken draaiende te houden zijn arbeidskrachten nodig en dus moeten in april 1943 300.000 Nederlandse oud-militairen zich melden om in de Duitse fabrieken te gaan werken. 
Daar kwam behoorlijk wat verzet tegen, tegen die poging om al die mensen naar Duitsland te halen. En toen begonnen ze voor zover ik weet bij de industrie in Twente met een staking. Dat breidde zich langzamerhand uit naar Limburg, naar Friesland en ook in andere streken neem ik aan. In Friesland was dat vooral een melkstaking, in Twente een industriestaking. 
Het is het begin van spontane stakingen in allerlei fabrieken en bedrijven in Nederland. De staking begint bij Stork, een machinefabriek in Hengelo, op 29 april 1943. De vader van Joke werkt bij textielfabriek Spanjaard in Borne. Ook daar leggen ze het werk neer. 
Nou, gewoon dat iedereen in opstand kwam en wegliep. Het was een wilde staking, dat hebben die Duitsers nooit begrepen. Want als Duitser organiseer je alles. En dit was echt helemaal spontaan. 

De stakingen verspreiden zich over het land. In Limburg leggen de mijnwerkers het werk neer en in Friesland dumpen de boeren hun melk in de weilanden. 
Dat was 1 mei 1943, op een zaterdag. 
Ook de vader van Jan doet aan de staking mee. 
Maar goed, hij heeft eraan meegedaan, want de volgende dag op zondagmorgen, toen kwamen de Duitsers om die activiteit te bestraffen. Ze wilden die stakingsactiviteit met de harde hand zo hard mogelijk direct keihard neerslaan. 
De Duitse bezetter is niet blij met deze staking en grijpt hard in. Stakers worden opgepakt en meegenomen. 
Die consequentie wist niemand van tevoren, dat het dat zou zijn. Daar had mijn vader geen idee van, hij heeft ook wel gezegd in die tijd: Jongens, dat moeten jullie niet doen. Daar komt ellende van. Dat is dus ook geweest. 
En toen hebben ze dus met overvalwagens ook in ons dorp jongens opgepikt. En mijn vader wilden ze ook hebben. Dat hoor je dan later. Maar hij was niet thuis, dat weet ik. Hij was 's morgens vroeg op de fiets vertrokken, want hij wist blijkbaar dat ze hem ook wilden hebben. Ik kan me nog heel goed herinneren dat toen die zondagmorgen om een uur of 12 een aantal Duitsers, en Nederlanders helaas, dhr. Lammers, een keiharde NSB'er en de heer Schut, de NSB-burgemeester van Wymbritseradeel. Die vroegen waar mijn vader was, maar hij was niet thuis. 
Ook de vader van Joke wordt gezocht. Haar vader is gevlucht, maar de nazi's dwingen haar moeder het adresboek van haar vader te geven en zo sporen ze hem op. 
Uiteindelijk, zijn opdracht was absoluut die kinderen ook niet in de steek laten of mee laten nemen of wat dan ook. Ja, wisten ze veel wat er allemaal boven hun hoofd hing. Zij wist ook niet dat pappie gefusilleerd zou worden. 
De nazi's staan ook bij Jan voor de deur en zijn op zoek naar zijn vader. 
En maar vragen en maar vragen en vragen: Waar is hij dan? Nou, dat weet ik niet, zei mijn moeder. Ze wist het niet. Mogen we je huis bezoeken? Onderzoeken? Ik zei ja, of, mijn moeder dan. Ja, ga maar. Dus ik ga met één van die jongens, soldaten, ga ik het hele huis door. We gaan in de kamer kijken, we gaan in de slaapkamer kijken, onder de bedden kijken. Nergens mijn vader te vinden. Mijn moeder werd meegenomen en die was dus gijzelaar. En toen bleven wij met z'n drieën achter. En dan moet vrij snel één van de buurvrouwen gekomen zijn om ons op ons te passen. En toen kwam mijn vader 's avonds terug. Die had gehoord dat ze mijn moeder meegenomen hadden. En dat kon hij niet uitstaan. Hij zegt: Ze kunnen beter een vader missen dan een moeder. Dus die kwam ons afscheid nemen. Dat kan ik me wel herinneren. 's Avonds, onder het eten. En hij heeft zich gemeld bij de politieagent even verderop. En die hebben hem diezelfde avond of de volgende morgen, ik weet het niet zeker, ik denk de volgende dag, meegenomen naar Sneek en afgeleverd bij de Duitsers. De Duitsers hadden dus mijn moeder, toen mocht zij wel weer terug. Zij mocht wel weer naar huis. Dat had gewerkt. Ze was gegijzeld geweest en dat had gewerkt. Dat kan ik me herinneren, dat zullen zeggen, want de beurs kon een toestonden waarbij de beurs te wachten, want we wisten dat blijkbaar tot ze zal komen. Maar ja, hij was weg. 

De vaders van Joke en Jan zijn allebei doodgeschoten door de nazi's als vergelding voor hun deelname aan de staking. 
Die herinneringen van dat moment, dat is een totaal zwart gat. Terwijl mijn twee zusjes zeiden, mama besprak met ons ook altijd alles, zij zeiden: Ze heeft je dat heus verteld. Ik weet alleen nog op een goed moment, ik zat toen op een kleuterschool, dat ik iets heb zitten kleien ofzo. Dat is het enige. Maar verder van thuiskomen en dat mijn vader er niet meer was, ik was denk ik totaal in shock. En dat heeft eigenlijk mijn hele leven wel geduurd. Toch wel, ja. En waarvan ik ook denk dat al je lichamelijke klachten wel uit voortgekomen zijn en je al je onzekerheden. Want weet je, als je een vader hebt, dan is er ook een soort maatschappelijke status waar je eigenlijk een beetje bijhoort, zeker in die tijd. En ik heb nog altijd het gevoel dat nergens bij hoor. 
Eén of twee dagen later stond er een groot roze papier op de lantaarnpaal geplakt, met bovenaan met grote zwarte letters 'doodstraf'. Daaronder vier namen, waaronder mijn vader. Het vonnis is voltrokken. Dat staat dan vlak voor je huis en dat kan je elke dag lezen. Dan is duidelijk genoeg wat er gebeurd is. 
Ik heb hem altijd heel erg gemist, ook om vragen te stellen, of 'hoe denk je daarover', dat wel.
Of ik trots op mijn vader ben? Ja, dat is heel moeilijk te zeggen. Je kunt wel zeggen dat hij een held geweest is. Als je dan zoiets doet voor je vrouw en voor je kinderen. Nou, dat doe je niet zomaar. Nee.

Staken tegen de gedwongen arbeidsinzet in oorlog

Nederland is in april 1943 al bijna drie jaar bezet door de Duitsers. De Tweede Wereldoorlog is in volle gang. Om de Duitse fabrieken draaiende te houden zijn arbeidskrachten nodig. Dat noemen ze arbeidseinsatz. En daarom moeten in april 1943 oud-militairen zich melden om in de Duitse fabrieken te gaan werken. Veel mensen hebben daar moeite mee en gaan in staking.


De April-meistaking in 1943

Ik ben Martin Veltman, ik ben in februari 1943 in Amsterdam geboren. 
Mijn naam is Tinie IJisberg en toen de oorlog begon was ik een jaar. 
Nederland is vanaf mei 1940 bezet door de Duitsers, die ook in ons land nieuwe regels instellen, waardoor de vrijheid van Joodse Nederlanders steeds meer wordt ingeperkt. Zo worden ze ontslagen en mogen ze op sommige plekken, zoals parken, winkels en bioscopen, niet meer komen. 
Toen begonnen de nazi's voor het eerst eigenlijk te laten zien dat Joodse mensen... Ze gingen maatregelen nemen, dat die werden uitgesloten van de rest van de bevolking. 
Er is verzet tegen de maatregelen en er breken rellen uit in Amsterdam. Knokploegen van de NSB vechten met Joodse jongeren. Daarbij raakt de NSB'er Hendrik Koot ernstig gewond. Hij overlijdt. De Duitse bezetter is woedend en op 22 februari 1941 worden in de Joodse wijk van Amsterdam razzia's gehouden. Joden worden opgepakt en vastgezet. De bruggen rondom de wijk worden geopend, zodat de Joden niet kunnen vluchten. 
Toen was het zover dat de eerste razzia plaatsvond op het Jonas Daniël Meijerplein. Het was zaterdag, een vrije dag voor de Joodse mensen en zij werden van straat geplukt en in grote vrachtwagens afgevoerd. Dat maakte een enorme beweging daar rondomheen. Mensen die dat zagen, schrokken geweldig. Huilend, we moeten nu wat doen. 
Daarop  is gereageerd door het verzet en gezegd van, dat gaat niet goed. We moeten in opstand komen. 
De vaders van Tinie en Martin zijn allebei lid van de communistische partij. 
Mijn vader was tramconducteur, was ambtenaar dus, maar ambtenaren mochten geen lid zijn van de Communistische Partij van Nederland. Dat was mijn vader wel. Dus hij werd geheim lid. 
Mijn vader was altijd op pad voor de partij, voor de CPN. Daar werkte hij ook, dat was zijn baas. 
De Communistische Partij wil laten zien dat ze het niet eens is met wat er gebeurt met de Joden en besluit op 25 februari een staking te organiseren. 
Op de ochtend van de 25e februari heel vroeg, om half zes, want dan werd het personeel opgehaald, ging 'ie naar de 'POT-wagens', werd dat genoemd. Personeel-ophaal-tram. Hij was zo overtuigd, hij had tegen mijn moeder gezegd" Vandaag doe ik mijn gewoon goed aan, want er wordt gestaakt. We gaan niet werken, uit protest. 
De vaders van Tinie en Martin doen mee met de staking. De vader van Tinie zorgt er met zijn collega's voor dat de trams in Amsterdam die dag niet rijden. 
De tram was belangrijk. Omdat... Er was geen communicatie. Er waren geen telefoontjes. Er was niks. Dus als mensen stonden te wachten op de tramhalte, op de tram en de tram kwam niet, dan was het: Hoe moeten we naar ons werk komen? Het was de enige mogelijkheid om naar je werk te  komen, of met de fiets of met de trap of lopen. Toen kwam er dus door: Er wordt gestaakt. 
Eerst wordt er alleen in Amsterdam gestaakt. Via pamfletten en posters worden mensen opgeroepen om ook te gaan staken. Dan verspreidt de staking zich ook naar andere steden. De vader van Martin organiseert de staking in Hilversum. 
Ook in Hilversum, wat ik dan ook gelezen heb en gehoord heb, waren er duizenden mensen, wat helemaal niet verwacht was. En dat waren mensen, zoals mijn vader later wel eens zei, die hadden zoiets van, wat gaat er hier gebeuren? Dat gaat niet goed zeg. Aan de ene kant die duizenden mensen die demonstreren en niet alleen de Jodenvervolging en die razzia's zijn de aanleiding geweest. Maar daar zat natuurlijk in veel mensen hun hoofd toch al zoiets van: Er gaat iets niet goed, dus dat dat gevoel was er wel. 
De Duitsers vinden de staking ontoelaatbaar en grijpen hard in. Er vallen negen doden en 24 zwaargewonden. Talloze stakers worden gevangengenomen. Steden waar gestaakt is, krijgen hoge boetes opgelegd. Na twee dagen is de staking beëindigd. Het risico voor de stakers om opgepakt te worden is groot. Tinies vader overweegt om onder te duiken. 
Hij vond dat met vier kinderen en een gezin niet gemaakt. Zo makkelijk was dat nou ook weer niet. Dus ze leefden door en hij ging ook gewoon door met krantjes, nieuws verspreiden. 
Negen maanden later wordt de vader van Tinie opgepakt. 
Hij werd gearresteerd. Bij ons thuis. Wij woonden in een straatje, een tuin achter, en aan de voorkant en achterkant werden grote lichten op het huis. Grote lichten, dus er was geen enkele kans om te kunnen ontsnappen. 
De vader van Tinie krijgt de doodstraf voor deelname aan de staking. Op 19 november 1942 wordt hij doodgeschoten door de Duitsers. Hij is dan 42 jaar oud. 
Mijn moeder is flauwgevallen toen ze die mededeling kreeg. Ja, ze moest verder. En overdag was ze druk met alles gewoon bezig. Ze moest ook voor eten zorgen, noem maar op, alles, wat tekort was. En 's nachts lag ze te huilen. En ja, ik was haar troost. Dus dat ben ik dan ook geworden. 
Ook Martins vader is bang om gepakt te worden en duikt onder. 
Hij is naar huis gegaan en heeft tegen mijn moeder gezegd: Mikie, pak in de spullen. We moeten weg. Toen zijn ze begonnen, februari '41, met onderduiken. 
Maar in februari 1943 wordt ook de vader van Martin opgepakt en ter dood veroordeeld. Eén dag later wordt Martin geboren. Uit veiligheid zijn hij en zijn oudere broer ondergebracht bij een ander gezin, waar ze blijven tot de oorlog is afgelopen. 
Mijn moeder dacht dat mijn vader niet terugkwam, want hij was ter dood veroordeeld. En toen kwam hij toch terug. Toen kwam daar natuurlijk het gezinnetje bij elkaar. Mijn moeder had natuurlijk in haar hoofd: Ha, twee kinderen, een man, alles weer terug. Gaan we het leven opnieuw opbouwen? Ik had een broer die ik nog nooit gezien had en hij mij ook niet. Onze vader hadden we ook nog nooit gezien. Dat ging niet zo makkelijk.  Zoveel hulp als er nu is, was er toen nog niet. 
Het is de enige staking geweest tegen de Jodenpogroms in heel bezet Europa. En ja, het feit dat die staking er geweest is en dat die mensen hebben laten zien dat ze het niet zomaar namen, dat ze dit niet wilden, dat is van belang geweest voor degenen die wel in actie wilden komen. Je kan niet in zo'n maatschappij leven, wij ook niet. Hij deed het net zo goed voor ons als voor de Joodse mensen. Je kan niet in onvrijheid leven.

Staken tegen Jodenvervolging in oorlog

Nederland is vanaf mei 1940 bezet door de Duitsers, die ook in ons land nieuwe regels instellen waardoor de vrijheid van Joodse Nederlanders steeds meer wordt ingeperkt. Zo worden ze ontslagen en mogen ze op sommige plekken zoals parken, winkels en bioscopen niet meer komen. Maar in 1941 komen sommige Nederlanders in verzet tegen deze maatregelen en gaan ze staken.

De Februaristaking in 1941

Klas 1/2/3

Ik ben Julius Eduard Ernst geboren 18 maart 1922.Julius woont in Nederlands-Indië. In 1940 is het een kolonie van Nederland. Julius zit net als zijn vader in het KNIL, het Koninklijk Nederlands-Indisch Leger. Hij is op z'n zeventiende vervroegd in dienst gegaan. Nederlands-Indië blijft de eerste twee jaar nog buiten de oorlog. Maar wordt in 1942 aangevallen door Japan, een bondgenoot van Duitsland, Japan wil een groot Aziatisch rijk stichten. Ook willen ze meer grondstoffen en grondgebied voor de bevolking. Daarvoor moeten ze de koloniale heersers, zoals de Nederlanders uit Azië verjagen. Het KNIL wordt klaargemaakt om te gaan vechten tegen Japan en Julius wordt ingedeeld bij het derde bataljon: afdeling zoeklichten. Ze moeten s avonds de hemel afzoeken naar vijandige Japanse vliegtuigen rondom de regeringsstad Bandung. Wij werden gestationeerd in verschillende dorpen omdat wij aan het zoeklichten zijn. Wij zitten niet bij de troep, bij de gevechten. Dus wij zitten in de dorpen en wij moeten de eventueel vliegtuigen 's avonds, moeten wij dat zoeken en ook belichten. Bandung wordt door de Japanners gebombardeerd en Nederlands-Indië geeft zich over. Ook Julius en de andere KNIL soldaten uit zijn bataljon. We moeten ons allemaal melden bij de kazerne in Bandung. Waar we allemaal oude onderdelen hebben laten staan, deeldorpen. En toen zijn we naar Bandung gegaan. In Bandung bij de kazerne, daar moeten we melden. En toe zijn we binnen gebleven. En toen zagen we pas de Japanners. Ze worden gevangen gehouden in een kazerne. Als een aantal militairen probeert te ontsnappen, zijn de Japanners woedend. Ze hebben de hele kazerne allemaal aangetreden en hebben toen drie mensen doodgestoken vlak voor ons allemaal. Dat dit in een Bandung gebeurd. En toen werd iedereen stil, toen kon niemand.. Dus ze lieten zien even hun wreedheden. De Japanners selecteren 250 gevangenen, waaronder Julius. Ze worden naar Singapore gebracht. Van daaruit volgt een treinreis van vier dagen in een goederenwagon naar de stad Ban Pong in Siam, het tegenwoordige Thailand. Ze hebben geen idee waar ze zijn en waarom ze daar zijn. Iedereen was automatisch gespannen want je weet niet waar naartoe. Ze stoppen je in die trein en je gaat maar. En uiteindelijk kwamen we dan aan in Ban Pong. Dat wist je later pas. Vanuit Ban Pong lopen ze 225 kilometer door de jungle. Dat doen ze 's nachts. Zo worden ze niet ontdekt door de Amerikaanse verkenningsvliegtuigen. De mannen worden gedwongen te werken aan een 415 kilometer lange spoorlijn, dwars door het oerwoud. Van een plaats vlakbij Bangkok tot aan de kust in Birma. Met deze spoorlijn kunnen de Japanners gemakkelijker troepen en materialen vervoeren naar het Front in Birma. De mannen werken in ploegen. Ze moeten grond weghalen of juist ophogen om het terrein vlak te maken voor de spoorlijn. De omstandigheden zijn zwaar. Het eten is slecht en veel mannen worden ziek. In het kamp hadden wij veel dysenterie. Dat komt door vermoeidheid en door niet goed voedsel. In de groep waar Julius mee werkt, zitten ook mannen die het oerwoud kennen en veel weten van voedzame en eetbare planten die voorkomen in de jungle. Van het ene kamp naar je werk zie je dan een Guave-boom en wij weten dat de bladen van Guave-boom dysenterie stopt. En jonge vruchten. Bij nemen die mee en geven ze door: denk eraan dit kun je eten. Wij krijgsgevangenen hebben geluk gehad. Iedereen kent iets van de plant wat je kan eten. Daar denk je alleen maar aan werken en overleven. Wij hebben allemaal, al die jonge mensen werken om over te overleven. Door slechte hygiëne, ziekte, uitdroging, verhongering en het harde optreden van de Japanners sterft ruim een derde van de 250.000 dwangarbeiders. Daar geven de Japanners niets om. Ze willen de spoorlijn zo snel mogelijk klaar hebben. Daarom moet iedereen doorwerken, ook de zieken. Dat zijn zal ik maar zeggen de half-zieken, die moeten dan werken. Als ze te langzaam lopen, dan krijgen ze een tik. En die tik kwam van bamboestokken. En die zijn hard en en zij slaan altijd op je rug. Altijd. Ze gaan niet ergens bij je voeten, maar altijd bij je rug. Ondanks het zware werk, het slechte eten en de mishandelingen ontsnapt er niemand uit de ploeg van Julius. Daar denkt niemand aan, want je zit in het bos. Je weet niet welke kant je op moet. Als je de andere kant opgaat, richting Birma, dat hebben we achteraf allemaal gezien. Daar is Birma en aan de andere kant is de zee. Maar dat er daarna nog zoveel kilometer. Dus je zit beter in het bos. Maar Julius en de andere dwangarbeiders proberen daar waar ze kunnen de spoorlijn wel te saboteren. Bij uitgraven kan je niet saboteren. Alleen bij ophogen dan wel. Dat vul je de de grond met boomstammen, met bladeren en zand erop. Het gaat erom, zij willen die hoogte hebben tot zover. En wij zorgen daarvoor. En dat is het werk van van twee, drie weken bij ophogen. Bij uitgraven is het wel moeilijk. De laatste drie maanden van de oorlog moet Julius werken in een groot Japans magazijn in de jungle. Daar hoort hij dat de Japanners zich hebben overgegeven en de oorlog is afgelopen. Het duurt nog maanden voordat Julius weer terug is in Nederlands-Indië. Julius blijft in dienst van het KNIL tot in 1950. In dat jaar wordt het KNIL opgeheven en emigreren Julius en zijn vrouw naar Nederland. Hij beseft dat hij geluk heeft gehad. Dat wij geluk hebben dat onze groep van 205 mannen gezond is gebleven.

Soldaat in Nederlands-Indië in oorlog

Julius Ernst woont in Nederlands-Indië als in 1940 ook in Azië de Tweede Wereldoorlog uitbreekt. Hij zit net als zijn vader in het KNIL, het koninklijk Nederlands Indisch leger en vecht tegen het Japanse leger. Als Nederlands-Indië zich overgeeft wordt Julius gedwongen te werken aan een spoorlijn voor de Japanners in Birma.

Werken onder dwang voor de Japanners

Mijn naam is Arjen de Groot en ik woon in Enschede.
Toen de oorlog begon was ik 10 jaar. Op 10 mei 1940 valt het Duitse leger Nederland binnen. Het was oorlog, zeiden ze. Maar we mochten niet naar school die dag. Dat vond ik jammer want de tekenles ging niet door. Ons land wordt bezet en valt nu onder het gezag van Duitsland. Vader was bij de politie. Hij is in die tijd bij de NSB gekomen. De vader van Arjan sluit zich aan bij de NSB. De Nationaalsocialistische Beweging is het eens met de ideeën van de Duitse bezetter en gaat met hen samenwerken. Veel Nederlanders zien hen als landverraders. Ik werd uitgescholden voor landverrader en toen al, ik als snotneus van 13 14 dacht ik ja jongens, jullie hebben gelijk. Landverrader natuurlijk. Die Duitsers horen hier ook niet. Maar daar kon ik niet over praten. Ik kon dan ook niet over vragen thuis. En toch dacht ik wonderlijk: vader is het daarmee eens dat die Duitsers hier zijn en heel Nederland wordt overruled. De Duitsers zijn hier gewoon. Ik heb het meegemaakt 10 mei. Alleen wat mijzelf betrof: ik raakte geïsoleerd in de kleine club. Ik mocht niet meer bij de buren binnenkomen, niet meer met de vriendjes spelen op school. Ik hoorde bij een groepje Jeugdstorm. Dat was eigenlijk ook niet leuk om zo apart te staan, een nog met een pakkie aan ook. Dat vond ik eigenlijk helemaal niet leuk, maar het gebeurde wel. 
De Jeugdstorm is de jongerenbeweging die nauw verbonden is met de NSB. Bijna alle leden zijn kinderen van NSB'ers. Sport is heel belangrijk en er worden militaire marsen gehouden. Ook worden er films gekeken waarin Hitler wordt geprezen. Er waren grotere jongens en meisjes, dat waren de stormers en bij de jongeren, dat was ik. Dat was een groepje van 10, 12 misschien. Nee dat was geen grote groep. Maar al met al. Kijk dat ben ik met dat mooie pakje aan. Ik vond het eigenlijk helemaal niet leuk. Op 6 juni 1944 landden de geallieerde legers op de stranden van Normandië om Europa te bevrijden van de Duitse bezetter. De Duitse legers worden steeds verder teruggedrongen en de vader van Arjen neemt daarom een belangrijke beslissing die grote gevolgen heeft voor Arjen en zijn familie. Het was wel dreigender. Veel meer eigenlijk dan dat ik doorhad. Dat vader zei we gaan een tijdje naar Duitsland. Dat is veiliger. En er werd ook niet gevraagd. Ik had ook geen lift en ik vroeg ook niet. En we gingen weg. Arjens vader blijft achter in Enschede in Nederland. Arjan beseft amper wat er gebeurt. Ik herinner me nog goed in de trein, dacht ik. Reden we Duitsland in. En dat vond ik zo gek. Gisteren ging ik nog naar school en liep ik op straat. Nou zit ik in de trein en ik weet niet eens waarheen. Het leek wel een avontuur! Dacht ik. Arjan komt samen met zijn moeder en zusje terecht in het plaatsje Wittingen in Noord-Duitsland. Ze worden ondergebracht in een sportzaal van een leegstaand schoolgebouw. Vanaf nu moeten ze Duitsland helpen de oorlog te laten winnen. Arjens moeder gaat in een fabriek werken en Arjan gaat op een boerderij werken. Maar eerst gaat hij nog ergens anders naartoe. De jongens die mogen voordat ze gaan werken eerst nog naar een sportkamp. Daar worden ze flink van. Arjen reist per trein dwars door Duitsland naar Oostenrijk, naar het plaatsje Seeboden aan de Millstätter See. Prachtige, mooie omgeving aan de Millstätter See. Je kon over het meer kijken en aan de overkant was ook een kamp. Er was een berg. Prachtig mooi! Het was niet alleen maar sport, want de lading bestond voor de Waffen-SS. De Waffen-SS bestaat uit soldaten die zich vrijwillig hebben aangemeld bij het Duitse leger. Ze zijn vaak erg fanatiek en gedisciplineerd. Elke SS-er zweert een eed van trouw aan de Führer. De grote leider Adolf Hitler. Het merendeel waren jongetjes uit Duitsland. Hitlerjugend. Kinderen vanaf 6 jaar worden in Duitsland verplicht lid van de Hitlerjugend. Net als alle andere Duitsers worden ze voortdurend onderworpen aan de nazipropaganda. Daarmee krijgen ze in alle kranten, in films en op de radio onophoudelijk te lezen, te zien en te horen dat de ideeën van Hitler en zijn nazipartij de enige juiste zijn. Het doel is de bevolking niet meer kritisch na te laten denken en blindelings Hitlers bevelen op te laten volgen. In Duitsland was er geen plaats meer voor andersdenkenden. Iedereen moet gehoorzamen. En die waren het militaire systeem al gewend. Al vanaf de lagere school. Dat wist ik toen niet. Ik mocht die jongetjes ook niet. Als die praten, dan schreeuwen ze. Op een bevelerige toon. Wij zijn vergankelijk, maar Duitsland zal blijven bestaan. Wij zullen sterven maar Duitsland moet leven! Nu en voor altijd! Het kwam er eigenlijk op neer.. jongens, met mooie sterren op hun kraag. Het is een eer voor jongens als jullie om bij te dragen aan de eindoverwinning. Daar kwam het eigenlijk op neer. Ik vertel het zo even. En dat snapte ik best en dat werd ook wel aangenomen. Ja er was een opleiding en wie zich meldde, kreeg een rood lintje in een knoopsgat. En daar voelde ik toch niks voor. Duitsland is de oorlog aan het verliezen. De Russen rukken op in het oosten en de geallieerden vanuit het westen. In Duitsland ontstaat een tekort aan militairen. Iedereen die nog kan vechten, wordt naar het front gestuurd. Ook Arjen worden onder druk gezet om zich vrijwillig aan te melden om te gaan vechten aan het front. S Morgens op het appèl. Dan kun je je voorstellen, staat de hele club daar aan te treden. De vlag hijsen en een klein groepje, ik dus. Een man of vijf, moest apart staan. Wij waren lafaards. Want de benen nemen dat is er niet bij. Als je je afzondert, dan krijg je de doodstraf. Dat werd ons wel duidelijk gemaakt. Zorg dat je bij de groep blijft. 
Uiteindelijk wordt ook Arjen naar het front gestuurd, maar onderweg hoort hij dat Duitsland zich heeft overgegeven. De oorlog is voorbij. Hitler is dood. Arjen is blij dat hij niet heeft hoeven vechten aan het front, maar hij wordt als soldaat wel gevangengezet door de geallieerden. Uiteindelijk komt hij weer terug in Nederland. Hier wordt hij naar een heropvoedingskamp gestuurd. De oorlog en de keuze van zijn ouders om zich bij de NSB aan te sluiten heeft grote invloed gehad op de rest van het leven van Arjan. Hij heeft zijn verleden lang voor zichzelf gehouden en er niet over willen praten. Als je zegt ik heb foute beslissingen genomen, dat betekent dus dat ik achterwegen heb gelaten om beslissingen te nemen, waar ik geen beslissingen kon nemen. Omdat ik gedwongen werd en vanuit de situatie in huis al en het vertrek naar Duisland. Er werd mij niets gevraagd. Die tijd die heeft mij wel achtervolgd en die is onbewust bij mij gebleven. Die kan ik nu vertellen als een film.

Vechten voor de vijand in oorlog

Arjen de Groot is tien jaar als de Tweede Wereldoorlog begint. Arjens vader sluit zich aan bij de NSB die met de Duitse bezetters samenwerken. Als geallieerde legers Nederland vanuit het zuiden bevrijden, besluit het gezin te vluchten naar Duitsland, waar Arjen terecht komt bij de Hitlerjugend. Hier wordt hij klaargestoomd om voor de Duitsers te gaan vechten aan het front.

Vluchten naar Duitsland

Mijn naam is Edwin Hunt. In Engeland wordt Edwin vaak Ted genoemd. Dus iedereen noemt me Ted. Ted Hunt. Toen de oorlog begon in 1939 was ik 19 jaar oud. Mijn naam is Guy Whidden. Ik kom uit Maryland in de Verenigde Staten. Ik ben 96 jaar oud. Mijn naam is Alan King. Ik kom uit Engeland. In 1944 was ik 20 jaar oud. 
In juni 1944 is de oorlog al vier jaar aan de gang. Duitse legers hebben een groot deel van Europa bezet, maar de tegenaanval is ingezet. In Oost-Europa leiden de Duitsers grote verliezen tegen het oprukkende Russische leger. Ook in het westen staat een invasie gepland. In het diepste geheim wordt in Engeland een enorme legermacht opgebouwd dat West-Europa moet bevrijden van de Duitsers. Het plan is om op de stranden van Normandië aan land te gaan en vandaaruit op te trekken richting Duitsland. Alan King is één van de dienstplichtige militairen die deel uitmaakt van het invasieleger. Ik werd ingedeeld bij een tanktraining regiment in Yorkshire. Na drie maanden training werd in ingedeeld bij de East Riding Yeomanry Compagnie. Zij werden daar opgeleid om deel te nemen met de eerste aanvalsgolf. 6 juni 1944. De slag om Europa is begonnen. In de vroege ochtend van 6 juni 1944 is het zover. Het is D-Day, de dag van de beslissing, oftewel decision-day. De eerste dag van de bevrijding van West-Europa. Honderdduizenden militairen worden met duizenden schepen en vliegtuigen gedropt op de stranden van Normandië. Maar de Duitse soldaten verzetten zich hevig en er vallen tienduizenden slachtoffers aan beide kanten. Toen we in de buurt van het strand kwamen met onze boot, zagen we naast ons een schip vol met militairen een klein landingsvaartuig. Hij werd door een Duitse granaat geraakt. Alle mannen kwamen door de explosie in de zee terecht. Ze worstelden om in leven te blijven. Het schip dat achter hen aan kwam voer over hen heen. Ze werden uiteengerukt. Hun armen, benen en hoofden spoelden aan op het strand met de vloed mee. 
Ted Hunt heeft lang gewerkt op de rivier de Theems in Londen. Hij weet alles van schepen, maar ook van stromingen en van de werking van eb en vloed. Hij gaat vrijwillig bij het leger. Plotseling moest ik me melden bij een net nieuw opgerichte compagnie. Er waren daar 500 mannen die gewerkt hadden op de rivier de Theems. Ze werden ingedeeld bij deze invasie compagnie. Ze hadden allerlei vaartuigen die geschikt waren om bij een strand aan land te gaan. Vaartuigen die tanks, kanonnen, voertuigen zoals ambulances en mannen aan land konden zetten. Om tegen de Duitsers te vechten. Ik denk dat iedereen bang was. Je zou gek zijn als je niet bang was, omdat er erg veel dingen waren waar je bang voor moest zijn. Ik had alleen mezelf om me druk over te maken. En ik was ontzettend bezorgd. Ik was zo bang dat je zou kunnen zeggen dat ik doodsbang was. Ik was bijna ziek van angst. Maar op D-Day had ik zoveel andere dingen waar ik verantwoordelijk voor was. Ik wist wad ik deed en de bevelen die ik gaf konden het verschil maken tussen leven en dood. Dus ik was bang net als iedereen. Maar ik had zoveel aan mijn hoofd dat ik geen tijd meer had om echt bang te zijn. Je weet niet waar je aan begint. Mensen zeiden ''ach de Duitsers hebben niet zoveel wapens, ze vluchten vast weg als jullie er aankomen.'' Maar dat deden ze niet. En ze hadden veel betere wapens dan wij. 
Guy Whidden heeft zich vrijwillig aangemeld voor het leger. Hij is Amerikaan. De luchtlandingsbrigade waarbij Guy is ingedeeld, wordt ingezet bij de bevrijding van Frankrijk en Nederland. Het was erg spannend allemaal, ik was pas 18 jaar. Als je 18 bent is alles wel leuk. Ik wist dat wat we deden voor het goede doel was, een erg goed doel. Je moet begrijpen, we waren allemaal jonge jongens, en jonge jongens vinden heel veel dingen spannend. De oudere militairen waren meer bezorgd, zij hadden vaak een gezin. Wij waren single en vrij en vooral erg jong. Het voelde als een avontuur. Wij waren een vervangbaar regiment. Dat betekende dat we overal waar het mis was, we werden ingezet. Uiteindelijk werden wij net zo wreed en gewelddadig als de Duitsers. Het was zij of wij. We deden alles wat nodig was om in leven te blijven. In het voorjaar van 1945 wordt ook de rest van Nederland bevrijd en in mei van dat jaar geeft Duitsland zich over en eindigt de oorlog in Europa. Ze hadden vier jaar op ons gewacht. Toen we aankwamen waren ze ons erg dankbaar. en dat lieten ze ook zien. Ze waren erg blij om ons te zien. Op 15 augustus 1945 geeft ook Japan, bondgenoot van Duitsland, zich over en is de Tweede Wereldoorlog voorbij. Een oorlog waarin er naast miljoenen soldaten ook miljoenen onschuldige mensen zijn vermoord in nazivernietigingskampen. Ik was bij het leger gegaan omdat ik het vreselijk vond wat de Duitsers met de joden deden. Mensen moeten nooit gestraft worden omdat ze christelijk, joods, katholiek, protestants of moslim zijn. Omdat de meeste mensen een week beginnen... ze staan in de ochtend op om te gaan werken en ze willen genoeg verdienen om hun gezin te onderhouden. Het zijn andere mensen die je willen overhalen om te stoppen met werken, een uniform aan te doen en iemand dood te schieten die ze nog nooit hebben ontmoet.

De bevrijders van de oorlog

Ted, Guy en Alan zijn drie geallieerde soldaten die, samen met vele anderen, Nederland hebben bevrijd van de Duitsers. Voor hen begint de bevrijding van West-Europa op 6 juni 1944. Op die datum landen geallieerde legers in Normandië. Van daaruit trekken ze op richting het noorden en bereiken ze uiteindelijk Nederland.

Geallieerde legers trekken op naar Nederland

Mijn naam is Fred Mouw, eigenlijk Siegfried Willem Mouw, naar de grootvaders. Ik ben geboren in Arnhem en ik was twee jaar toen de oorlog begon. Fred zijn vader is Joods, maar zijn moeder is dat niet. Vanaf 1942 worden alle Joden in Nederland door de Duitse bezetter opgepakt. Maar omdat de vader van Fred getrouwd is met een niet-joodse vrouw, kan hij de eerste jaren van de oorlog blijven werken en wordt hij niet opgepakt. Eind 1944 wordt het toch te gevaarlijk voor de vader van Fred. En hij besluit samen met Fred en zijn moeder onder te duiken. Maar ze worden verraden en alle drie opgepakt door de Duitse bezetter. Na een week worden Fred en zijn moeder vrijgelaten, maar zijn vader niet. En na die periode van een week stonden mijn moeder en ik buiten de poort van de gevangenis en ik heb een klein briefje, zo'n klein briefje. En er stond op: lieveling ik ga naar Westerbork. Pas goed op jezelf en groet aan het kind. Liefs Ben. En dat briefje dat werd door een cipier, een hele aardige cipier in handen van mijn moeder gefrommeld. Mijn moeder wist dus dan op dat moment wat er met haar man ging gebeuren. Je praat ook over jonge mensen. Mijn moeder was iets van 28 en mijn vader was tien jaar ouder. Maar jonge mensen die dus iets aangedaan wordt. Mijn vader ging naar Westerbork. En dat betekende in die tijd, dat heb ik laten uitleggen door mijn ouders. Dat betekende in die tijd dat je geen kansen meer had. Men wist van Auschwitz, maar wist van Sobibor. Dat was bekend. Kamp Westerbork is een doorgangskamp. Het is de plek waar Joden uit heel Nederland worden samengebracht om van daaruit te worden overgebracht naar vernietigingskampen. Vanuit Kamp Westerbork vertrekt wekelijks een trein met duizend en soms meer mensen naar vernietigingskampen zoals Auschwitz of Sobibor. Bij aankomst wordt bijna iedereen meteen vermoord. Gedurende de oorlog zijn er 97 treinen uit Westerbork vertrokken met ruim honderdduizend mensen. De moeder die moet geweten hebben, dat is een heel bijzonder verhaal, moet geweten hebben dat mijn vader grote risico's liep. Nadat Fred en zijn moeder uit de gevangenis zijn vrijgelaten, weten ze niet wat ze moeten doen. Hun huis in Arnhem is vernietigd en op hun onderduikadres in Apeldoorn is er te weinig eten voor hen. De moeder van Fred mist haar man en besluit zich te melden bij Kamp Westerbork. Op een gegeven moment heeft ze een besluit genomen. Ik ga naar de SD, de Sicherheitsdienst in Apeldoorn en dan vraag ik mag ik naar mijn man? En daar kun je heel negatief over denken, maar je kunt ook zeggen: wat een moed. Zo denk ik erover. Toen zijn wij een week later, met kerst 1944 zijn wij naar Westerbork gaan. Het was een hele dreigende wand waar je tegen aankeek. Lampen, een soort zoeklichten, wachttorens, een slagboom. Voor een kind van 6 jaar, 7 jaar, heel bedreigend. En dat zal ik ook niet gauw vergeten. En dan ja, dan kom je daar binnen en dan word je gevisiteerd. Dan moet je je spullen afgeven. Heel vernederend voor mijn moeder, ook haar sieraden, armbanden en dat soort dingen. Spaarboekjes moest worden ingeleverd en die hebben we natuurlijk nooit meer teruggezien, dat ging allemaal naar Duitsland. En toen zijn wij naar de barak gebracht, een grote familie barak en daar was mijn vader nog. Intense vreugde, bijna niet voor te stellen dat het toch gelukt was. Want zo ziet mijn moeder dat. En mijn vader natuurlijk ook. Het kamp is helemaal omheind. Er zijn zeven wachttorens waarop zwaarbewapende soldaten de wacht houden met machinegeweren. Buiten de poort staan de woningen van de Duitse officieren, waaronder het huis van kampcommandant Gemmeker. Wij woonden in barak nummer 12. We keken schuin op die woning van Gemmeker. Ik zag hem ook elke dag een wandelingetje maken. Had hij een hond, een rot hond had hij en dan ging hij een wandeling maken over het kampterrein. Zo heb ik hem regelmatig gezien. Niet dat ik de angst voor de man had, want die man deed mij niks. Het was gewoon een onderdeel van het kampleven. In Kamp Westerbork kunnen 10 tot 15 duizend mensen gevangen gehouden worden. De leefomstandigheden zijn relatief goed. Gezinnen mogen bij elkaar blijven en er is voldoende te eten. De gevangenen werken voor de Duitsers. In het kamp wordt er gewerkt in de keuken, de schoenmakerij, de kleermakerij of in de houtzagerij. Buiten het kamp wordt er gewerkt op een boerderij. Andere gevangenen moeten bomen rooien of verdedigingswerken aanleggen. Er was een ziekenhuis, dat behoorde tot het grootste van Nederland. Er waren 106 specialisten en 1500 bedden en dat soort dingen. Het was een dorp helemaal compleet met alles erop en eraan. De school hoorde ook bij, er waren winkels, er was Westerbork-geld. Het was een heel bijzondere gebeurtenis als je in Westerbork zat. Eigenlijk was het met het cabarets mee en het voetballen wat er gebeurd is, is het gewoon een een dorp geweest. En ik was er onderdeel van. In plaats van het gebeuren was ik een onderdeel van het dorp. Fred komt eind 1944 aan in Kamp Westerbork. Het laatste transport vanuit Westerbork naar de vernietigingskampen is dan al geweest. Er zijn nog maar negenhonderd gevangenen in het kamp. Ik ben naar school gegaan. Er waren nog twee klasjes, er waren twee Joodse meesters. Er waren nog dertig kinderen in het kamp, niet meer dan dat. Van baby tot 15 jaar ongeveer. 
We hebben gevoetbald. We hebben gespeeld, getold zoals het vroeger wel ging. Gewoon de normale dingen die een kind deed en we gingen naar school. Als de school uit ging, dan ging je joelend en schreeuwend met de kinderen, ging je door al die gangetjes heen. Westerbork was ideaal voor kinderen met al die gangetjes tussen die barakken. Onvoorstelbaar om krijgertje en verstoppertje te spelen. En dan hadden hele grote appelplaats. Daar voetbalden we. Mijn moeder werkte in de keuken, mijn vader zat in barak 56. Het was een industriebarak, er werden batterijen uit elkaar gehaald, onderdelen van vliegtuigen, allemaal rommel. Allemaal nodig voor de Duitse oorlogsindustrie en als het klaar was, ging het met een vrachtwagen naar Duitsland toe. En s avonds ging je met elkaar eten en het eten was kwam het de gaarkeuken weliswaar. Maar het was allemaal best te doen. Dus het kampleven. Als je mij vraagt: was het kampleven vervelend? Dan is mijn antwoord nee, eigenlijk niet zo. Alleen was er één groot verschil. Het was elke dag zonder uitzondering werd er gepraat over de trein. Komt er nog een trein? Duizend mensen in zo'n kamp was voldoende voor één lading. Tussen aanhalingstekens richting Auschwitz, Sobibór, Birkenau, noem het maar. En die trein kwam niet, want niemand wist in het kamp, dat konden we ook niet weten: 13 september 1944 was de laatste trein vertrokken. Die kwam dus niet meer. 
In april 1945 zijn de Duitsers de oorlog aan het verliezen. De Canadese bevrijders komen steeds dichterbij. Fred hoort het kanonnen gebulder in de verte. Iedereen is bang wat er gaat gebeuren. Zullen de Duitsers hun meenemen? Of zullen ze worden doodgeschoten? Op 11 april gaan de Duitsers ervandoor. Ze laten de overgebleven gevangenen achter in Kamp Westerbork. Het was heel, heel nerveus gedoe. Het kanongebulder kwam steeds dichterbij. En toen hebben twee mannen, op de twaalfde april hebben twee mannen met witte vlaggen de hei opgelopen. Granaten kwamen er heel dichtbij en zij hebben toen de Canadezen kunnen meedelen dat het een vluchtelingenkamp was. Een gevangenenkamp en geen militair kamp. Op 12 april komen de Canadezen in het kamp aan. De opluchting bij de gevangenen is groot. Ze zijn vrij en de oorlog is voorbij. Ik denk dat die 900 mensen op die tien tanks gezeten hebben. Eén grote kluwe juichende mensen. Je moet je ook indenken. De oorlog was voorbij. Die spanning, die ellende wat je boven het hoofd hing, was over. En dat is een ervaring, die is niet te beschrijven. Dat maakten we dus met z'n allen mee. Mijn hele leven lang en dat beheerst mij nu nog. Ik zit hier ook niet voor niks. Gaat het door. En dat vind ik niet erg. Ik vind het prima. Dat dat ik me kan uiten daarover en dat ik anderen er deelgenoot van kan maken. Dat ze beseffen wat oorlog is en dat die ellende er eigenlijk niet had moeten zijn.

Kind in het kamp in oorlog

Fred Mouw is twee jaar als de Tweede Wereldoorlog begint. Freds vader is joods, maar zijn moeder niet. Eind 1944 zit het gezin ondergedoken, maar ze worden verraden en opgepakt door de Duitsers. De vader van Fred komt in doorvoerkamp Westerbork terecht, maar Fred en zijn moeder worden vrijgelaten. De moeder van Fred mist haar man erg en besluit samen met Fred ook naar kamp Westerbork te gaan. Daar wordt het gezin herenigd, maar ze zitten wel opgesloten.

Leven in kamp Westerbork

Martin en Wim wonen aan de rand van de Biesbosch, een moerassig getijdengebied in het midden van ons land. De eerste jaren van de oorlog is het nog rustig in de dorpen waar ze wonen, maar dat verandert eind 1944 als de Biesbosch een frontlinie wordt: de grens tussen het bevrijde zuiden en bezette noorden van Nederland. 

Ik ben Martin Hoevenaar, geboren in Lage Zwaluwe, een dorpje aan de rivier, 07-01-1936.

Mijn naam is Wim Nouwen. Ik was vijf jaar toen de oorlog is begonnen.

Het gebied waar woonden, mijn vader en veel van die mensen, die verdienen het brood in de Biesbosch. De Biesbosch is momenteel een nationaal park. Dat was voorheen gewoon een wild gebied. Je moest er de weg weten, wilde je er uit de voeten kunnen.

Als je er niet bekend bent, kan je er verdwalen. Het water ging toentertijd nog op en neer. Dan scheelde het twee meter en als je buiten de vaargeul kwam, dan kwam je vast te zitten en dan moest je wachten totdat dat het water weer gekomen was en dan kon je weer vlot komen. De Duitsers durfden daar niet in. Sommige gaatjes gingen ze wel een klein beetje in, maar het meeste deel durfden ze niet in, het is een doolhof.

Op 6 juni 1944 landden geallieerde legers op de stranden van Normandië in Frankrijk. Ze rukken snel op richting het noorden en een half jaar later is Zuid-Nederland bevrijd. Maar dan komt de bevrijding tot stilstand, net ten zuiden van de grote rivieren en de Biesbosch. 

Wij werden beschoten vanaf Made. Toen is de onderwijzer op het fietsje naar Made gereden. Die heeft de commandant gesproken en zei: schei uit met schieten, want er is geen één Duitser die er nog te zien is. Dat hebben ze toen gestopt en na een uurtje kwam de eerste tank binnenrijden. Dat was natuurlijk feesten, sigaretten en chocolade. Toen wij bevrijd waren, was de Biesbosch nog niet bevrijd.

De Duitsers hebben de bruggen over de grote rivieren opgeblazen. Hierdoor kunnen de geallieerde legers niet verder en loopt de bevrijding van Noord-Nederland vertraging op.

Noord-Nederland blijft in Duitse handen en de Biesbosch ligt nu midden op de frontlinie. De vader van Martin heeft gewerkt als landmeter in de Biesbosch en kent daardoor het gebied erg goed. Hij wordt door een verzetsgroep die opereert onder de naam Albrecht gevraagd om voor hen te gaan werken. Hij moet belangrijke personen voor het verzet en documenten overvaren naar het noorden, dwars door de Biesbosch. Dit doet hij met een roeibootje. Het is gevaarlijk werk. Deze verzetsmensen worden na de oorlog liniecrossers genoemd.

Mijn vader wist wel heel erg goed waar hij mee bezig was. Maar dat wil dus niet zeggen... Als je niet bang bent, kan je ook doodgeschoten worden. Dus dat gevaar was er. Zo gauw als ze hier de haven uit kwamen, hadden we de frontlijn, dat was de Amer hier achter de dijk. Dat was dan eigenlijk de frontlijn. Daarboven was het natuurlijk levensgevaarlijk.

Dat werk deden ze wanneer er een donkere maan was, dus geen maanlicht. Het getijde moesten ze mee hebben, en dan op hoop van zege. Maar het was levensgevaarlijk want de Duitsers loerden op ze. Zij waren het wild en zij waren de jagers. De jagers hadden het helemaal voor het zeggen. Op het laatst waren de Duitsers dat er niks meer kon op de rivier. Dus alles wat zij deden, was stiekem, in het geheim.

De mensen die ze vervoerden waren bijna altijd mensen van Bureau Inlichtingen en die kwamen van Eindhoven vandaan. Daar zat Bureau Inlichtingen gehuisvest.

Die kwamen hierheen en die kregen hier vandaan een overtocht met één van de crossers. Als Drimmelen bevrijd is, komt er bij Wim Nouwe regelmatig iemand van het verzet aan huis. Hij is een bekende van zijn vader. Zijn naam is Tijs Peele. Ook hij kent het gebied goed en steekt wel eens de Biesbosch over.

Die man moest natuurlijk ergens verblijven en is bij ons terechtgekomen. Daar werd hij hartelijk ontvangen.

Omdat er nauwelijks communicatie mogelijk is tussen het bevrijde zuiden en het bezette noorden, brengt Tijs ook geheime berichten over.

Die kwam dikwijls hartstikke bezweet, of hij was kletsnat... Hij moest langs die posten zien te komen die er nog in de Biesbosch zaten kwam. Dan kwam hij vermoeid en nat aan en werd bij ons opgevangen. Die berichten die hij bij hem had, die ging hij dan doorvertellen. Als hij terugging, probeerde hij wat medicijnen en dergelijke mee te nemen omdat er in het noorden niks of een klein beetje was. 

In de nacht van 18 maart 1945 vertrekt de vader van Martin vanuit de haven van Lage Zwaluwe voor een nieuwe crossing door de Biesbosch.

In diezelfde nacht vertrok ook iemand anders uit de haven van Lage Zwaluwe en die man heette Aaike van Driel, uit Werkendam. Hij heeft het niet gehaald. Er waren vijf boten hier in de haven die die route hadden, maar mijn vader was de enige die uiteindelijk aangekomen is in Sliedrecht en de rest is gepakt of het één of het ander. Hij is dus bij de kop van het land met de mensen die hij bij hem had tegen de wal op geschopt. Uiteindelijk is hij in Utrecht terechtgekomen en daar doodgeschoten.

Ik vond het natuurlijk spannend. Zo gauw als hij zich liet zien, hing ik aan zijn nek. Ik hoorde af en toe wel eens wat, want hij besprak wel eens iets met mijn vader. Hij zei: je mag wel wat weten, maar je moet nooit tegen niemand wat vertellen. Als hij dan bij ons was, sliep ik ook bij hem. Vanaf de andere kant werd wel eens met een mitrailleur geschoten. Die tikten op het dak, die kogeltjes. Hij zei: je hoeft niet bang te zijn, ik lig er toch voor. Het was mijn held.

In het voorjaar van 1945 slagen de geallieerden er eindelijk in de grote rivieren over te steken en kan ook Noord-Nederland worden bevrijd. Op 5 mei 1945 geeft het Duitse leger in Nederland zich over. De liniecrossers van de Albrechtgroep krijgen na de oorlog hoge militaire onderscheidingen voor hun getoonde moed. 

Die liniecrossers zijn allemaal gedecoreerd met de hoogste militaire onderscheiding in dapperheid, terwijl die mensen geen militairen waren. Je hebt net de foto's kunnen zien hoe mijn vader in uniform stond, maar het was het uniform wat hem geschonken was, aangereikt. Wanneer ze dan gepakt zouden worden, zouden dezelfde behandeling krijgen als een militair, maar het waren wel 21 burgers. Er was geen één militair bij. Daarom is dat op zich ook al zo knap. Spionage, een inlichtingengroep, gewone burgers die dat werk deden. Het is niet niks geweest. Het is heel wat geweest.

Martin en Wim wonen tijdens de Tweede Wereldoorlog aan de rand van de Biesbosch, een moerassig getijdengebied in het midden van ons land. Als de Biesbosch eind 1944 de grens wordt tussen het bevrijde zuiden en bezette noorden van Nederland, gaat het verzet het gebied gebruiken om stiekem belangrijke personen en documenten over te varen naar het noorden. Dit doet ze met een roeibootje en het is gevaarlijk werk.

Grens tussen bezet en bevrijd Nederland

De Biesbosch in oorlog

Indonesië is in 1940 een kolonie van Nederland. Het heet Nederlands-Indië. Er wonen zo'n 60 miljoen Indonesiërs en maar 300.000 Nederlanders. En toch zijn zij de baas in het land. Totdat in 1942 Nederlands-Indië bezet wordt door het Japanse leger.

Mijn naam is Karin Ottenhof. Ik ben geboren in 1941. Ik ben Joop Lefrandt. Geboren 23 augustus 1933.

In Nederlands-Indië wonen verschillende bevolkingsgroepen waaronder Indonesiërs, Indo-Europeanen en Europeanen. De Indonesiërs zijn veruit in de meerderheid en eerst nog blij met de komst van de Japanners, omdat ze nu niet langer door de Nederlanders worden overheerst. Dat is anders bij de Indo-Europeanen. Zij zijn van gemengde afkomst, bijvoorbeeld een Indonesische moeder en een Nederlandse vader.

Nadat de Japanners Nederlands-Indië hebben veroverd, beginnen ze met het gevangen zetten van alle Nederlanders en andere Europeanen in speciale Japanse kampen. De Japanners willen een groot Aziatisch rijk en daarin is geen plaats voor blanke mensen of voor mensen met een gemengde afkomst. Joop en Karin zijn allebei van gemengde afkomst en geboren in Nederlands-Indië.

Ik was enig kind, mijn vader en moeder waren gescheiden. Maar toen ik een jaar of vijf was, een oom van mij die stierf, zijn vrouw ook, en de kinderen zijn toen toegewezen aan mijn moeder. 

Mijn moeder en mijn vader die waren dus gemengdbloedig. En mijn oma Siti Katimah heeft aan de ene kant mijn opa de bezorgde uitspraak gegeven: kinderen, vooral jullie meisjes, jullie moeten maar goed een vak leren, want een rijke Nederlander, volbloed Nederlander, die kijkt heus niet naar Indische meisjes. Maar aan de andere kant, als je een opleiding hebt, dan kun je wat wij noemen een witteboordenbaan krijgen, want je bent altijd nog meer dan een Inlander. Dat woord Inlander was een erg koloniaal woord.

Het was een gelaagde maatschappij. Mijn moeder was toch tot de rijken. Zij voedde ons helemaal Europees op. Ze was echt volbloed Nederlandse en wij waren Indo maar niet van de lagere klasse. Ik vind het vervelend om klasse te noemen, maar we hadden geld. Mijn moeder kon alles doen. Ze deed alles wat ons hartje begeerde. Vaak met vakantie, we hadden bedienden die ook familie waren, aangetrouwd. Zij waren graag bij ons in dienst. We hadden een tuinjongen, een binnenmeid, een buitenmeid en een babu die de was deed.

Mijn vader werkte bij de spoorwegen en mijn moeder was kleuterleidster. Zij waren net naar de mooie stad Djokja, een ouderwetse sultanstad, overgeplaatst. Toen mijn vader werd opgepakt, en niet alleen mijn vader natuurlijk, maar iedereen die had meegevochten tegen de Japanse troepen, ook mijn ooms, werd opgepakt en in krijgsgevangenkampen gezet. Omdat Joop en Karin van gemengde afkomst zijn, worden ze niet opgesloten in een kamp en mogen ze gewoon in hun eigen huis blijven.

Ze worden daarom buitenkampers genoemd. Maar het leven wordt hen niet gemakkelijk gemaakt. Veel Indonesiërs zien hun als verraders omdat ze met Nederlanders hebben samengewerkt. De Indonesische bevolking wordt door de Japanners opgestookt om zich tegen de Europeanen en Indo-Europeanen af te zetten. De Indonesische bevolking wordt steeds vijandiger en ook de Japanners behandelen hen slecht.

Het werd gevaarlijk om uit huis te gaan omdat we zo opvielen, als te wit. In de koloniale tijd moesten we ons zo wit mogelijk gedragen en heel netjes Nederlands praten en proberen een witteboordenbaan te krijgen. Maar in de Japanse tijd moest je juist helemaal niet zo wit mogelijk zijn. Ons nichtje dat het donkerst was en dat ook heel rap Surabayaans Javaans kon praten, die was onze ambassadeur op de markt. Zij ging dan, eerst kopen, toen dat niet meer ging, ruilen. De laatste handdoeken, de laatste lakens, voor eten voor ons allemaal.

Janus, de oudere broer van Joop, is dan al in een kamp gevangen gezet. Joop en zijn moeder worden vaak overvallen door boze Indonesiërs en de huisbaas wil hen uit hun huis zetten. 

14 oktober. Toen mijn broer Janus geïnterneerd was, kwam onverwachts de huisbaas die zei: jullie moeten nu het huis uit. Toen heeft mijn moeder zich vernederd door te knielen op de grond. De zoon van de huisbaas heeft ze bij de enkels beetgepakt en zijn voet in haar nek gezet. Als hij had doorgedrukt, was dat mijn moeders dood, maar hij was van hoge afkomst en hij was gevoelig voor dat gebaar. Toen mochten wij drie dagen langer in dat huis blijven.

Uiteindelijk vinden Joop en zijn moeder ergens anders onderdak. Maar ook daar leven ze in angst. Net als de familie van Karin.

En de wasmeid, die in het begin nog graag bij ons werkte, kreeg op een gegeven moment... Ze moest afscheid nemen, huilend, want haar Lurah, haar wijkhoofd, had gevraagd: waarom werk je bij die blanken? Kan je niet voor je eigen volk werken? En toen zijn de tantes zo geschrokken dat we helemaal niet meer aan de voorkant van het huis mochten spelen.

In de zomer van 1945, als de oorlog in Europa al voorbij is, is Nederlands-Indië nog steeds bezet door de Japanners. Om de Japanners te dwingen zich over te geven, werpen Amerikaanse bommenwerpers op 6 en 9 augustus van dat jaar twee atoombommen af boven Japan.

Het land geeft zich over en de Tweede Wereldoorlog is nu ook in Azië voorbij.

 Twee dagen later was de radioboodschap van Soekarno en Hatta, een Javaan en een Sumatraan die tijdens de Japanse bezetting hadden mogen warmdraaien voor het vrije Indonesië, en zij zeiden: vandaag hebben wij het vrije Indonesië opgericht. Die gingen niet verder wachten wat er gebeuren zou na het verdwijnen van de Japanners. 

Voor Joop en Karin is de angstige tijd nog niet voorbij. De Indonesiërs willen niet terug naar de tijd van vóór 1942, toen Nederlanders in Nederlands-Indië de baas waren. Ze willen onafhankelijk zijn en keren zich nog krachtiger tegen de Europeanen en de Indo-Europeanen.

Een huisvriend van ons werd ineens vijandig. Wij gingen altijd schijngevechten houden van de Wajang, met echte messen uiteraard. Op een gegeven ogenblik heeft hij me echt gestoken. Ik heb nog het litteken. Dat vertelde je je moeder niet want dat was net als verraad. Maar ja, vriendschap gaat boven vijandschap.

Vanuit Nederland worden soldaten gestuurd om tegen de onafhankelijkheidsstrijders te vechten. De gevechten duren tot 1949. Dan wordt Indonesië definitief onafhankelijk. De ouders van Karin en Joop voelen zich niet meer welkom in Indonesië en vertrekken voorgoed naar Nederland.

Indonesië is in 1940 een kolonie van Nederland. Het land heet dan Nederlands-Indië. In 1942 wordt Nederlands-Indië bezet door het Japanse leger. Voor de Japanners is er geen plaats meer in het land voor blanke mensen of voor mensen met een gemengde afkomst. Joop en Karin zijn allebei van gemengde afkomst en vertellen over hun ervaringen tijdens de oorlog.

Leven onder de Japanse bezetting

Nederlands-Indië in oorlog

Op 10 mei 1940 begint de Tweede Wereldoorlog ook in Nederland. Ons leger vecht vijf dagen lang tegen de Duitse soldaten. Rotterdam wordt gebombardeerd en dan uiteindelijk geeft Nederland zich over. De Duitsers worden de baas in het land. 

Wij woonden in Tilburg in de wijk Broekhoven. Er kwamen heel veel vliegtuigen, alle mensen stonden buiten en toen zei een man bij ons uit de buurt: dat wordt oorlog. 

Al snel komt het normale leven weer op gang, ondanks de bezetting gaat iedereen aan het werk en gaan de kinderen gewoon weer naar school.

 In de Heikestraat was die school. Dat was allemaal vlakbij elkaar: de kerk en de school. Daar konden wij allemaal te voet naartoe.

Op school krijgen kinderen Duitse les en soms worden juffen en meesters vervangen omdat ze niet pro-Duits genoeg zijn.

Ik woonde met mijn vader en mijn moeder en mijn twee jaar oudere zusje in Amsterdam-Zuid.

De familie van Betty is Joods en Joodse mensen worden door de Duitse bezetter steeds meer onderdrukt. Ze moeten een ster dragen, in aparte wijken wonen en op school wordt het ook anders.

Joodse kinderen mochten niet meer met niet-Joodse kinderen op school zitten. Dus alle Joodse kinderen moesten bij elkaar. Net als alle andere maatregelen. Ik was op zwemles in de Hobbemastraat. Ik mocht niet meer zwemmen. Ik mocht niet het park in. We gingen altijd met vakantie, mochten niet meer met vakantie, dus dat was één van de maatregelen die erbij was.

Elke dag verdwijnen er kinderen uit de klas van Betty. Ze worden naar concentratiekampen overgebracht of duiken onder.

Je had natuurlijk wel een idee, want mijn ooms en tantes waren weg en ook op school... Ik zeg altijd tegen de kinderen: kijk, jij was er niet meer. De volgende dag was jij er niet meer. Er werd niet veel over gesproken, maar je wist natuurlijk wel dat er iets aan de hand was. Ik heb ook de mensen gezien die uit de huizen gehaald werden.

Joop zit op school in Nederlands-Indië, het tegenwoordige Indonesië. Als de Tweede Wereldoorlog twee jaar aan de gang is, wordt Nederlands-Indië bezet door Japan.

Toen kwam ik dus in de vierde klas. En daar leerde je Japans en rekenen. Ik heb ook met een houten geweertje moeten marcheren. Een nichtje van mij speelde goed piano en toen een Japanse officier kwam, was het een eer voor haar om voor die Japanner te spelen en ook een eer voor de school. Het was een soort verheffing. 

Wat ik van die Japanners hebben overgenomen is bijvoorbeeld haiku's proberen te schrijven.

Maria loopt gevaar omdat haar vader in het verzet zit. Ze moet onderduiken op een boerderij in Heerhugowaard. Als het daar te gevaarlijk wordt, wordt ze naar een ander onderduikadres in Tilburg gebracht. Ze komt bij een echtpaar terecht en krijgt een andere achternaam zodat niemand weet wie ze echt is. 

Daar ging ik naar school. Ik sprak anders dan de Tilburgers. Daar werd ik wel gepest. Ze hadden ook zo'n versje, want ik had rood haar... Rooie, rooie, ik zal je gooien, met een steen tegen je been, met kluit tegen je snuit. Rooie, rooie, de kerk is uit. Dat was niet leuk. 

Op een gegeven moment moest ik nablijven in school. Dat was heel vreemd. Ik mocht met schriftjes, ik mocht overal mee helpen, ik mocht op het bord enzovoorts. Ik snapte het eigenlijk niet zo goed. Wat was er nou aan de hand: er waren twee Duitsers aan de deur gekomen. Zij zeiden: u heeft hier een onderduikkind.

 Zij hield vol van niet en die lui die dachten heel slim te zijn, die bleven aan de voordeur wachten. Zij dachten: dat kind komt dadelijk vanzelf uit school. Maar zij zag kans om achter naar de buren te gaan, dat die moesten vertellen dat ik op school moest blijven, dat het veel te gevaarlijk was. Daar heb ik gezeten tot 's avonds een uur of half tien geloof ik. Toen kwam er iemand, toen mocht ik weer mee. Maar toen had ze wel in de knijp gezeten natuurlijk. Die twee hebben gedacht: nu zal ze wel niet meer komen.

Betty is ondergedoken in Friesland en gaat naar de dorpsschool.

Nou, ze is vast Joods, nou nee, mijn ouders zeggen... Enzovoort enzovoort. Het was zelfs zo dat ik bij het hoofd van de school een paar keer ondergedoken ben geweest. Want als er dan weer sprake was dat er Duitsers kwamen, en die kwamen natuurlijk voor onderduikers, voor wapens, voor clandestien slachten, voor Engelse piloten, voor de radio. Noem het maar op. Dan ging ik naar een andere plaats. En één keer in het huis in het hooi verstopt.

De school van Netty wordt in beslag genomen door Duitse soldaten.

Wij zijn in het begin gewoon naar school gegaan, maar op het laatst kwamen ook de soldaten in die school. En dan moesten wij in een andere straat in een melkfabriek, dat weet ik nou goed, daar hadden wij maar 2 uur per dag les. Je hebt daar niet zoveel geleerd natuurlijk. Dat kan ik me niet indenken. Nee. Daar hebben we wel veel mee gemist denk ik.

In mei 1940 begint de Tweede Wereldoorlog ook in Nederland. De Duitsers worden de baas in ons land. Ondanks de bezetting gaat iedereen weer aan het werk en gaan de kinderen gewoon naar school, maar de school is wel veranderd. Kinderen krijgen Duitse les en soms worden juffen of meesters vervangen omdat ze niet pro-Duits genoeg zijn. Betty en Maria vertellen hoe dat was in Nederland en Joop vertelt over zijn schooltijd in Nederlands-Indië.

Veranderingen in de klas

Naar school in oorlog

Tijdens de Tweede Wereldoorlog moeten ruim 300.000 Nederlanders onderduiken. Ze verstoppen zich omdat ze in het verzet zitten, niet voor de Duitse bezetter willen werken of omdat ze Joods, Roma of Sinti zijn.

Ik ben Betty Radema. Ik zou de volgende maand 7 jaar worden toen de oorlog begon. Ik woonde in Amsterdam. Ik ben geboren in  '35 en in 1940 bij het uitbreken van de oorlog was ik 5 jaar en ik heet Maria van den Wildenberg. 

Wij waren Joods. Maar niet dat we dat wisten. Ik heb absoluut geen enkele herinnering aan Joods zijn voor de oorlog of in de oorlog. Tot natuurlijk het ogenblik dat mijn vader ontslagen werd eind 1940.

Joden worden steeds meer onderdrukt door de Duitse bezetter. Ze worden ontslagen, kinderen moeten naar speciale scholen en ze moeten een ster dragen, een Jodenster. Vanaf 1942 moeten ze zich melden bij de autoriteiten en worden door de nazi's naar concentratiekampen gestuurd. Tijdens de Tweede Wereldoorlog duiken veel Joden onder om hieraan te ontkomen. Ook voor Betty en haar zusje hebben hun ouders een onderduikadres geregeld.

Er werd niet veel over gesproken, maar je wist natuurlijk wel dat er iets aan de hand was. Ik heb ook de mensen gezien die uit de huizen gehaald werden. Soms lagen er allerlei foto's op straat. Mijn moeder vond dat vreselijk. Die heeft dus gezorgd dat alle foto's en kleine spullen die we hadden over het dak naar niet-Joodse vrienden zijn gebracht om te bewaren. Er werd niet veel over de oorlog gesproken en natuurlijk wist mijn vader alles wat er gebeurde en mijn moeder ook. Maar we werden er niet bang gemaakt. Dus toen we gingen onderduiken werd er ook gezegd: jullie gaan nu logeren. Verder dacht je er eigenlijk niet over na.

De vader van Maria zit in het verzet. Hij is gemeenteambtenaar en weigert mee te werken met de Duitse bezetter. 

Toen kwam hij thuis vrijdagavond. Dat kan ik me goed herinneren. Hij zei:  het wordt me te heet onder de voeten. Ik moet weg. Maar ik heb ervoor gezorgd dat er voor jullie allemaal onderdak is. Toen is hij vertrokken.

De volgende dag komen ze haar vader ophalen, maar die is er niet meer dus nemen ze Maria's moeder mee. Ze wordt als straf gevangen gezet in Kamp Vught, vlakbij Den Bosch. 

En ik zie ons nog, we stonden met z'n vijven voor het raam te kijken naar mijn moeder tussen die twee kerels. Het was één vreemde en één uit Heerhugowaard. Wij stonden met z'n vieren te huilen. Alleen mijn jongste zusje riep: ik huil niet. Ik ben een flinke meid. En toen... Dat is een blinde vlek bij mij. Toen ging het heel snel. Alles werd ingepakt en wegwezen, want anders komen ze dadelijk ook nog... Toen werden mijn zus onder mij en ik in Heerhugowaard-Zuid naar een boerderij gebracht. Zij waren dolgelukkig met ons. Mijn twee broers werden ergens anders heen gebracht. Op dat moment kreeg je een andere naam. Ik heette Appelman en die twee van mij heetten Berepoot. Mijn jongste zusje, wij wisten niet waar zij gebleven was, maar zij was dus naar Tilburg.

Ook Maria's ouders hebben onderduikadressen geregeld voor de kinderen. Maria komt eerst bij een boerengezin in de buurt van haar woonplaats Heerhugowaard terecht. Ze mag dan nog niet naar school. Dat is te gevaarlijk. Na zes weken komen ze hen op het spoor en wordt ze snel weggehaald en naar Tilburg gebracht. Daar komt Maria terecht bij een echtpaar, oom Pierre en Tante Ria, waar nog een andere jongen wordt opgevangen, Piet. 

Ik miste mijn ouders heel heel erg, en mijn broers en zusje. Ja.

Ik heb wel eens liggen huilen in bed.

Betty wordt ondergebracht bij een groot gezin in Middelburg.

Een kleine kamer. Ik weet ook nog hoe hij eruit zag. Van mijn ouders kregen wij heel geregeld, in die twee weken dat ze er nog waren, brieven. Die waren ook heel opgewekt. Er zou ook een plaats voor hun gezocht worden en we moesten ons geen zorgen maken, enzovoort enzovoort. Toen werd ons verteld dat onze ouders met de razzia van 20 juni opgehaald waren.

Toen was het afgelopen met de brieven.

Maar ook Betty loopt gevaar in Middelburg en wordt in het geheim naar een boerderij in Friesland overgebracht.

Toen naar Friesland. Dat was iets heel anders. Geen stromend water, je kon je niet wassen. Het was een ongetrouwde boer en zijn huishoudster die eigenlijk nog nooit een kind gezien hadden, maar op Bijbelse gronden ons opnamen en voor ons zorgden. En dat deden ze zo goed en zo kwaad als het ging. Ik moet zeggen, ze zijn ontzettend aardig voor ons geweest. Streng maar aardig.

Zowel Betty als Maria gaan tijdens hun onderduikperiode gewoon naar school. Ze hebben een andere achternaam gekregen en de kinderen op school weten niet waar ze vandaan komen. Dat mogen ze natuurlijk ook niet vertellen. Als ernaar gevraagd wordt verzinnen ze dingen, zoals dat ze uit Rotterdam komen. En ze moesten verhuizen omdat hun huis is verwoest bij de bombardementen.

'Ze is vast Joods'. Nou, nee, en mijn ouders.... Enzovoort enzovoort.

Maria is nog steeds ondergedoken als Tilburg op 27 oktober 1944 wordt bevrijd door de geallieerden. 

Op een gegeven moment was het Zuiden dus bevrijd.

Mijn vader had ik nog niet gezien, die heb ik toen ook niet gezien, hij kwam veel later. Ik weet niet eens waar hij toen zat. Mijn moeder was te voet van Vught naar Den Bosch gelopen, want daar woonde nog een nicht en die hebben haar toen naar Tilburg gebracht. Want de familie zat allemaal in Tilburg, Oisterwijk, Loon op Zand. Daar zijn wij op een middag naartoe geweest en toen kwam ineens mijn moeder binnen. Dat was een weerzien.... Iedereen vloog er naartoe natuurlijk. Zij was heel emotioneel en wij stonden eigenlijk te duwen en te trekken om aan de beurt te komen.

Maria en haar broertjes en zusjes gaan na de oorlog weer bij hun ouders wonen.

Dan ben je ineens weer allemaal bij elkaar.

Mijn ouders moesten ook aan ons wennen en wij aan hun. 

Als ook het noorden van Nederland is bevrijd. duurt het nog maanden voordat Betty wordt opgehaald. Haar ouders hebben de oorlog niet overleefd. Ze zijn op 2 juli 1943 door de nazi's vermoord in Sobibor, een vernietigingskamp in het huidige Polen. Betty en haar zus gaan bij een tante wonen in Amsterdam.

Mijn onderduiktijd heeft andere impact gehad. Ik bedoel, niet zo zwaarwegend als de gedachten daarna wat er met je ouders gebeurde. Ik bedoel, dat was veel zwaarder dan de onderduik. Bij de onderduiker heb je toch een idee van: nou ja, straks is het afgelopen. Dan ga je weer naar huis toe.

Ik vind het belangrijkste, kinderen moeten weten dat een gezin, dat je daar heel blij mee mag zijn.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog moeten veel Joden onderduiken om aan vervolging te ontkomen. Betty is joods en haar ouders hebben een onderduikadres voor haar geregeld. Maria moet ook onderduiken, niet omdat zij joods is, maar omdat haar vader niet wil meewerken met de Duitsers.

Verbergen voor de Duitse bezetter

Onderduiken in oorlog

Ik ben Piet Arts. Ik ben geboren in september 1937. Ik was bijna 3 dat de oorlog uitbrak. 
Ik ben Tine Eijsten. En ik was 14 toen de oorlog begon. 
Tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn steeds meer voedsel, producten en goederen moeilijk te krijgen. Door de oorlog is transport lastig en zijn fabrieken en winkels dicht. Steeds meer producten gaan op de bon zodat wat er is eerlijk wordt verdeeld. 
Voor het weinige dat nog verstrekt werd, stonden lange rijen hongerige mensen te wachten. 
In het begin had je die bonnen en als er dan wat was oest je bonnen inleveren dan had je broodbonnen, vleesbonnen, wat dan ook. Maar dat hield op een gegeven moment op. 
Om de nazi's tegen te werken, wordt vanuit Londen in september 1944 opgeroepen tot een grote spoorwegstaking. Het zuiden van Nederland is dan al bevrijd. Ruim 30.000 mannen geven gehoor aan de oproep en leggen hun werk neer. De Duitse bezetter is woedend en stelt een strafmaatregel in: alle voedseltransporten per schip worden stilgelegd. Het vervoer over de weg ligt vanwege benzinetekort al langer stil. Deze maatregel heeft hele grote gevolgen. Het wordt al snel duidelijk dat veel Nederlanders vooral in de grote steden in het westen van het land in 1944 een hongerwinter tegemoet gaan. 
Mijn vader werkte bij een koek- en beschuitfabriek. Hij heeft wel meer kunnen doen dan de meeste gezinnen voor ons. Dus wij zelf hebben dat gevoel ook altijd gehad, dat we daardoor bevoorrecht warem. 
Ik heb nog een vork en een lepel. Dan ging ik meer langs hotels. Want je hebt in centrum. Had je 2 hotels, het Victoria Hotel bij het Damrak bij centraal station en houdt er zich en bij die koks kon ik altijd nog wel een beetje eten krijgen en dan had je de gaarkeuken. En daar had ik dan mij lepel bij me om in in de in de containers nog uit van de boot te scheppen.
De situatie wordt steeds erger. Eten wordt voor veel geld verkocht op de zwarte markt. 
Ja. De zwarte markt. Er waren straten waar je langsliep. De mensen fluisterden wat ze te koop hadden. Als je maar wat betaalde natuurlijk. 
In de stad is niets meer te krijgen. Mensen gaan naar het platteland op zoek naar voedsel. 
Boeren en boerinnen waren dat ook wel gewend. Dat je daar naartoe ging. Je klopte aan en of je kreeg een nee. Of de vraag wat heb je? Niet aan mij natuurlijk want daar was ik te jong voor. En als je dan wat had, zelfs mooie lakens en slopen, alles werd ingeleverd voor wat eten. Dus in het begin hadden de mensen nog wel geld of juwelen, maar later hadden ze niks meer om te ruilen. 
Ja nou je was wel met de opdracht bezig. Het was niet van een leuk tochtje naar de boer, nee het was om te kijken wat je kon krijgen. Het minste was melk. Maar hoe betaal je het? Dus we gingen er echt naartoe om voedsel te halen, te kijken of je het kon krijgen. 
Ook kolen voor de kachels en niet te krijgen. Het is koud en de mensen doen van alles om iets brandbaars en eetbaars te vinden. Hout wordt uit lege huizen gehaald voor de kachel. En als ergens iets te eten verkrijgbaar is, staan mensen uren in de rij. Tine hoort iets over een bakker in de Rijnstraat waar brood te krijgen is. 
Nou die bakker had iets gevonden dat hij zonder bon vruchtenbrood of vruchtenkoek kon verkopen. Maar het was zonder bon. Nou, het dak halve stad kwam het erop af. 3 uur 's nachts geen daar staan en om 5 uur kwam mijn zusje. En mijn moeder kwam de laatste portie. Dat was toch altijd een beetje meer duwen en trekken. 
Piet heeft zo'n honger dat hij de vreemdste dingen eten om in leven te blijven. 
Ik at veel zand uit de speeltuin. Het is heel vreemd, maar het voedde wel. Het was niet eens zo smerig. Maar het meeste is mij bijgebleven: de suikerbiet. 
Op het laatst kwamen iedere avond mensen tegen etenstijd bij ons langs in de hoop toch nog iets te krijgen en dat was op het eind harde scheepsbeschuit. Dat was geen gewoon beschuit meer en ook geen brood. Dat was keihard. Maar het was voedsel. Je was toch blij dat je het kreeg. 
Je zag mensen ook wel stelen. Deden we ook wel. We noemen het stelen maar het was natuurlijk geen stelen.Je had honger en als je ergens wat zag wat je mee kon pikken dan pikte je dat. Maar dat werd constant gedaan natuurlijk. 
Nou op het laatst was het dagelijks dat ik zag dat mensen niet meer verder konden en op de grond tegen een winkelpui aangingen zitten omdat ze niet meer voort konden en dat had geen zin om naar ze toe te gaan en een vriendelijk woord te zeggen want het enige wat ze nodig hadden was voedsel. En dat had je niet. Ik had geen voedsel daar op die plek om uit te delen. Ja, het was vreselijk om te zien en dat maakt je duidelijk dat er echt echt echt honger was en gevaarlijk. Dat was echt instorten. Wat er gebeurde. 
Ik heb ook mensen op straat zien bedelen en een dag twee dagen later dat ze dood waren. Je kan het je nu niet voorstellen allemaal. 
Je hoort ook dat dat de Zuiderkerk vollag met kartonnen dozen met met overleden mensen, lijken. En er waren geen kisten meer, kartonnen dozen in de Zuiderkerk. Dat hoorde je.
Dat heb ik ook wel gezien. Dat mensen in een kist weggebracht werden op een bakfiets. Maar dat was heel gewoon geworden voor me. Het gebeurde.

Honger in oorlog

Tijdens de Tweede Wereldoorlog wordt voedsel steeds schaarser. Voedingsmiddelen gaan op de bon en mensen staan uren in de rij voor een bordje eten uit de gaarkeuken. Ze eten zelfs suikerbieten en kinderen worden eropuit gestuurd om voedsel te sprokkelen bij boerderijen. Veel mensen sterven van de honger. Twee ooggetuigen vertellen hoe het was om honger te hebben in de hongerwinter.

In de hongerwinter is het eten op de bon

Ik ben Govert Aartse Jansen, ik was 3,5 toen de oorlog uitbrak. 
Ik heet dus Elli Slier-Katz. En als kind zijnde heette ik Elli Katz. En toen de oorlog uitbrak was ik 6 jaar en woonde in Amsterdam. 
Tijdens de Tweede Wereldoorlog worden kinderen soms bij een ander gezin grootgebracht. Bij een pleeggezin, bijvoorbeeld vanwege een gebrek aan eten of, zoals bij Govert omdat zijn vader is opgepakt en naar Duitsland is gestuurd. De moeder van Govert kan niet voor hem en zijn zus zorgen. 
Mijn moeder. Ja net in de 20, stond er toen alleen voor. Geen man, geen inkomen. Twee kinderen. Ja. Daar kwam ze zo zonder meer mee aan. Jij moet naar Breda. Nou ik vond het verschrikkelijk dat ik weg moest. 
Ik ging allerlei spookbeelden vormen waar ik terecht zou komen. Misschien waren ze wel heel streng, die mensen. Misschien gingen ze me wel goed vetmesten. Om op te eten. Ja. Die beelden kreeg ik. 
Elli is joods en omdat Joden tijdens de oorlog worden vervolgd door de Duitse bezetter besluiten haar ouders dat haar zus en haar broertje moeten onderduiken. 
7 maart is mijn broertje weggegaan. 8 maart mijn zus, de volgende dag en ik 19 maart en ik weet ook niet wat mijn ouders daarvan gezegd hebben. Ik denk, en dat denk ik later. Ze zullen wel gezegd hebben: jullie gaan even uit logeren. En als deze ellende voorbij is dan komen jullie weer terug. 
Elli komt terecht bij een pleeggezin in Wijckel, Friesland. 
Leuk ding was dat: 'hoe laat moet je naar bed?' Nou, thuis moesten we 7 uur naar bed. Maar ik dacht dat zeg ik niet. Ik zeg half acht, kijken wat lukt. En dat mocht, dat geloofden ze. We kregen 's middags warm eten. 's Middags waar weet was ik niet gewend, uit een diep bord. 
En daar kreeg je dus aardappelen, groente, vlees dat werd vaak geprakt geloof ik. En dan moest je je bord helemaal schoonmaken en dan kreeg je in hetzelfde bord kreeg je pap. Nou wij kregen ook wel 'ns pap naar dan 's ochtends. Het was heel raar. Je bent je zekerheid kwijt, het Fries om me heen en die kleren waren anders en gewoontes waren anders. Alles was anders. 
Ik wou naar huis. Ik weet wel. En dan dacht ik iedere keer: ik wil naar huis. Hoe mhet moest weet ik ook niet. 
Govert wordt door zijn moeder op de trein gezet naar Breda. 
Ik had nog nooit in een trein gezeten kon niet lezen, vol emoties natuurlijk. 
Ik zat maar naar die mensen te kijken als je trein stopt of ik dit niet uit moest. Maar in in Breda moest ik eruit. En toen kwam ik op het perron terecht. En dan zou ik afgehaald worden door mevrouw De Bok. Maar mevrouw De Bok stond er nietniet want mevrouw De Bok had de verkeerde tijd van de aankomst aangekregen op gekregen. Dus ik heb daar meer dan anderhalf uur...radeloos was ik, in paniek, verlaten. Alles. Net toen de politie me oppakte om mee te nemen kwam mevrouw de Bok aangerend. Ja. Toen was het. En ik herinner dat ze me achterop de fiets gezet heeft. Ze heeft niet gefietst. Ze is naar huis gelopen. Maar ja ik was overmand door verdriet. Verschrikkelijk. Ik huilde alleen maar. 
Mij werd wel verteld dat ik Elli Ten Cate heette, dat ik uit Den Haag kwam, uit de Zegbroekstraat, dat ik een hongerevacue was maar ze hadden me niet verteld dat mijn ouders ook andere namen moesten hebben. Dus ik was in het land met die knecht van die mensen van die boerderij. En die vroeg hoe heet jouw vader? Samuel. En hoe heet jouw moeder? Esther. Dan zijn jullie Joden. Nee, dat wist ik wel dat dat niet mocht. Maar ja. De buren waren NSB'er dus moest ik daar weg. Toen ben ik naar Oosterzee gebracht. Ja. En dat is een dorpje vlakbij Lemmer. 
Ja, die mensen waren ook heel lief voor me. Ze had van alles voor me gedaan, een vriendinnetje voor me gecharterd. En ik weet nog wel, een poppenwagen zelfs. Ik speelde lang niet met poppen. Maar ze deden heel erg hun best om om me naar de zin te maken. 
Govert komt terecht bij een echtpaar in Breda zonder kinderen. Ze hebben op zolder een kamertje voor hem gemaakt. 
Ik vond het verschrikkelijk want het was een spookkamer. Donker daar. Ik ben al bang in het donker. En daar was ik verschrikkelijk bang, huilde alleen maar, ik had verdriet. Ik wilde alleen maar terug naar mijn moeder en ze zou het een week aanzien. Want ik ging achteruit. Ik at niet meer. En na een week, toen kwam oom Wim met een boomstronk aan en een doos spijkers en een hamer en dan mocht ik heel de dag spijkers in dat stuk hout rammelen en dat toen was het over, ik kon al mijn agressie kwijt. Die had 6 dames die voor hem werkte. Nou ja, die probeerden me zo goed mogelijk te vermaken. Die zongen. 
Ook Elli wordt liefdevol opgenomen maar ook in haar nieuwe omgeving zijn dingen anders dan thuis. 
Als in Amsterdam een nieuw meisje kwam maar dan ging iedereen eromheen staan: wil je met me spelen en zullen we dit, zullen we dat dan toen? En ik kwam daar en niemand kwam naar mij toe. Ik was gek. Ik was raar en ze spraken Fries. En ik was donker en de rest was allemaal blond en als kind zijnde... Later dan vind je dat wel leuk dat je opvalt, maar als kind zijnde wil je dat helemaal niet. Dus ik werd er helemaal niet onthaald. Vreselijk vond ik dat. 
Na een week gaat het beter met Govert. Hij wordt in de watten gelegd door zijn pleegouders. Maar na een jaar staat zijn moeder plotseling voor de deur. 
Ze was uit Rotterdam gekomen en ze was kwaad op mij. Ze was kwaad op Ome Wim, ze was kwaad op tante Tiny en ik moest mee en ik wist niet waarom. Want ze zei niks. En pas in Rotterdam zegt ze: het is jouw schuld. Had je maar niet zo lief moeten zijn, zegt ze. Dat waren haar woorden. En achteraf heb ik gehoord dat Ome Wim die had een brief aan mijn moeder gestuurd of zij mij konden adopteren. En zij vatte dat op, terecht, in al mijn en ellende willen ze nog een jong van me afpakken. Ook dat zijn haar woorden. 
Elli's ouders komen niet terug na de oorlog. Ze zijn vermoord in een concentratiekamp. Elli wil bij haar pleegouders blijven. Maar dat mag in eerste instantie niet. 
De regel was als een joods kind uit het onderduikadres mocht niet weer in een niet-joods gezin. Dan moest het in een joods gezin. 
Goverts vader komt na de oorlog terug en Govert blijft bij zijn ouders wonen. Hij legt na de oorlog weer contact met zijn pleegouders met wie hij een goede band blijft houden. Elli mag uiteindelijk bij haar pleegouders blijven wonen. Ze ziet haar zus en broertje terug. Maar zij worden in andere gezinnen ondergebracht. 
Ik voelde me als een jong boompje waar een hele dikke steen tegenaan gerold is. En dat boompje is niet dood gegaan. Dat is erom heen gegroeid en dat heeft zelfs vruchten gedragen maar die steen ligt er nog. En zo is het eigenlijk ook.

Pleegkind in oorlog

Tijdens de Tweede Wereldoorlog hebben veel gezinnen het niet breed. Het leven is duur, helemaal met veel monden om te voeden. Daarom brengen sommige ouders hun kinderen onder bij pleeggezinnen. Hoe is het om je veilige thuis te verlaten en te gaan wonen bij mensen die je niet kent? Twee ooggetuigen die als kind bij een pleeggezin hebben gewoond vertellen erover.

Naar een ander gezin omdat je ouders je niet meer kunnen verzorgen

Pepernoten

Schrijf je in de voor de maandelijkse nieuwsbrief voor het laatste Schooltv PO-nieuws

Nieuwsbrief PO

Blijf op de hoogte van het laatste Schooltv-nieuws voor VO.

Nieuwsbrief VO

Contact

Schooltv Help

Veelgestelde vragen

Schooltv maakt educatieve content voor het onderwijs, bestaande uit video's en interactief materiaal. Altijd bij de les!

Over Schooltv

Over Schooltv.nl

Schooltv.nl is een videodatabase, gevuld met educatieve en informatieve videoclips, filmpjes, fragmenten, liedjes, animaties, lesvideo’s afleveringen, TV-programma’s, televisieseries, videoverzamelingen en afspeellijsten.

Jong in oorlog

Type videos