Groep 6/7/8

Klas 1/2/3

Nederland is bijzonderder dan je denkt! Er zijn maar liefst 13 gebieden en gebouwen aangemerkt als werelderfgoed. Dat betekent dat ze uniek en onvervangbaar zijn. Bekijk de video's van Het Klokhuis over werelderfgoed.

Eise Eisinga bouwt in zijn huis een planetarium. Inmiddels is dit het oudste nog werkende planetarium ter wereld. Hoeveel weet jij over Eise en zijn planetarium? Test je kennis in de quiz!

Quiz over de bouwer van het planetarium

Eise Eisinga

Begin 17e eeuw is de Beemster nog een groot meer. Totdat het wordt drooggelegd in 1612: een van de eerste polders van Nederland is geboren. Sindsdien staat de Beemster symbool voor de typisch Nederlandse manier van land inrichten. 

Quiz over een bijzonder stukje Nederland

Wat weet jij over de Beemster?

In Nederland vind je 13 plekken die werelderfgoed zijn. Dat zijn bijzondere gebouwen, natuurgebieden of steden die uniek zijn. Weet jij wat het inhoudt om werelderfgoed te zijn? Test je kennis in de quiz!

Quiz over unieke plekken in Nederland

Wat weet jij over werelderfgoed?

Nou, hoe Hollands wil je het hebben? De molens van Kinderdijk. Supermooi, heel bijzonder en heel oud, namelijk al 700 jaar. Maar wat hebben deze molens te maken met de piramides in Egypte? Venetië in Italië. De Taj Mahal in India of de Chinese Muur? Ja, het is allemaal Werelderfgoed van UNESCO. Dat zijn plekken in de wereld die zo uniek zijn voor de mensheid dat ze voor altijd moeten blijven bestaan. 
Hee, Koosje! We kunnen. Koosje, jij bent van UNESCO. Wat is precies de gedachte achter Werelderfgoed? Zo'n tachtig jaar geleden, na de Tweede Wereldoorlog, lagen grote delen van de wereld grotendeels in puin. En toen zeiden we: nooit meer oorlog. Toen is UNESCO opgericht en UNESCO richt zich op vrede en cultuur. En de gedachte daarachter is, is dat je als je elkaars cultuur leert kennen, de mooie gebouwen en de landschappen en begrijpt waarom ze belangrijk zijn, je ze ook meer gaat waarderen, maar je maakt het ook minder snel kapot en op die manier dragen we bij aan wereldvrede. 
Op dit moment staan er meer dan 1100 plaatsen op de werelderfgoedlijst en ook echt op alle continenten. Denk bijvoorbeeld aan het tempelcomplex Angkor in Cambodja. Of de enorme standbeelden op Paaseiland. Maar ook Auschwitz, het voormalig concentratiekamp in Polen, waar in de Tweede Wereldoorlog heel veel Joden zijn vermoord. Dat is een verschrikkelijke plek. Maar ja, je wil wel zoiets bewaren, want je wil ervan leren en dat het nooit meer gebeurt. Maar hoe is de werelderfgoedlijst ontstaan? In de jaren zestig in Egypte zou de bekende tempel Abu Simbel, nog uit de tijd van de farao's, onder water komen te staan door de bouw van een dam. En dat vonden landen zo erg dat ze besloten samen te werken. En die gezamenlijke reddingsactie waar Nederland ook bij betrokken was, die heeft ervoor gezorgd dat het niet verloren ging. Wow! En dat was het begin van de Werelderfgoedlijst. Dus door samen te werken kun je de wereld mooier maken. 
Werelderfgoed hebben we over de hele wereld en ook in Nederland hebben we meer dan tien Werelderfgoederen. Wat dacht je bijvoorbeeld van de grachtengordel van Amsterdam, het Rietveld-Schröderhuis in Utrecht of het voormalige eiland Schokland in de Noordoostpolder. En dus ook Kinderdijk. Nergens ter wereld staan er zoveel molens zo dicht op elkaar als hier in de polder in Kinderdijk, maar liefst 19 stuks. Als je goed kijkt dan zie je dat de polder hier een stuk lager ligt dan de rivier en het gebied er omheen. Dus vroeger overstroomde de polder heel vaak, maar 700 jaar geleden bedachten een paar knappe koppen daar iets heel slims op. Dit is één van de oudste, molen Blokweer, al 400 jaar oud en dit is Aart, de molenaar van deze prachtige molen. Jij komt ook echt uit een hele familie molenaars, dus jij kunt mij vast vertellen wat nou deze molens en dit hele gebied zo uniek maken dat ze op de werelderfgoedlijst staan. Het is een heel systeem en de molens doen iets heel bijzonders. Ze brengen het water vanuit het lager gelegen polderdeel omhoog naar het kanaal aan de andere kant. En dat gebeurde dus eeuwenlang, allemaal op windkracht. 
Wauw. We zijn nu helemaal boven in de molen. En die tandwielen, die worden dus aangedreven door de wind hè? Ja, het grote tandwiel zit vast op de wiekenas. Die brengt de kracht van de wind dus over naar het kleinere wiel en die zit vast op die hele dikke balk die dus vanaf dit punt helemaal naar beneden loopt. Wow. Dit is beneden in de molen, de molenaarswoning. Tegenwoordig is het een museum, hè? Inderdaad, we kunnen hier nu goed zien hoe de aandrijving dus vanaf boven hier eindigt. De dikke balk zien we draaien. Dit wiel drijft het hele grote wiel aan hier en dat zorgt ervoor dat buiten de molen het waterrad gaat draaien. Ja, en dit is waar het om draait: het waterrad. Inderdaad, het waterrad brengt het water dus omhoog vanuit de lager gelegen sloten, een meter hoger naar die kant. Vet hoor. 
De molens zijn onderdeel van een superslim systeem van sloten, sluizen en dijken die het water wegvoeren uit de polder. Dus zonder de molens zou het hier gewoon onderlopen met water. Dus wat je hier ziet is een knap staaltje watermanagement van wel meer dan 700 jaar oud. En omdat de molens Werelderfgoed zijn, worden ze beschermd, maar wordt ook de kennis erover bewaard. 
Wanneer wordt iets Werelderfgoed? Nou, dat is een heel proces en duurt wel 10 tot 15 jaar. Zo. Alleen een land zelf kan een erfgoed voordragen. En dan vervolgens zijn er deskundigen uit heel de wereld die gaan beoordelen of het erfgoed belangrijk genoeg is voor de wereld, of het onvervangbaar is en of een land er wel goed genoeg voor zorgt. Vervolgens brengen zij een advies uit en dat gaat naar het UNESCO-comité en die beslist uiteindelijk of het op de Werelderfgoedlijst komt. Ja, en zo komen er dus steeds meer Werelderfgoederen bij. 
Zo ook onze Waddenzee. Die staat sinds 2009 op de Werelderfgoedlijst. Want naast cultureel Werelderfgoed heb je ook Natuurwerelderfgoed. En dan moet je denken aan het Great Barrier Reef in Australië, de Serengeti in Tanzania en het Yellowstone Park in Amerika. Onze Waddenzee is een binnenzee die loopt via onze Waddeneilanden in Nederland via Duitsland naar Denemarken. Er wonen hier heel veel bijzondere plant- en diersoorten zoals heel veel schelpdieren, krabben, heel veel vissen en zelfs haaien. Maar ook heel veel vogelsoorten en zelfs zoogdieren zoals de bruinvis en de zeehond. Op de Werelderfgoedlijst van UNESCO staan meer dan 200 bijzondere natuurgebieden op de wereld, waaronder onze Waddenzee. Okee, boswachter Jerome van Natuurmonumenten. Ik ben er klaar voor. Mooi. En het is nu eb, dus we gaan gelijk het wad op. Hoppa, hou ik van. Wat maakt de Waddenzee nou zo bijzonder? Nou, het is het allergrootste getijdengebied van de wereld en omdat het zo'n ondiepe zee is, valt 'ie twee keer per dag helemaal droog. Wat zo bijzonder is aan de wadbodem is dat het hier helemaal vol zit met kleine diertjes. Ik denk dat dit wel een mooie plek is om even de vork in de grond te steken. Even kijken wat erin zit, even kijken of we wat kunnen vinden. Wow, je ziet echt meteen die gangetjes, zo mooi! Hier heb je dus echt een gekke wadpier, zie je dat? Aparte dingen. Echt van die dikke. Ja. Een soort kreeftje? Hee, en dit is zo'n duizendpootachtige, lijkt het. Een zager. Oh, ik heb een garnaal. Ik heb ook een garnaaltje. Zo, moet je kijken, wat een goeie catch. Ja, heel goed. Hier, een visje. Ja. Een platvisje. Ja, heel goed. Een krabbetje. Ja, en ik zie hier een garnaaltje. Oh, een heel kleintje. En daar nog een... Heel klein slakje. Oh kijk, daar gaat 'ie. Da's echt een dikke. Ja. Oh, ja, hij gaat er echt vandoor. Dit visje ook. Nou, ik ga ze weer vrijlaten. Zo. Maar wat maakt het nou zo uniek, al die beestjes? Door al die kleine beestjes komen hier wel 12 miljoen vogels per jaar. Ze trekken hier door op weg naar hun zomer- of wintergebied. Op deze plek kunnen ze ontzettend veel eten om aan te sterken. 
We lopen hier nu op de kwelders, die liggen aan het wad en hier gaan alle vogels rusten als ze uitgegeten zijn. Maar er broeden hier ook heel veel vogels. Er zit bijvoorbeeld een hele grote kolonie lepelaars. Wow, daar zijn ze, man! Vet veel. Ja. Allemaal lepelaars. En hier kunnen ze rustig broeden met z'n allen bij elkaar. Supermooi man. En wat doen jullie eraan om dit werelderfgoed te beschermen? Nou ja, eigenlijk zo veel mogelijk de natuur zijn gang laten gaan en zorgen dat de beesten hier rustig kunnen broeden. En we proberen zoveel mogelijk van alle soorten te leren die hier leven, zodat we ze zo goed mogelijk kunnen beschermen. 
Ja jongens, daar zijn ze, de zeehonden. Dit is toch wel echt supergaaf uniek Werelderfgoed hè, die Waddenzee van ons. Daar moeten we met z'n allen voor zorgen dat we dat goed beschermen, net als alle andere mooie Werelderfgoedplekken op de wereld. Want ja, die zijn van ons allemaal en dus moeten we er ook samen voor zorgen dat ze voor altijd blijven bestaan. Doei! Oeh, golfje.

Wat is Werelderfgoed?

Het Klokhuis informeert kinderen van acht tot veertien over de wereld om hen heen, in de breedste zin van het woord. 

Nizar Klokhuis

Programmalogo's

Het Klokhuis

De wereld kent veel bijzondere plekken, zoals de Chinese Muur, de Taj Mahal in India en de molens van Kinderdijk en de Waddenzee in Nederland. UNESCO, onderdeel van de Verenigde Naties, is opgericht om ervoor te zorgen dat al deze bijzondere plekken blijven bestaan.

Unieke plekken in de wereld die voor altijd moeten blijven bestaan

Ik sta hier langs de Rijn, een van de grootste rivieren van ons land en heel erg belangrijk vanwege het zoete water dat kan gebruikt worden voor de landbouw en voor drinkwater. Maar ook is de rivier belangrijk voor schepen die van alles en nog wat kunnen vervoeren. Als we even 2000 jaar teruggaan in de tijd, toen was deze rivier ook al heel erg belangrijk. Het bepaalde namelijk de grens van een heel groot en moordzuchtig leger. De Romeinen. 
Ho maar. Zo moordzuchtig waren ze niet. Door heel veel onderzoek leren we de Romeinen steeds beter kennen. Het was eerder zoiets als dit. De Romeinse Limes. Wat is dat voor een titel? Nou, de Romeinen komen uit een gebied dat nu Italië heet, waarvan toen al de hoofdstad Rome was. Romeinen. Ze spraken daar Latijn en grens in het Latijn is limes. Ze hadden al een enorm gebied veroverd. In Afrika gebruikten ze de woestijn als grens. Daar konden namelijk toch geen legers doorheen. En als er geen natuurlijke grens was, dan bouwden ze zelf een hoge dikke grens. En hier gebruikten ze dus de rivier als grens. We gaan vandaag een aantal plekken langs de grens bekijken en daarvoor heb ik dit nodig. En heel belangrijk: dit tijdglas. Hiermee kunnen we terug de tijd in kijken. Wow, echt een Romeins schip. Hier lag 2000 jaar geleden dus de grens van het Romeinse Rijk, dwars door Nederland. En hier onder de stad hebben ze een belangrijke ontdekking gedaan. 
We leren nog zoveel over de Romeinen omdat er heel veel onder de grond bewaard is gebleven, zoals hier in hartje Utrecht. Door alle lagen in de grond kunnen we de verschillende tijden herkennen. Dus hier zie je bijvoorbeeld een zwarte laag en dat laat zien dat hier eerst een houten gebouw heeft gestaan dat in de fik is gegaan. Dus een zwarte brandlaag. Daarboven zie je een witte laag, dat laat zien dat daar met steen gebouwd is. Dus er werden nieuwe muren gebouwd en weer vernieuwd. Kijk dan. Dit paaltje is het bewijs dat hier een straatje was en het straatje leidt tot die muur. En dit is een hele bijzondere muur, want toen deze stenen werden gelegd, was er nog niks. Dus dit zijn echt de eerste stenen van de stad Utrecht. En door alle Romeinse spulletjes die hier gevonden zijn, weten we dat het de Romeinen waren die dit gebouwd hebben, op de plek waar nu de Domtoren staat. En daar sta ik nu bovenop. Moet je kijken, wat een uitzicht! Ik was er net onder, maar ik sta nu op de Domtoren in Utrecht. Hij wordt flink gerepareerd, maar moet je kijken, wat een uitzicht! En het staat hier nu vol met gebouwen, maar vroeger zag het er zo uit. Is dat... een Romeins schip! Zo, moet je kijken. Zo ziet zo'n schip er dus 2000 jaar later uit. De bodem in Nederland is vrij uniek. Het is erg drassig en spullen die erin terecht komen, die blijven eigenlijk heel lang goed bewaard, zoals dit schip. Maar dat onderzoekers zo'n schip zouden vinden, ja, dat had natuurlijk niemand gedacht. Dit is trouwens geen soldatenschip, dit is het schip van een timmerman. De hele hut lag vol. Door die spullen goed te kunnen bestuderen, weten we steeds meer over de Romeinen. 
Kijk dan. Ze hadden toen natuurlijk geen internet of televisie, dus kinderen speelden spelletjes met bijvoorbeeld bikkels. Dat zijn schapenbotjes. Maar ze hebben ook heel veel dobbelstenen gevonden. Het was echt een beetje het gamen van de Romeinse tijd. De meeste mensen denken dat de Romeinen altijd vochten en dat andere volken een hekel aan ze hadden, maar dat schijnt helemaal niet zo te zijn. Kijk. Sterker nog, soms werd er jarenlang helemaal niet of nauwelijks gevochten. Forten werden dorpjes met gezinnen, landbouw, werklieden en als ze ergens in dat gigantische rijk iets nieuws leerden, dan pasten ze dat gelijk toe op andere plekken. Zo hebben ze bijvoorbeeld ontdekt hoe je dakpannen moest maken en, heel handig, hoe je plas en poep moest afvoeren: het riool. Ook werden er gekke dieren meegenomen, zoals kippen en katten en vruchten zoals perziken. En, heel belangrijk: het lezen en schrijven. Allemaal hier gekomen vanwege de Romeinen. 
De Romeinen waren meester in het bouwen van schepen. De beste timmerlieden, die zijn nog steeds bezig met kijken hoe ze 2000 jaar geleden die schepen zo goed konden maken. En jij maakt ze gewoon. Ja. En wordt dat nog steeds op dezelfde manier gemaakt als de Romeinen dat toentertijd maakten? Of is dat nu anders? Wij gebruiken sowieso als timmerlui nog heel veel gereedschappen die 2000 jaar geleden nog precies hetzelfde waren, maar we gebruiken ook elektrische machines. Maar de Romeinen hadden die machines natuurlijk niet die jullie nu wel hebben, dus ze deden er waarschijnlijk veel langer over. Nee, dat is niet zo. Ik denk dat ze behoorlijk sneller bouwden dan wij. Maar hoe kan dat? Want jullie hebben veel meer apparatuur, nieuwe dingen en zij hadden dat helemaal niet in die tijd. Ja, maar de Romeinen werkten achter elkaar hetzelfde model schip af, dus dan bouwden ze er één, gingen de mallen eruit en dan stond de volgende alweer in aanbouw. En als je dat jaar in, jaar uit doet met een vaste ploeg mensen, dan bouw je een enorme snelheid op. En daar kunnen wij niet tegenop, nee. Waarom vind jij het zo leuk om dit te maken? Nou, voor een timmerman moet je wel alles uit de kast halen, wil je een houten schip bouwen. Dat is best ingewikkeld werk. De Romeinen waren natuurlijk ook met hun gebouwen ongelooflijk goeie bouwers. En dat zie je in de scheepsbouw eigenlijk gewoon terug. Het is echt vakwerk, zo'n schip. 
Romeinse soldaten hadden wel degelijk een belangrijke rol. Ze moesten het dorp verdedigen of ze werden uitgezonden om ergens anders te gaan vechten. Ja, ik ben zo benieuwd hoe het er hier toen uitzag. Mag ik dat tijdglas eens? Kijk, daar, in de wachttoren. Sommige soldaten werkten, kookten, sliepen daar wel weken achter elkaar voordat ze eens naar het dorp terug mochten. Vanaf hier hielden ze de omgeving goed in de gaten. En als ze iets niet vertrouwden, dan konden ze met vlaggen naar de torens en forten seinen die verderop langs de rivier stonden. Op deze plekken langs de rivier zijn resten van Romeinse forten en nederzettingen gevonden. Ten noorden ervan leefden volkeren in kleine groepjes en aan de andere kant lieten de Romeinen duidelijk zien wie er de baas was. 
Nouja, eigenlijk heb ik dat tijdglas hier helemaal niet meer nodig, want Nederland staat bekend vanwege wat er in de bodem gevonden is, maar hier over de grens in Duitsland is er ook heel veel boven de grond gevonden. Ja, en hier stroomde dus de rivier. Moet je voorstellen dat hier een haven was en hier was de stad en hier leefden de mensen echt. Kijk dan, dit gigantische amfitheater. Hier vonden de gladiatorengevechten plaats. Dit zijn de opgravingen van een heel groot badhuis en ze zijn erachter gekomen dat hier zelfs vloerverwarming was. Het Romeinse Rijk was overweldigend en gevaarlijk en vooral heel groot. En toen? Het grote mysterie. Wat de mensen die hier woonden daarna gedaan hebben, ja, dat weten we eigenlijk niet precies. Want van die periode is niets teruggevonden. Hoe dan ook, mensen verdwenen, gebouwen verdwenen en een nieuwe tijd brak aan. Nou, ik ga lekker weer naar huis. Vloerverwarminkje aan. Lekker perzikje erbij, druifjes, bad vol laten lopen. Mijn eigen luxeleven weer continuen.

Wat is de Romeinse Limes?

De Romeinen hadden 2000 jaar geleden een enorm gebied veroverd, ook het zuiden van wat nu Nederland is. De rivier de Rijn gebruikten ze als grens. Door opgravingen leren we nog steeds veel over de tijd dat de Romeinen hier woonden, bijvoorbeeld hoe de stad Utrecht er vroeger uitzag of hoe ze schepen bouwden.

Oude grens van het Romeinse Rijk dwars door Nederland

Nederland heeft hele mooie natuur en op heel veel plekken in die natuur liggen hele unieke dingen verscholen. Sluizen, van die gekke betonnen huisjes en forten. Nu worden deze plekken vooral gebruikt om te recreëren. Lekker een dagje de natuur in, maar daar zijn deze forten natuurlijk niet voor gebouwd. Ze zijn onderdeel van een systeem dat al honderden jaren de vijand buiten de deur heeft gehouden. Zo slim bedacht dat het deel is van één van de meest unieke verdedigingssystemen ter wereld. De Hollandse Waterlinies. Linies zijn gebieden waar de vijand niet doorheen mocht komen. Maar wat heeft water daarmee te maken? Nederland is zo'n beetje het afvoerputje van Noordwest-Europa, want het ligt laag. Water uit heel veel landen om ons heen stroomt daardoor hiernaartoe. Er werden heel veel manieren bedacht om het water af te voeren of tegen te houden. Er was een tijd dat landen om Nederland heen jaloers waren op de rijkdommen van dit land en het wilden innemen. Denk daarbij bijvoorbeeld aan de Spanjaarden, de Fransen en later ook de Duitsers. Er werd een plan bedacht om de vijand te stoppen zonder daarvoor te hoeven vechten. Het water wat Nederland zo graag weg wilde houden, kon gebruikt worden als wapen. De vijand komt eraan. Met dit voorbeeld kan ik het laten zien: de Hollandse Waterlinie in het klein. Nouja, klein... Dit gebied wordt beschermd. Daar komt de vijand aan en hier loopt de rivier waarvan het water gebruikt wordt. Best goed nagemaakt, want dit zijn de stadjes van toen, de forten eromheen. En hier loopt de rivier. Belangrijk. Als daar de vijand vandaan komt, openden ze hier de sluis. En dan loopt het land onder water. Uniek, want nergens ter wereld werd water als verdediging ingezet. Zo'n waterlinie bouw je niet zomaar. Zo'n sluisje bijvoorbeeld, ziet er in het echt zo uit. Dit noemen ze de Beersluis. Deze plek is speciaal gekozen omdat daar de rivier loopt en daar de vijand vandaan zou kunnen komen. Een combinatie van sluizen houdt normaal gesproken het water tegen, maar als de vijand er aankwam en de sluizen werden opengezet, vooral deze grote jongen, dan liep dat land onder water. Het water komt niet met een soort vloedgolf het land binnen. Heb je wel eens een badkuip vol laten lopen met water? Dat duurt lang. Dit zijn wel 1 miljoen badkuipen. Heel lang. Het duurde zo'n 10 tot 15 dagen voor het hele landschap onder water stond. En dan ook nog, het water komt ongeveer tot hier ofzo. Daar komt die vijand toch zo doorheen? Gaan we testen. Op deze plek is een weiland onder water gezet, precies zoals ze dat vroeger deden als de vijand eraan kwam. Ik kan zwemmen, dus voor mij geen probleem. Maar we hebben het over meer dan honderd jaar geleden. Kijk, ik heb m'n pak al aan. Oh! Legers bestonden niet alleen maar uit mannen, maar ook nog met lange, zware geweren. Ik kom helemaal niet vooruit. Nou! We hebben het dus over meer dan honderd jaar geleden. Legers bestonden uit mannen met van die lange, grote, zware geweren, paarden, karren met munitie, maar ook nog voedsel. Oh, wat koud. Oh. Vooral in de winter was het natuurlijk berekoud. En je ziet totaal niet waar je loopt. Ik kom wel een beetje vooruit, maar die overkant, die ga ik echt niet redden. Te diep om te lopen en weer te ondiep om te varen. Oh wat koud. Heb je 'm? Moet ik nog iets zeggen? Nee, ga maar terug.
Dit is dus echt een geniaal verdedigingsmiddel. Dat werkt wel. Oké, we hebben water. Een enorm stuk ondergelopen land. Sluizen aan de ene kant, sluizen aan de andere kant. Maar toch was het niet genoeg. Om alles te beschermen, werden er forten geplaatst. Zo'n fort is een enorm bouwwerk met een gracht eromheen, hele dikke muren en bovenop stonden hele dikke kanonnen. Het was eigenlijk gewoon een klein dorp. Hier woonden en werkten de soldaten dag in, dag uit. De soldaten sliepen hier in een soort hangmatten aan de muur, allemaal naast elkaar. Hier kookten ze dus. Kijk die pot dan. Er was ook een gevangenisruimte voor soldaten die niet zo goed luisterden, met tralies. Hmm... Regenwater kon omgezet worden in bruikbaar water. En natuurlijk de ruimtes van waaruit de kanonnen konden worden afgevuurd. Zo ingesteld dat je in verschillende richtingen kon schieten. 
De Hollandse Waterlinie beschermde eerst een paar dorpen. Later kwam Utrecht erbij. Dat was nog niet genoeg, want als de vijand dan toch door wist te breken, dan moest Amsterdam koste wat het kost beschermd kunnen worden. De hoofdstad kreeg dus extra bescherming door een eigen linie, de Stelling van Amsterdam. Aan alle kanten wordt het gebied beschermd, maar één plekje was nog niet beschermd. De Zuiderzee, nu het Markermeer. Daarom werd er een fort gebouwd in het water. De ontwerpers van de forten wisten dat de mogelijke vijand inmiddels sterkere wapens had. Daarom werden de nieuwere forten gebouwd van beton in plaats van steen. Daar ligt Amsterdam en die enorme kanonnen stonden gericht naar zee, waar de schepen vandaan konden komen. Aan deze kant zijn twee hele dikke wallen van zand en steen om bij beschieting de inslag op te kunnen vangen. Als er dan een kanonskogel afgevuurd werd, dan ging dit wel kapot, maar het fort zelf niet. 
Wow! In deze koepel stond een enorme stellage met daar bovenop de kanonnen en daarmee konden dit soort kogeltjes afgevuurd worden. Bij elkaar zijn de Hollandse Waterlinies 200 kilometer lang, 1 tot 5 kilometer breed, het bestaat uit 96 forten, zes vestingen, twee kastelen, ruim duizend betonnen schuilplaatsen, meer dan honderd militaire sluizen en waterwerken, superbijzonder. En weet je wat? Uiteindelijk werd deze unieke verdedigingslinie opgeheven. De voornaamste reden? De uitvinding van het vliegtuig. Dat het land onder water gezet kon worden, was voor de vijand blijkbaar al afschrikwekkend genoeg. Slechts drie keer is er voor gekozen om weilanden onder water te zetten en in de meeste forten is zelfs nog nooit een schot gelost. Tja, wat doe je dan met al die kastelen, forten en schuilplaatsen? Opknappen en de ruimte gebruiken om lekker van de natuur te genieten.

Wat is de Hollandse Waterlinie?

De Hollandse Waterlinies is één van de meest unieke verdedigingssystemen ter wereld en is onderdeel van UNESCO Werelderfgoed. Het werd aangelegd in de 17e en 18e eeuw. Door middel van sluizen werden grote stukken land onder water gezet om de vijand tegen te houden.

Verdediging door middel van water met sluizen en forten

Wat zijn de Hollandse Waterlinies?

De belforten in België en Frankrijk. 
Het Potala Paleis in Lhasa. 
Fort Rohtas in Pakistan en de forten van De Stelling van Amsterdam. 
Wat hebben zij met elkaar gemeen? 
Ze zijn uniek in de wereld, 't zijn werelderfgoederen. 
Erkend door de Unesco, onderdeel van de Verenigde Naties. 
Je hoeft niet op wereldreis om ze te zien, want ons land kent ook werelderfgoederen. Waarom zijn deze plekken belangrijk en wat betekenen ze voor Nederland? 
Ik neem vandaag een kijkje bij een aantal forten van de Stelling van Amsterdam.
De Stelling van Pythagoras heeft met wiskunde te maken. 
Maar deze stelling heeft daar niets mee te maken. 
Maar wel met forten, daar hebben we er veel van in Nederland. 
Herinneringen uit oorlogstijd, om ons te beschermen tegen geweren, bommen en granaten. 
Deze forten zijn speciaal gebouwd voor de Stelling van Amsterdam. 
Dit is de Stelling van Amsterdam. 
Een kring van 135 kilometer lang rondom Amsterdam. 
Met 42 forten, met dijken, sluizen, gemalen. 
Allemaal om de hoofdstad Amsterdam te beschermen.
Het is een militaire verdedigingslinie. Gebouwd van 1883 tot 1920. 
Met als belangrijkste wapen en verdediging: water. 
Dit hele gebied rondom de hoofdstad kon vollopen met water als het moest. 
Op allerlei strategische plekken werden forten gebouwd. 
Zoals deze, Fort Pampus. 
En dat allemaal om onze hoofdstad te beschermen: Amsterdam. 

Maar waarom en tegen wie moesten wij ons toen verdedigen? 
Rond 1870 scheelt het niet veel of er breek hier oorlog uit. 
Tijdens de Frans-Duitse Oorlog maakt Nederland het leger strijdklaar. 
Gelukkig gaat die oorlog aan ons land voorbij. 
Maar de oorlogsdreiging leert ons dat de verdediging niet sterk genoeg is, dus tijd voor een nieuw verdedigingsplan. 
Op 18 april 1874 tekent koning Willem III de Vestingwet. 
Een nieuw verdedigingsplan voor Nederland met de nieuwste bouwtechnieken, de sterkste forten en modernste wapens. 
Tenminste, voor die tijd. 
Dit is Fort Spijkerboor in de Beemster. Het grootste landfort van de stelling. 
Met als belangrijkste functie: Schieten op de vijand. 
Dat kon vanuit deze geschutskoepels met enorme kanonnen. 
Met deze wielen kon de koepel draaien in de richting van het schootsveld. 
En de granaten gingen met een kettinglift naar boven. 
Hierboven kwamen ze aan en konden de kanonnen in om te worden afgevuurd. 
Door een speciaal sluizensysteem kwam het water de polder in. 
Dit gebied bij Fort Krommeniedijk werd onder water gezet door aan de ene kant sluizen te openen en ze aan de andere kant te sluiten. 
Zo kwam hier een laagje water van 40, 50 centimeter te staan. 
Dat lijkt niet veel, maar als je niet weet wat je tegenkomt tijdens het lopen, is dat levensgevaarlijk. 
Stel, de vijand rukt van die kant op. 
Dan zetten de soldaten de sluizen open, dit land loopt onder met water en vanuit dit soort schietgaten konden ze zo de vijand verjagen. 
En dan de vijand. Ja, die hadden het niet makkelijk! 
Ho ho! Ik loop nog in een warm pak door het water. 
Maar in die tijd had je soldatenkleding aan. Paard en wagen. 
En bij elke stap die je zette, kwam je laars vast te zitten in de blubber. 
En die groene bult daar, was het fort. 
Van daaruit werd je beschoten, je was een makkelijk doelwit. 
Als je de pech had in de buurt te komen van een sloot, zoals hier, kon je ook nog eens makkelijk verdrinken. 
Nee, dit was niet fijn voor een vijand. Aaa... Whoo.

Als de complete stelling er in 1914 ligt, is 't het modernste verdedigingswerk ter wereld. Met een wapen dat iedere vijand kan stoppen: heel veel water. 
En water is in Nederland overal te vinden. 
Want Hollanders vechten al eeuwen tegen 't water. 
Overstromingen worden voorkomen, dijken worden gebouwd. 
Sluizen, gemalen, sloten en kanalen. Zo houdt Holland de voeten droog. 
Maar die voeten kun je ook expres natmaken. 
Als de vijand zou oprukken met kanonnen en paarden, konden de Nederlanders de vijand stoppen door het gebied rondom Amsterdam expres onder water te zetten. 
Die strategie noem je inundatie. 
Dat komt van het Latijnse inunda, dat betekent: geen bodem. 
Zo kregen de hoofdstad en het gebied eromheen een 'slotgracht'.
Forten om Amsterdam te beschermen, kanonnen. 
Water om de vijand tegen te houden, alles lijkt voor elkaar. 
Maar is nog een gat te dichten: de Zuiderzee. 
Daar hebben ze ook iets op bedacht: een fort midden in het water. 
Ter hoogte van de zandbank Pampus bouwden ze het forteiland Pampus. 
Het werd in acht jaar gebouwd, van 1887 tot 1895. 
Daarop stond een gigantisch kanon. 
Zo konden soldaten de hoofdstad Amsterdam beschermen tegen aanvallen over het water van de Zuiderzee. 
Dit is Pampus, een van de 42 forten. 
Nu is het leeg, maar tijdens de Eerste Wereldoorlog woonden hier meer dan 200 soldaten. 
In 1914 begint de Eerste Wereldoorlog. 
Nederland is neutraal en wil niet meevechten. 
We hebben vijanden noch vrienden. 
Het land moet zich aan alle zijden verdedigen, mocht 't toch misgaan. 
Het leger maakt zich klaar. 
De buurlanden zijn aan 't vechten en de soldaten worden hier getraind. 
Ze doen allerlei oefeningen. 
Dit is een van de twee geschutskoepels van Fort Pampus. 
Hier stond dus een gigantisch kanon. Ongelooflijk, zoveel stenen. 
Metersdikke muren. Dat maakt zo'n fort zo stevig en superveilig. 

Dit is een kazemat, een soort schietbunker in Fort aan den Ham in Uitgeest. 
Ze hebben heel slim een ruimte in de muur gemaakt zodat je je voet zo kunt plaatsen. 
Je kunt met je arm op de vensterbank leunen. 
En als de vijand kwam, kon je jezelf goed verdedigen. 
Dat deden ze hier ook met behulp van mitrailleurs. 
Nou, laat ze maar komen. 
Hier stonden dan twee kanonnen. Even kijken... 
Wijzerstand, afstand. Allerlei meters. 
De hier gelegerde soldaten konden op deze kaart zien hoe zij het kanon moesten instellen. 
Dit is een originele tekening uit die tijd met het uitzicht vanaf Fort Krommeniedijk. 
Dit panorama gaf aan waar je wel en niet op moest schieten. 
Deze molen bijvoorbeeld en deze kerktoren, daar moest je rekening mee houden. 
Dit is een heel bijzonder plekje. 
De wachtkoepel, de uitkijktoren van Fort Krommeniedijk. 
Hier kun je de hele omgeving zien. 
Dit is net als het panorama van beneden. 
Je kunt de vijand overal vandaan zien komen. 
Je moet wel tegen kleine ruimtes kunnen. Zo, hee! 
En dan nu het huis-tuin-en-keukengedeelte. 
Dat kunnen we goed laten zien in Fort aan den Ham. 
Het fort had meerdere slaapzalen voor de soldaten, zoals deze. 
De werkkamer en de slaapkamer van de commandant. 
Als leidinggevende had-ie het wel wat luxer dan de soldaten. Mooi! 
De ruimte van de legerarts. 
Als 't echt niet goed met je ging, was er de ziekenzaal. Uche. 
De munitiekamer, daar werden deze granaathulzen gevuld met buskruit voor in de kanonnen. 
Uiteraard was er ook een toiletruimte voor de soldaten. 
Echt privé was het niet. 
Ook hadden ze hier een radiokamer. 
Met deze telefooncentrales werd verbinding gelegd met andere forten. 
Dit is de keuken van Fort Edam, geheel in originele staat. 
Kijk eens wat een gigantische ketels! 
Dat moest ook wel met zoveel soldaten. 
Hier een voorraadkeuken. Nou, er is nog genoeg!

We zijn terug op Pampus, het enige fort dat altijd is omringd door water. 
Tijdens de Eerste Wereldoorlog, van 1914 tot 1918, zijn er 10.000 soldaten gelegerd in heel de stelling. 
Maar de vijand kwam nooit, dus er werd nooit gevochten op de forten. 
Dat is eigenlijk maar goed ook. 
Ruim 100 jaar geleden kon ons land met de Stelling van Amsterdam de hele wereld aan, superslim bedacht. 
Maar nog voordat de stelling af was, liep hij achter op de nieuwste uitvinding: vliegtuigen. 
Die vlogen over het water en de forten heen en bombardeerden de boel plat. 
Of ze lieten soldaten los met parachutes. 
En op een aanval van boven, daar hadden ze niet op gerekend. 
Toch is de Stelling van Amsterdam een zeer uniek militair bouwwerk. 
Een echt werelderfgoed. 
Al blijft het gek dat op geen enkel fort ooit een schot is gelost! 
Nou ja, gelukkig maar. 
In ieder geval is er geen land ter wereld dat z'n hoofdstad kan verdedigen met forten in combinatie met water. 
Al vraag ik me af: Wat zou er zijn gebeurd bij zeer strenge vorst en bevroren water? 
Nou ja, doet er niet meer toe.

Waarom is de Stelling van Amsterdam werelderfgoed?

De Stelling van Amsterdam is een kring van 135 kilometer lang rondom Amsterdam met forten, dijken, sluizen, en gemalen. Mocht het nodig zijn, dan kon het hele gebied rondom Amsterdam vollopen met water om zo de hoofdstad te beschermen tegen vijanden.

Water als wapen om de hoofdstad te verdedigen

Welkom op het Fochteloërveen. Een natuurmonument. En waarom is dat nou zo bijzonder? Omdat het er hier precies zo uitziet als 200 jaar geleden. De woeste gronden van Drenthe en Friesland. Ja, zo zag het er hier in het noorden van Nederland 200 jaar geleden dus uit. Totdat er een spectaculair plan kwam om het helemaal anders aan te pakken. En dat plan is zelfs zo bijzonder, dat het is uitgeroepen tot Werelderfgoed. Die woeste gronden moesten worden omgeploegd tot vruchtbare grond. Mooie, regelmatige weilanden die konden worden bewerkt door nieuwe boeren. Maar waar kwamen die boeren vandaan? Uit de sloppenwijken van de grote steden. Arme, werkloze gezinnen zouden hier een nieuw leven kunnen opbouwen. Er werd een compleet nieuw plan bedacht. Revolutionair voor die tijd. De Koloniën van Weldadigheid. 
Hier is 'ie. Deze man kwam in 1815 op de proppen met een zeer vooruitstrevend plan. Johannes van den Bosch heet 'ie. En nu staan we in zijn werkkamer. Hij wilde de woeste gronden gaan koloniseren. Hij wilde er dus eigenlijk koloniën gaan stichten. Even een plaatje schetsen van die tijd. Nederland was na de oorlog tegen Napoleon arm. Vooral in de grote steden heerste grote werkloosheid. Een derde van de mensen was afhankelijk van steun van de kerk of liefdadigheidsinstellingen. En uitkeringen bestonden niet. Johannes van den Bosch was zo vooruitstrevend omdat hij nadacht over wat er met die mensen moest gebeuren. Hij was ervan overtuigd dat je ze uit de ellende kon krijgen door ze te helpen. Niet alleen met geld, maar vooral ook met werk en opleiding, zodat ze leerden voor zichzelf te zorgen. En daarvoor schreef hij dit plan. En ik heb hier het origineel liggen. De Koloniën van Weldadigheid. Met die Koloniën van Weldadigheid sloeg hij dus eigenlijk twee vliegen in een klap. Een ruw stuk grond werd ontgonnen en bruikbaar gemaakt voor voedselproductie en het armenprobleem in de grote steden werd opgelost. Hij richtte de Maatschappij van Weldadigheid op. Nou, in een recordtijd van zeven jaar bouwde de maatschappij zeven nieuwe koloniën. De eerste was Frederiksoord, vernoemd naar de zoon van de koning. En dit was het plan. De woeste gronden werden omgetoverd tot een landschap met kaarsrechte vakken en op elk vak werd een boerderijtje gezet waar precies een boerengezin in paste, een koloniewoning. Op de kruispunten kwamen de voorzieningen. Een opzichterswoning, een koloniewinkel en soms zelfs een schooltje. Een prachtig plan, maar gaat het ook lukken? 
Dankzij de Maatschappij van Weldadigheid zijn die woeste zand- en veengronden veranderd in dit keurige, in vakjes verdeelde landschap. De lange, rechte wegen van het plan van de maatschappij zie je nog steeds terug in het landschap en ook de koloniewoningen zijn nog steeds te herkennen. Zo zag zo'n koloniewoning er dus uit. Een klein boerderijtje met aan de voorkant een woongedeelte en daarachter een schuurtje. Ik heb hier een oude bouwtekening en daar kan je dat ook zien. Aan de voorkant het woongedeelte en aan de achterkant het schuurtje. En bij die boerderij hoort een stuk land van 2,5 hectare. Dat is ongeveer vijf voetbalvelden. Een kwart van het land mocht het boerengezin voor zichzelf gebruiken. De opbrengst van de rest was voor de maatschappij. De vraag is dan natuurlijk: konden die mensen uit de stad wel boeren? En leveren al die boerderijtjes genoeg op? Hier in het museum De Proefkolonie kan je de hele geschiedenis van die eerste kolonie in Frederiksoord, Wilhelminaoord bekijken. De arme mensen uit de stad die helemaal geen boeren waren, kregen van de maatschappij een startuitrusting. Dat bestond uit dit soort spulletjes: kleren, meubels, dingen voor in de keuken, landbouwwerktuigen. Maar ja, krijgen was het niet echt. Ze moesten een lening aangaan, want ze moesten het allemaal ook weer terugbetalen. In een schuldenboekje werd precies bijgehouden hoeveel de boeren verdienden en hoe het met de schuld stond. Er waren maar weinig boeren die het lukte om hun schuld af te betalen. Hoewel het voor de meeste bewoners sappelen was om de eindjes aan elkaar te knopen, waren veel dingen op de kolonie toch beter geregeld dan in de stad. Je kon wat geld verdienen, je kon eten, er was een dokter voor de broodnodige zorg. Bovendien werden de mensen op de kolonie opgeleid. Er was een lagere school en ook een tuinbouwschool. En, bijzonder voor die tijd, de maatschappij had een leerplicht. Alle kinderen moesten dus naar school. 
De eerste boeren kwamen hier min of meer vrijwillig. Ze konden ook weer vertrekken, al gebeurde dat niet vaak. Frederiksoord was een zogenaamde vrije kolonie. Maar gingen die kolonisten het nou redden? Het was moeilijk. Het land was veel minder vruchtbaar dan gedacht en de maatschappij verdiende eigenlijk te weinig. Toch waren ze in de steden al blij genoeg dat ze van die moeilijke groep arme mensen af waren. Daarom werd al snel besloten om ook een onvrije kolonie te stichten voor de minder kansrijke armen. Veenhuizen. 
Aan de andere kant van de woeste gronden, zo'n veertig kilometer van de eerste proefkolonie Frederiksoord, werd die nieuwe onvrije kolonie gesticht. Veenhuizen. Daar waar de proefkolonie in Frederiksoord vooral bestond uit kleine boerderijtjes, bestond de kolonie in Veenhuizen uit drie grote groepsverblijven, de zogenaamde gestichten. Je ziet hier in het gras de contouren van het derde gesticht. Je ziet een groot vierkant gebouw, een carré, met een grote binnenplaats. Hier woonden de kolonisten in grote groepen bij elkaar. Het werk gebeurde vooral buiten op de landerijen of in de werkplaatsen. Het derde gesticht is dus afgebroken, maar het tweede gesticht bestaat nog steeds. 
Zo zag zo'n gesticht er dus uit. Hier in de groepsverblijven wonen vooral de probleemgevallen uit de stad. De eerste groep bewoners waren kinderen, wezen. Voor elke opgevangen wees werd een vergoeding betaald. Later kwamen daar ook moeilijke gezinnen bij. Uiteindelijk werden zelfs landlopers en bedelaars gehuisvest. Zij werden verpleegden genoemd. Nu wordt dit tweede gesticht bewoond door het Gevangenismuseum. 
Het leven in deze kolonie is hard. Een straf regime van hard werken, weinig vrije tijd en bovendien een gezelschap dat je niet zelf hebt gekozen. In dit soort barakachtige slaapzalen werden de bewoners zo'n beetje opgestapeld. De kolonie begon steeds meer op een gevangenis te lijken. De bewoners waren onvrij en kwamen daar in de meeste gevallen ook niet meer uit. Zo'n veertig jaar later kwam er een soort splitsing. Frederiksoord bleef bij de maatschappij, maar de Nederlandse staat nam de onvrije kolonie Veenhuizen over en maakte er een rijkswerkinrichting van. Half gevangenis, half armoedebestrijding. De ambtenaren die hier werkten, kregen hun eigen staatswoning en elke woning kreeg een spreuk die de koloniebewoners eraan herinnerde hoe ze hun leven deugdzaam konden leven. Uiteindelijk kwamen alle koloniebewoners hier terecht, op de begraafplaats. Ze noemden het voor de grap het vierde gesticht. Op dit veld zie je geen grafstenen, maar er liggen tienduizend kolonisten begraven. De ambtenaren, de mensen die hier werkten, die liggen hier wel met grafsteen. Uiteindelijk is deze mooie plek wel symbolisch voor het einde van de koloniën. In rust. 
Wat was er nou zo bijzonder aan de koloniën van de Maatschappij van Weldadigheid? Het was de eerste keer dat er geprobeerd werd om voor de armen te zorgen door ze mee te krijgen in de maatschappij. Het was eigenlijk de voorloper van onze verzorgingsstaat. Er was een ziekenhuis, er waren scholen en er werd zelfs voor de ouderen gezorgd. Vandaar dat de typische gebouwen en het ritmisch geordende landschap van de koloniën, dat nog steeds zichtbaar is, zijn uitgeroepen tot Werelderfgoed. En dan nog wat. Inmiddels wonen er in Nederland bijna 1 miljoen mensen die op de één of andere manier afstammen van mensen die ooit op de kolonie hebben gewoond. Dat is toch wel bijzonder.

Waarom zijn de Koloniën van Weldadigheid Werelderfgoed?

Drenthe was 200 jaar geleden nog nauwelijks ontgonnen gebied en in de grote steden in Nederland heerste grote werkloosheid. Johannes van den Bosch kwam met een plan dat deze twee problemen oploste: hij liet werklozen een boerderij beginnen in Drenthe. Dit noemde hij de Koloniën van Weldadigheid.

Arme, werkloze mensen uit de stad werden boer in Drenthe

Wat hebben de Acropolis in Athene, de Taj Mahal in India en de Opera House in Sydney met elkaar gemeen? 
Ze zijn allemaal uniek in de wereld. 
Het zijn drie van de werelderfgoederen. 
Je hoeft geen wereldreis te maken om ze te zien, want we hebben ze ook gewoon in Nederland. 
Vandaag zijn we bij de Van Nellefabriek in Rotterdam. 
In 2014 is de van Nellefabriek als 10e Nederlandse erfgoed op de werelderfgoedlijst van UNESCO geplaatst. 
Deze voormalige koffie-, thee- en tabaksfabriek is tussen 1925 en 1931 gebouwd. 
Het is een voorbeeld van het Nieuwe Bouwen: Een stroming in de industriële architectuur van het begin van de 20e eeuw. 
Het moest de ideale fabriek worden. 
Het werken in een fabriek was in die tijd vies en zwaar. 
Dit is de oude fabriek. Stank. Te donker. Lawaai. Geen daglicht. 
Niet gezond voor de arbeiders. 
De directeur van de Van Nellefabriek, Cees van der Leeuw, dacht: Dit moet anders. Werknemers moeten een fijne plek hebben om te werken. 
Er moet meer licht, meer lucht, meer ruimte. 
Het moet schoon zijn! 
En ze moeten kunnen sporten en kunnen douchen. 
In 1923 gaf hij de opdracht tot het bouwen van de fabriek volgens de normen van Het Nieuwe Bouwen. 
Het oorspronkelijke ontwerp is van Michiel Brinkman. 
Maar na zijn overlijden werd zijn werk overgenomen door zijn zoon Jan Brinkman en Leendert van der Vlugt. 
De fabriek moest een andere locatie krijgen. 
Van het centrum in Rotterdam naar net buiten de stad. 
Vlakbij het kanaal en het spoor, ideaal voor de aanvoer en doorvoer van goederen. 
In 1925 begon de bouw, na zes jaar was de Van Nellefabriek klaar. 
Uniek in die tijd! Het hele Van Nelle-complex is opgebouwd uit verschillende onderdelen. Naast het kanaal waren de magazijnen waar de grondstoffen voor koffie, thee en tabak werden opgeslagen. 
De fabrieken staan hier. 
Hier werd tabak verwerkt. Hier de koffie. Hier de thee. 
Dit is het ketelhuis, waar stoom en energie werd opgewekt voor de fabrieken. 
De Expeditiehal waar de bewerkte koffie, thee en tabak werd opgeslagen voordat het naar de winkels ging. 
De garage en de werkplaats voor onderhoud van de machines. 
En het kantoorgebouw voor het kantoorpersoneel en de directie. 
Welkom bij de Van Nelleweg 1. 
Toen de fabriek net gebouwd was, had hij heel veel bekijks. 
Zoveel staal en glas hadden de mensen nog nooit gezien. 
Dat is hartstikke mooi, maar ik ken meer mooie gebouwen in Nederland. 
Wat maakt dit nou werelderfgoed? 
Omdat het gebouw symbool staat voor een nieuwe manier van bouwen. 
Eerst werd bedacht wat er gedaan moest worden. 
Hoe ziet het productieproces eruit? 
Daaromheen werd het gebouw ontworpen. 
Het bouwen was ook echt vernieuwend voor die tijd. 
Dit is het eerste gebouw in Nederland waar gebruik is gemaakt van heipalen. 
En wat helemaal op is getrokken uit gewapend beton. 
Ramen, deuren, kozijnen. Allemaal hadden ze standaardmaten. 
Daar maken we nog steeds gebruik van. 
Dat is de reden waarom we redelijk snel woonwijken neer kunnen zetten. 
Door die standaardmaten. 
Ook uniek in die tijd: In deze fabriek was alles bovengronds. 
Gevels opgetrokken uit staal en glas. 
Ramen konden open. Dus licht, lucht, ruimte. 
De gebouwen waren smal en hoog. Dus ook al werkte je in de fabriek, je had daglicht. 
En heel belangrijk: het moest een plek zijn waar je wilde werken. 
Werknemers moesten gezond blijven. 
Er waren douches. Buiten waren sportvelden, tennisbanen. 
Je moest je er thuis voelen.

Vanaf 1931 werden hier in het lichte gebouw koffie gebrand, thee en tabak verwerkt. Maar waarom staat het gebouw hier op deze plek in Rotterdam? 
Omdat deze plek vlakbij de haven van Rotterdam is. 
In de Rotterdamse haven kwamen en komen nog steeds schepen van over de hele wereld met allerlei producten. 
Zoals bijvoorbeeld thee uit Indonesië. Koffie uit Brazilië. 
En tabak hier uit dit gebied van de Verenigde Staten bij Tennessee. 
En omdat het gebouw dicht bij de haven is, konden de producten snel hier naartoe gebracht worden. 
Dus ook heel snel worden verwerkt. 
Hoe bewerkelijker het product was, hoe meer ruimte er nodig was. 
Hoe meer verdiepingen. 
Tabak was het moeilijkst. Acht verdiepingen. 
Koffie ernaast. Zes verdiepingen. 
Het makkelijkst was thee, drie verdiepingen. 
De grondstoffen kwamen binnen op de bovenste verdiepingen van de fabrieken. 
Van daaruit werden ze verder verwerkt. 
In de fabrieken werd een soort skilift-systeem bedacht waardoor de producten door de hele fabriek vervoerd konden worden. 
Wanneer ze helemaal klaar waren dan gingen ze via de luchtbruggen naar de Expeditiehal. 
Er is heel goed over nagedacht. Om alles zo snel en schoon mogelijk te laten verlopen. 
Dit hele gebouw wordt gedragen door paddenstoelvormige pilaren. 
Aan de bovenkant breder, meer draagkracht. 
Dat betekent dat de vloeren veel dunner konden. 
Minder gewicht en dat betekent ook dat ze meer verdiepingen op elkaar konden bouwen. En dat wilden ze, want ze wilden een smal, hoog gebouw waar veel licht naar binnenkwam. 

Er heerste hier vroeger een enorme bedrijvigheid. 
Er werkten hier iets van 1800 mensen. 
Vooral heel veel vrouwen. Uniek voor die tijd. 
Mannen en vrouwen werkten samen. Hallo. 
Er waren wel twee aparte trappen. Een voor de vrouwen en een voor de mannen. 
Die trappen leidden of naar de mannendouche en toilet of naar de vrouwendouche en toilet. 
Dat mocht niet samen. 
Er werd goed voor het personeel gezorgd. 
Ze moesten het naar hun zin hebben maar verschil moet er zijn. 
Zij konden tot de 7e verdieping, maar met deze speciale sleutel kon je naar de 9e. 
Zo! 
Boven op het hoogste fabrieksgebouw, het allerhoogste punt, is een glazen gebouwtje neergezet. 
De tearoom. 
Hier mochten alleen maar directieleden komen met gasten om thee te drinken en van het uitzicht te genieten. 
Het zag er toen wel iets anders uit. Maar hartstikke mooi! Wow.
In 1995 ging deze fabriek dicht. 
Maar in 2000 werd het hele complex gerenoveerd en voldeed het aan de nieuwe eisen. Het was een duurzaam kantoorcomplex geworden, waar de mensen weer heel prettig konden werken. 
In 2004 was de renovatie klaar. 
Het complex heet nog steeds de Van Nellefabriek, maar er wordt geen koffie en thee meer verwerkt. 
Nu worden deze ruimtes verhuurd als kantoorruimtes. 
In 2014 komt de Van Nellefabriek op de Werelderfgoedlijst van UNESCO. 
Dit gebouw heeft de moderne architectuur van over de hele wereld beïnvloed. 
En het is een van de eerste fabrieken die rekening hield met de mensen die er werkten. Mooi, he? 
Dat wat in de jaren 20 van de vorige eeuw bedacht is, nog steeds werkt. 
En daarom is de Van Nellefabriek Werelderfgoed. Doeg.

Waarom is de Van Nellefabriek werelderfgoed?

Vroeger was het werk in een fabriek vies en zwaar. De directeur van de Van Nellefabriek wilde het anders. Er kwam een fabriek die prettig was om te werken, schoon, met meer licht en ruimte. Er waren zelfs douches voor de werknemers.

Een fabriek volgens het Nieuwe Bouwen: schoon en met daglicht

Vierhonderd jaar geleden werd-ie al aangelegd. 
Onze Amsterdamse grachtengordel! 
Met die mooie, deftige grachten. 
De Herengracht, Keizersgracht en de Prinsengracht die als een halve maanvorm, een gordel, om de oude stad heen liggen.
Kijk. Hier op deze luchtfoto kun je die halve maanvorm heel goed zien. 
De grachtengordel is zo bijzonder dat-ie op de werelderfgoedlijst van UNESCO staat. 
Dat is een lijst met plekken op de wereld die zo uniek zijn dat ze eigendom zijn van de hele wereld en altijd moeten blijven bestaan. 
Maar, waarom is die grachtengordel zo bijzonder? 
En hoe is-ie ontstaan? 
Daarvoor moeten we een dikke vierhonderd jaar terug in de tijd. 
Toen ging 't heel goed met de handel in Nederland. 
Vanuit heel Europa werden er goederen gehaald zoals wol, zout, granen en hout. 
Later wordt ook de VOC opgericht. 
Een groot handelsbedrijf dat met veel van dit soort schepen naar Azië vaart en daar koffie, goud en kostbare specerijen als kaneel en peper haalt. 
Al die goederen worden in dit soort pakhuizen opgeslagen en verder verkocht in Europa. Amsterdam wordt een van de belangrijkste handelssteden ter wereld.
De kooplieden verdienen veel geld en het gaat de stad voor de wind. 
Amsterdam bestaat in die tijd alleen uit de oude Middeleeuwse binnenstad. 
De grachtengordel is er nog helemaal niet. 
Daar gaat verandering in komen, dat kun je hier goed zien. 
Ik ben benieuwd. 
Omdat het zo goed gaat met Amsterdam, groeit de stad snel. 
In 1570 wonen er nog maar 30.000 mensen. 
Zestig jaar later is dat al bijna vier keer zoveel. 
De oude stad barst uit haar voegen en moet uitbreiden. Maar, hoe? 

Vierhonderd jaar geleden gaat het Amsterdam door de handel zo voor de wind dat de stad moet uitbreiden. 
Om de oude binnenstad moeten nieuwe stadswijken worden gebouwd. 
Een megaproject. 
Hoe pak je zo'n stadsuitbreiding aan? En wat was belangrijker? 
De stad goed verdedigen tegen vijanden, of dat het er zo mooi mogelijk uitzag? 
Al die rijke kooplieden wilden natuurlijk een mooi, groot, sjiek huis aan de gracht.
Hee, Annemiek. Hai. 
Jij bent directeur van het grachtenmuseum. Klopt. 
Dit zijn dus allemaal kaarten van de uitbreiding van de stad. Bijzonder, hè? 
Het ziet eruit alsof het heel veel werk is geweest. Hoe hebben ze dat gedaan? 
Er waren heel veel mensen bij betrokken. 
De burgemeester, waterbouwkundigen een penningmeester maar ook de belangrijkste:
Hendrik Staats. De stadsarchitect. 
Dat was een heel belangrijk beroep in die tijd. 
Dit was de oude stad. In een soort halve maanvorm. 
Een probleem voor de uitbreiding was: welke vorm kies je? Ja. 
In die tijd hadden bijna alle steden een ronde vorm. 
Met een duidelijke stadsmuur en verdedigingstorens. 
Dat is eigenlijk de beste manier om je te beschermen tegen vijanden. 
Het probleem bij een ronde vorm is als je stukken land wil verkopen aan kooplieden. Want je krijgt een soort taartpunten. 
En daar willen rijke kooplieden hun huis niet op bouwen. Nee. 
Die wilden natuurlijk een mooi recht stuk met uitzicht op de gracht. Precies. 
En de penningmeester wilde dat ook. Dat bracht meer geld op. Natuurlijk. 
Uiteindelijk komt Hendrik Staats met een geniale oplossing. Oké. 
Want, om de oude stad moeten drie grote hoofdgrachten gegraven worden. 
In een halve maanvorm. Want op die manier kun je rechthoekige kavels maken. 
Waar de rijke kooplieden hun huizen en tuinen op kunnen bouwen. 
En ook nog eens aan de gracht kunnen wonen. 
En dus ook heel makkelijk hun goederen konden vervoeren. 
Precies. Heel slim. 
Op deze kaart kun je de hele uitbreiding zien. Ja. 
Ze ontwerpen ook dwarsgrachten voor de ambachtslieden om te wonen. Ja. 
En er wordt ook een heel nieuw havengebied ontworpen. Wauw. 
Je ziet dat daar een makkelijke toevoer van schepen is. 
Om dat alles, wat nieuw gebouwd werd, werd ook een grote verdedigingswal gebouwd om de stad te beschermen. Ja. 
Dat is toch geniaal? Het is echt een totaalplan: aan alles is gedacht.

Dan is het bouwen geblazen. 
In 1613 beginnen de arbeiders hier vanaf de Brouwersgracht met het graven van de drie hoofdgrachten richting oost. 
Je kunt goed zien dat de huizen precies volgens het totaalplan zijn gebouwd. 
Namelijk allemaal even breed en met zo'n hijsbalk aan de bovenkant. 
Daarmee konden ze de goederen omhoog takelen en op zolder opslaan. 
Door de jaren heen worden veel kooplieden en bestuurders steeds rijker en gaan ze grotere panden bouwen. 
Echte stadspaleizen. Ze leven in grote weelde. 
Maar de rijkdom van die kleine groep heeft ook een keerzijde. 
De gewone bevolking is namelijk straatarm en vaak moeten kinderen vanaf hun zesde jaar al werken. 
De VOC verdient enorm aan de handel in Indonesië door de boeren te dwingen voor weinig geld alleen nog producten voor de VOC te verbouwen. 
Wie niet meewerkt wordt genadeloos gestraft, tot slaaf gemaakt of vermoord. 
Nederland houdt zich ook bezig met slavenhandel uit West-Afrika. 
Op schepen worden tot slaaf gemaakte mannen, vrouwen en kinderen naar Suriname en de Nederlandse Antillen gebracht. Daar moeten ze dan gedwongen en gratis op plantages werken voor Nederlandse meesters.
Dat is ook jouw voorouders overkomen, Maxence. 
Wat weet jij daar precies van? 
Ik weet dat mijn voorouders van Ghana naar Suriname zijn gebracht. Per boot. 
En dat ze tot slaaf gemaakt zijn geweest. 
Ze moesten werken op een koffie-, suiker-, of tabaksplantage. 
Welke plantage het precies is geweest weet ik niet. 
Maar wel dat ze een vreselijk leven hebben gehad, net als alle andere tot slaaf gemaakten. 
Ze moesten zeven dagen per week, twaalf uur per dag keihard werken in de brandende zon. 
Ook kinderen moesten keihard werken. 
Vanaf dat ze konden lopen, moesten ze werken op de plantage.
Als je niet hard genoeg werkte of je deed iets fout, dan kreeg je met de zweep te maken van je slavenmeester. 
Zo kwam het ook voor dat je handen, vingers of neus werden afgehakt. 
Echt? Leren lezen en schrijven was verboden. 
Je kon elk moment verkocht worden. En je kinderen ook. 
Gezinnen werden uit elkaar gerukt. Het was echt heftig in die tijd. 
Je was puur het bezit van je slavenmeester. Je was dus eigenlijk niks. 
Het is totaal onmenselijk, toch? 
Het is echt een enorm wreed systeem waarmee de Nederlandse kooplieden heel veel geld verdiende aan de cacao, tabak, suiker en koffie.

De uitbreiding van Amsterdam is in 1660 in volle gang. 
Het westelijke gedeelte van de grachtengordel was af. 
Het oostelijke wordt nu gebouwd. Veel kooplieden zijn ondertussen zo rijk geworden van de handel dat ze niet een maar twee kavels naast elkaar kopen op de sjiekste gracht, namelijk de Herengracht. 
Om daar dan dure mooie grachtpanden te bouwen als een soort stadspaleisjes om mee te showen. 
Het ene huis is nog mooier en sjieker dan het andere. 
Met schitterende gevels en versieringen. Het is een en al pracht en praal. 
Voor de rijkelui kan het niet op. Voor hen is het een gouden tijd.
Hoe is het voor jou om de grachtengordel zo te zien terwijl je weet dat jouw voorouders daaraan hebben bijgedragen doordat ze als slaaf gemaakten op een plantage werkten? Ik vind de grachtengordel mooi. 
Maar het doet mij vreselijk veel pijn te weten dat mijn voorouders zo'n vreselijk leven hebben gehad. 
Net als alle andere tot slaaf gemaakten. 
Ik weet dat mijn voorouders gevlucht zijn in de jungle van Suriname. 
Als de Marrons. Ze hebben een arm maar vrij leven gehad. 
Ze hebben een begin gemaakt aan het afschaffen van de slavernij. 
Daar ben ik tot de dag van vandaag heel trots op. Kan ik me voorstellen. 
Je gaat toch een beetje anders kijken naar de grachtengordel. 
Het is werelderfgoed dat we moeten bewaren, maar waarvan het heel belangrijk is de hele geschiedenis te kennen.

Waarom is de Amsterdamse grachtengordel werelderfgoed?

De grachtengordel is gebouwd in een tijd dat Amsterdam één van de belangrijkste handelssteden ter wereld is. Rijke kooplieden bouwen hun karakteristieke grachtenpanden. De rijkdom van die kleine groep heeft ook een keerzijde: de gewone bevolking was straatarm en veel winst werd gemaakt dankzij slavernij.

Herinnering aan een tijd van handel en groei

Dit is een wijk in Utrecht. Deze huizen zijn gebouwd rond 1920. 
Dat is meer dan 90 jaar geleden. 
Maar toen ze af waren, waren ze hartstikke modern. 
Maar vlak naast dit rijtje gewone huizen staat dit huis met gekleurde vlakken: het Rietveld Schröderhuis. 
Als die huizen daarnaast toen al modern waren, is dit huis supermodern! 
Totaal anders dan de huizen ernaast, maar rond dezelfde tijd gebouwd: 1924. 
Je kunt je voorstellen dat de mensen die hier 90 jaar geleden op straat liepen hun ogen uitkeken! 
Nu bezoeken toeristen van over de hele wereld dit bijzondere huis want het is uniek in de wereld! 
Dit is namelijk 1 van de werelderfgoederen op de lijst van Unesco, onderdeel van de Verenigde Naties. 
Het is een bijzonder huis. 
Maar waarom staat het in het rijtje van het Domplein in Pisa, de stad Verona, Versailles, en de paleizen van Potsdam in Berlijn? 
Omdat het een belangrijke verandering was in de architectuur: het nieuwe wonen. 
In die tijd werd er heel donker gebouwd. 
Rietveld dacht niet vanuit regels. 
Maar vanuit de vraag: wat vind je fijn, hoe wil jij wonen en leven? 
Het liefst met veel ruimte en licht! 
De naam komt van de architect die het heeft ontworpen: Gerrit Rietveld. 
En van de vrouw die er ging wonen met haar drie kinderen. 
Truus Schröder. Rietveld-Schröder. 
Het was het eerste door Rietveld ontworpen woonhuis.

Gerrit Thomas Rietveld werd geboren in 1888 in Utrecht en leerde vanaf zijn twaalfde jaar van zijn vader al het vak van meubelmaker. 
Toen hij zelf vader werd, ontwierp hij voor het eerst kindermeubels voor zijn eigen kinderen. 
Daar bleef het niet bij. Zo maakte hij deze Rood-blauwe-leunstoel. 
Maar Rietveld wilde architect worden. 
Die kans kreeg hij in 1924 toen hij met Truus aan dit huis begon. 
Truus Schröder is geboren in 1889. In 1911 komt ze met haar man naar Utrecht. 
Daar ontmoet ze Rietveld. 
Als haar man op jonge leeftijd overlijdt, wil ze haar kinderen een nieuw leven geven. Daar hoort ook een nieuw huis bij. 
Ze wil iedereen lekker dicht bij elkaar. En veel licht. 
Wat is de oplossing? Geen muren. 
Truus had nogal wat eisen. Zij gaf aan hoe ze wilde wonen. 
En Rietveld ging tekenen en ontwerpen. Zo gingen ze samen aan de slag. 
Daar kwam dit bouwplan uit. 
Gerrit Rietveld maakte deel uit van de in 1917 opgerichte kunstbeweging De Stijl. Ontwerpers en schilders wilden tijdens de Eerste Wereldoorlog iets doen aan de sombere, donkere wereld. 
Deze kunststroming heet De Stijl. 
De kunstenaars wilden het anders en simpeler. 
Ze wilden alles terugbrengen tot vakken en lijnen: 'abstracte kunst'. 
Mondriaan is misschien wel de bekendste schilder van De Stijl. 
Ze gebruiken in hun werk vooral zwart, wit, grijs en de basiskleuren, rood, blauw en geel. 
En als je goed kijkt zie je dat dit huis de kleuren van De Stijl heeft. 
Wit, zwart, grijs. Rood, blauw en geel. 
Bij het ontwerpen was één vraag voor Rietveld belangrijk: hoe wil je leven? 
Hij bedacht eerst de binnenkant en daarna de buitenkant eromheen. 
Hij ontwierp van binnen naar buiten! 
Hierbinnen zie je trucjes die Rietveld bedacht heeft. 
Nog steeds modern, maar bedacht in de jaren 20 van de vorige eeuw, bijna 100 jaar geleden. 
Alles is net wat anders. 
Het begint al bij de voordeur: dit is een soort boerderijdeur, met 2 delen. 
Als ik het bovendeel openzet, kan ik uitkijken over de weilanden, die waren er toen.

Op de eerste verdieping woont Truus Schröder met haar drie kinderen. 
In de meeste huizen zou dit een slaapverdieping, zolder zijn. 
Maar in het Rietveld Schröderhuis is dit slaapkamer, woonkamer, eetkamer in één. 
Dit is het mooiste plekje van het huis. 
Op deze grijze stoel kun je het hele huis zien en als je dan nog naar buiten kijkt, kun je ook rondom kijken. 
Ah... Ik neem hier even de tijd voor. 
Heerlijk toch? Een grote open ruimte. 
Je kunt als het ware dansen door het hele huis. 
Maar als je een keer tijd voor jezelf wilt, huiswerk maken. 
Rustig een boekje lezen. Of als je ruzie hebt met je broertje of zusje. 
Waar ga je dan naartoe? Maar daaraan is gedacht! 
Jazeker. In 1924 hadden ze dus al verrijdbare binnenmuren. 
Met die schuifwanden kun je van één kamer verschillende kamers maken. 
Zo heb je je eigen slaapkamer. Maar het kan nog veel gekker. 
Supervet! Dit huis is één groot bouwpakket. 
Je kunt het opdelen in twee ruimtes. 
Je kunt kiezen voor een kleine woonkamer, of juist een lange. 
EEN slaapkamer, meerdere slaapkamers. Het maakt niet uit. 
Voor ieder moment maak je een andere ruimte. 
Zo kun je de hele dag blijven schuiven. 
Ook Truus had haar eigen slaapkamer. Hier. Heel fijn, met privacy. Ja. 
Ik liep net al een paar rondjes. 
Heel logisch: een slaapkamer. Nog een slaapkamer. 
Een eetkamer. Een woonkamer. 
Maar wat ik niet begrijp: waar is nou de badkamer? 
We maken nog een rondje. Leuk kastje. 
Weer de slaapkamer van Truus en... Kijk, dit is heel cool. 
Door deze wand uit te schuiven krijg je gewoon een badkamer. 
En die wand kan ook weer terug. O. Daar gaan we. Haha. 
Die badkamer zit gewoon in een kast. Nou... dan ga ik maar douchen.

Dit is een uitvinding, die je thuis ook graag zou willen. Het is een spreekbuis. 
Als beneden een bezorger is, die wil doorgeven: Pakket kan niet door de brievenbus. 
Dan praat hij door een gaatje en het komt hier binnen. Boodschappen! 
Beneden is de keuken. Boven is de eetkamer. 
Hoe krijg je het eten boven? 
Ook daar is aan gedacht. Een lift! 
En de vuile afwas kan zo naar beneden.

Voor Rietveld heel belangrijk: buiten betrekken bij binnen en binnen bij buiten! 
Dat deed hij bijvoorbeeld met deze bijzondere hoek. 
Moet je kijken, overal ramen! 
Meestal zit een raam in het midden, maar hier, door bijvoorbeeld dit kleine raampje, zo open te zetten, kun je heel weids kijken. 
Nu is er de snelweg. Voorheen was het hier één en al weiland. 
Je voelt de ruimte. En de kou.
De keuken. 
Rietveld werkte graag met kleurvlakken. Dat had een praktische reden. 
Alles wat je met je handen aanraakte maakte hij donker. 
Zo zag je niet goed dat het vies werd. 
Dan hoef je niet snel schoon te maken. 
Mevrouw Schröder hield niet zo van gordijnen, ze wilde de rechte lijnen niet verstoren. Maar ja, ze wilde natuurlijk wel wat privacy. 
Oplossing daarvoor: luiken. Dan krijg je meteen weer een mooi blauw vlak. 
Mevrouw Schröder was een slimme dame. 
Haar huis stond aan de rand van de stad, overal weilanden. 
Voor de veiligheid hing ze extra naambordjes op. Bijvoorbeeld: Bertus Grobben. 
Zo leek het of er een sterke kerel woonde en bleven de verkeerde mensen weg. 
Rietveld heeft na dit woonhuis nog veel meer ontworpen. 
Villa's, appartementen en ook rijtjeswoningen, zoals deze op de Erasmuslaan in Utrecht. Overal zie je zijn handelsmerk terug: veel licht en ruimte! 
Hij ontwierp ook vakantiehuisjes. 
Je kunt zijn werk ook onderweg tegenkomen, want hij ontwierp ook straatmeubilair. Zoals bushokjes en klokken. 
Toen zijn vrouw overleed, ging Rietveld definitief in zijn zelf ontworpen huis wonen, tot hij overleed in 1964. 
Hij werd toen 76 jaar. 
Ook mevrouw Schröder bleef in dit huis wonen, tot aan haar dood in 1985. 
Dit Rietveld-Schröderhuis is het voorbeeld voor het moderne bouwen en het nieuwe wonen. 
Ruimte, licht, kleur, op allerlei manieren aan te passen. 
Voor architecten en ontwerpers op de hele wereld is dit een inspiratiebron. 
Daarom is het Rietveld Schröderhuis werelderfgoed. 
Ik blijf hier nog even hangen. Wat een prachtig huis.

Waarom is het Rietveld Schröderhuis werelderfgoed?

Rietveld bouwde op zijn eigen manier. Hij ontwerpt als architect rond 1924 een huis in Utrecht met veel ruimte en licht in een tijd dat er heel donker gebouwd werd. Het is een bijzonder huis geworden in de kleuren rood, blauw en geel en met verplaatsbare muren.

Modern huis met veel ruimte en licht

Ik sta in de Beemster, een polder in Noord-Holland. 400 jaar geleden kon ik hier gewoon het water induiken. In 1600 is de Beemster namelijk nog een enorm meer van wel 14 duizend voetbalvelden groot. Een bekend gezegde is God schiep de wereld, maar Nederlanders maakten hun eigen Nederland. Van water land maken een Nederlandse specialiteit waar we wereldberoemd mee zijn geworden. En het echt grote werk is hier begonnen, met de Beemster. Tussen 1607 en 1612 is het meer helemaal droog gemaakt. Van water hebben ze dus land gemaakt en niet zomaar land, nee heel bijzonder land. Het land is onderverdeeld in hele grote vierkanten van 1800 bij 1800 meter. Die zijn weer onderverdeeld in kleine vierkanten, die op hun beurt zijn weer verdeeld in rechthoekige kavels. En dan kun je dat op deze kaart natuurlijk goed zien, maar vanuit de lucht zie je het nog veel beter. Beemster, here we come. Moet je kijken! Overal om je heen kaarsrechte wegen en sloten. Dit landschap is echt bijzonder. Daarom staat het ook op de Werelderfgoedlijst van UNESCO, samen met nog veel meer bijzondere gebieden en plekken. Wat dacht je bijvoorbeeld van de Notre Dame in Parijs, het Colosseum in Rome, Great Barrier Reef in Australië of de Chinese Muur. Allemaal op die lijst. En dus ook onze eigen Beemster. Maar hoe hebben ze van al dat water dit prachtig ingedeelde land gemaakt en waarom? De rijke kooplieden zochten naar goede investeringen om nog meer geld te verdienen, zoals bijvoorbeeld het droogleggen, hier van de Beemster. Land is immers veel meer geld waard dan water. Je kunt er bijvoorbeeld koeien op laten grazen of huizen op bouwen. In die tijd heeft het droogleggen van de Beemster bijna 1 miljoen euro gekost, maar veel meer opgeleverd. De rijken werden nog rijker en kregen de smaak te pakken. Ze gingen aan de slag met meren als de Schermer en de Purmer en ga zo maar door. Van water land maken, prachtig! Zo'n drooggemaakt stuk land, zoals hier het Schermermeer, noem je trouwens een polder. Maar hoe hebben ze dat voor elkaar gekregen? Met oer Hollandse molens. Die pompen al het water uit het meer. Maar ja, dat water moet natuurlijk wel ergens naartoe en daarom wordt er om het meer een ringvaart gegraven. Vanaf hier kun je de ringvaart heel mooi zien liggen. In die tijd waren er nog geen graafmachines, dus alles gebeurde met de hand. Meer dan duizenden mensen zijn twee jaar bezig geweest om die hele vaart te graven alleen met schep en kruiwagen. Kun je het je voorstellen wat een werk! Helaas zijn alle poldermolens uit de Beemster verdwenen. Hier in het gebied dat na de Beemster werd leeggepompt, de Schermer, staan de molens nog wel. Als het waait. Brengen de draaiende wieken een scheprad. Of in dit geval een vijzel in beweging. En kan de molen het water gaan verplaatsen. Van laag voor de molen naar hoog achter de molen. Een zo'n molen kan het water van anderhalve meter diep droogpompen. Dat betekent dat je voor het Beemstermeer, wat vierenhalve meter diep is drie molens nodig hebt. Drie keer anderhalf is viereneenhalf. De eerste molen staat aan de oever van het meer en haalt de eerste anderhalve meter water eruit. Dat water gaat naar de ringvaart. Het waterpeil is nu anderhalve meter gezakt. Tijd voor molen twee. Van molen twee, gaat het nu naar molen een en die maalt het weer de ringvaart in. Ja we zijn er, drie meter is weg. Tijd nu voor molen drie. Van molen drie naar molen twee, naar molen 1, de ringvaart in. Deze drie molens achter elkaar, noem je een molengang. Nou om een groot meer als de Beemster leeg te pompen heb je meerdere molengangen naast elkaar nodig. Het allerlaatste water, van molen twee naar een. Alles in de ringvaart. Yes! In 1612, in nog geen twee jaar tijd was de hele Beemster leeg. Nu kon de inrichting van het land beginnen! In 1612 was al het water weg en begonnen ze met de bebouwing van het land. Gek idee dat je 400 jaar geleden hier gewoon een meer in liep. Vierenhalve meter diep! De grond, een soort zeeklei, blijkt ontzettend vruchtbaar te zijn. Ideaal voor landbouw en veeteelt. Dat komt goed uit, want in die tijd groeien de steden snel en is er veel voedsel nodig. Dat smaakt naar meer en ze gaan aan de slag met het leegpompen van de Schermer. En daar is vooral één man heel erg blij mee. Jan Adriaanszoon Leeghwater. Bij het leegpompen van de Beemster was hij nog verantwoordelijk voor de bouw en het plaatsen van de molens. Bij het leegpompen van de Schermer wordt hij verantwoordelijk voor het hele project. En later voor nog veel meer plassen en meren. Al die polders moeten natuurlijk wel leeg blijven. Kijk, als je niks doet lopen ze vanzelf weer vol, bijvoorbeeld met regenwater en in hele droge periodes hebben ze juist water nodig voor de landbouw in de polder. Honderden jaren is dat waterbeheer gedaan door molens. Tegenwoordig zijn alle molens vervangen door elektrische gemalen. Da's handig, want ook als er geen zuchtje wind staat. Werken ze gewoon. In de Beemster houden twee gemalen de waterstand goed in de gaten. Is de waterstand in de sloten hierna te laag, dan laat gemaalbeheerder Piet, water vanuit de ringvaart de sloten instromen. Maar stel nou dat door hevige regenval het waterpeil te hoog is, dan laat gemaalbeheerder Piet juist water vanuit de sloten de ringvaart in pompen. Van laag, min vierenhalve meter naar nul. De ringvaart! Net als vierhonderd jaar geleden dus. En zo houden ze hier in dit bijzondere gebied nog altijd droge voeten. Ik neem nog even een frisse duik terug in de tijd.

De Beemster

Begin 17e eeuw was de Beemster in Noord-Holland nog een groot meer. Het werd drooggelegd met molens om er voedsel te kunnen verbouwen. Sindsdien staat het symbool voor hoe de Nederlanders hun land zelf inrichtten en behoort het tot het werelderfgoed van UNESCO.

De eerste grote polder van Nederland

Waarom is de Beemster werelderfgoed?

Wat hebben de Forthbrug in Schotland, Rjukan-Notodden in Noorwegen, Fray Bentos in Uruguay en het Woudagemaal in Friesland met elkaar gemeen? 
Ze zijn allemaal uniek in de wereld en onderdeel van de werelderfgoederen. 
Erkend door UNESCO, een onderdeel van de Verenigde Naties. 
Je hoeft niet op wereldreis om ze te zien, want ons land heeft ook Werelderfgoederen! Waarom zijn dit belangrijke plekken en wat betekenen ze voor ons land? 
Vandaag zijn we bij het Woudagemaal! Jawel! 
Draait helemaal op stoom en werkt nog steeds.
Stoom. Je komt het de hele dag tegen. 
Onder de douche, als je eten kookt of een kopje thee zet. 
Stoom kan heel nuttig gebruikt worden. 
Elektriciteit uit het stopcontact komt nog heel vaak van door stoom aangedreven elektriciteitscentrales. 
Door de uitvinding van de stoommachine zijn fabrieken ontstaan. 
Rond 1800 werd in Engeland de stoommachine uitgevonden. 
Met dit kleine model kan ik goed uitleggen hoe het werkt. 
In een afgesloten ketel breng je water aan de kook. Er ontstaat stoom. 
Heel veel stoom onder hele hoge druk levert zoveel kracht op dat-ie machines kan laten bewegen. 
De ontdekking van de stoommachine was dan ook het begin van de Industriële Revolutie. 
Je krijgt stoomlocomotieven en allerlei fabrieken draaien op reusachtige stoommachines. Alles kan nu meer en sneller gemaakt worden. 
En ook sneller vervoerd, met de stoomtrein. 
De omstandigheden in die fabrieken waren niet altijd fijn. 
Maar het is wel het begin geweest van de huidige welvaart. 
Deze ingenieur, Dirk Frederik Wouda, begon in 1914 met zijn ontwerp. 
In 1917 werd gestart met de bouw van het gemaal. 
En in 1920 was het af en werd het geopend door de koningin. 

Slootjes, grachten, kanalen, meren, zee. Overal in Nederland is water. 
Maar zonder waterbeheer zou Nederland onder water staan. 
De dijken beschermen ons voor water van buitenaf. 
Water komt niet alleen van links of rechts maar ook van boven. De regen. 
Overal in Nederland waar het land lager ligt dan zeeniveau moeten we pompen om het land droog te houden. 
Vroeger met molens. 
Maar doordat we de bodem gingen droogmalen, zakte de bodem in, waardoor die daalde. Toen waren alleen molens niet meer genoeg. 
Er moesten grotere pompen bij komen. 
Gemalen moesten land drooghouden. 
Zoals bijvoorbeeld dit Woudagemaal, hier in Lemmer. 
Het Woudagemaal is niet zomaar een stoomgemaal. 
Het is het grootste stoomgemaal ter wereld dat nog werkt. 
Het is dus met recht Werelderfgoed. 
Het is bijna 100 jaar oud, 'n unieke herinnering aan het stoomtijdperk. 
Maar ook een symbool voor onze strijd tegen het water. 
En het is niet alleen levendige geschiedenis, maar nog belangrijk. 
Want dit gemaal kan per minuut vier miljoen liter water wegpompen. 
En is dat nodig? Reken maar. 
Het Woudagemaal is een boezemgemaal. Het is gebouwd in de dijk. 
En pompt water uit de Friese boezem het IJsselmeer in. 
Maar ja, wat is een boezem? 
De Friese boezem is een web van allerlei slootjes, vaarten, kanalen en meren die met elkaar in verbinding staan. 
Zij vangen het teveel aan water op en zijn de hoofdafvoerkanalen van Friesland. 
Het water wordt van laag, hier in de polder omhoog de boezem in gepompt. 
En vanuit de boezem wordt het weer het IJsselmeer of de Waddenzee in gepompt. 
Zo wordt hier in Friesland een overstroming voorkomen. 
Dit gemaal staat er dus niet voor de sier. Het moet nog steeds bijspringen bij te hoog water in de Friese boezem. 
Dan wordt-ie onder stoom gebracht. 
En... hello, wat kan dat ding een herrie maken. 

Een stoomgemaal draait op water en vuur. 
Door veel water te verhitten krijg je veel stoom. Gebeurt in deze ketels. 
Het Woudagemaal wordt door stoom in beweging gezet. 
Maar hoe werkt het nou? 
Als je water aan de kook brengt, verhit tot 100 graden Celsius, verandert het in stoom. En die stoom wil weg. Bij een fluitketel zet je er een leuk fluitje op. 
Dan gaat het door die fluit eruit waardoor je het toontje krijgt. 
Maar bij een stoommachine kan de stoom niet weg. 
Dus de druk wordt hoger en hoger. 
Als die druk hoog genoeg is, wordt die stoom afgevoerd via een buis. 
In deze vier ketels maken ze stoom in het heel groot. 
In elke ketel pompen ze 25.000 liter water en dat water stroomt door dit soort buizen in de ketel. 
Vlambuizen. 
Het vuur onder in de brander verhit het water tot 100 graden en maakt er stoom van. Zoveel dat de druk in deze ketels opbouwt en opbouwt en opbouwt. 
De stoom kan geen kant op. 
Hij kan alleen weg via deze rode buizen. 
En die leiden de stoom naar de stoommachines.
Als je duizenden liters water aan de kook wil brengen, ben je even bezig. 
Daarom duurt het opstarten van de stoommachine zo'n 6-8 uur. 
De stoom die zich ontwikkelt bij het opwarmen, gebruiken ze nog niet. 
Gaat nog niet richting machines. Maar het moet ergens naartoe. 
En daarom moeten ze af en toe even stoom afblazen.
Als de druk hoog genoeg is, wordt de stoom via deze rode leidingen naar de stoommachines gepompt. 
En hier kan de stoom echt zijn werk doen. 
Dit zijn de motoren. In deze hal staan vier stoommachines. 
Met deze motoren worden 8 van deze hele grote waterpompen aangedreven. 
In zo'n stoommachine zit een cilinder. Met daarin een stang en een zuiger. 
Die zuiger gaat heen en weer. 
Dat komt doordat om de beurt aan weerszijden stoom wordt binnengelaten. 
Als de zuiger bijna helemaal hier zit, heeft het ventiel deze ingang vrijgemaakt en wordt hier stoom binnengelaten. 
Zuiger naar de andere kant. Als hij bijna hier is, is deze kant open. 
Dan laten ze hier stoom binnen. Zo gaat-ie constant op en neer. 
Die stang zit weer vast aan een krukas. 
Die krukas maakt van de heen-en-weer-beweging, een ronddraaiende beweging. 
Aan de krukas zit een vliegwiel. 
Dat vliegwiel zorgt dat de hele machine gelijkmatig blijft draaien. 
Zo'n vliegwiel weegt in het echt 10.000 kilo.

Het vliegwiel draait en drijft zelf de waterpomp aan. 
Dat is waar het om draait, water pompen. 
Van buiten ziet hij eruit als een slakkenhuis en van binnen zit er zo'n soort schoepenrad. En dat draait heel hard rond. 
Water wordt hier aangevoerd en door het schoepenrad naar buiten geslingerd tegen de binnenkant en kan zo worden afgevoerd. 
Zo kan dit gemaal vier miljoen liter water per minuut wegpompen. 
En al dat water stroomt langs die zwarte deuren het IJsselmeer in. 
Alle rookgassen moeten ook afgevoerd worden. 
Dat gaat via deze 60 meter hoge schoorsteen. 
Is eigenlijk gewoon de uitlaat van het Woudagemaal. 
Dit gemaal draait niet zo vaak. Alleen als het echt nodig is. 
Bijvoorbeeld als er heel veel regen is gevallen. 
Maar het hangt ook af van de windrichting en stand van de Waddenzee. 
Als de sluizen en elektrische gemalen het niet meer aan kunnen dan wordt het Woudagemaal ingezet. 
Gemiddeld een keer per jaar. 
Weet je, die stoomtechniek, het is misschien ouderwets, maar ik vind het vet. 
En we maken er nog gebruik van. 
We hebben duizenden gemalen in Nederland. 
Maar als je 't grootste nog werkende stoomgemaal ter wereld bent mag je je met recht Werelderfgoed noemen.

Waarom is het Woudagemaal werelderfgoed?

Overal in Nederland waar het land lager ligt dan zeeniveau moeten we pompen om het land droog te houden. In dit stoomgemaal in Friesland uit 1920 worden de waterpompen in beweging gezet door de druk van stoom. Het is het grootste nog werkende stoomgemaal ter wereld.

Land drooghouden met de kracht van stoom

Palmbomen, wit strand. Een blauwe lucht, een nog iets blauwere zee. 
Het is best goed uit te houden op dit zonnige eiland. 
Ik zeg: Welkom. Of zoals ze hier zeggen: Bon bini op Curaçao. 
Kijk nou waar ik ben. De Caribische zee. 
Dat ligt vlak boven Zuid-Amerika. 
Curaçao ligt in de Caribische zee. 
Samen met Aruba en Bonaire vormen ze de ABC-eilanden, een onderdeel van de voormalige Nederlandse Antillen. 
Sinds 10 oktober 2010 is Curaçao een zelfstandig land binnen het Koninkrijk der Nederlanden. 
Ze werken veel samen met Nederland maar hebben een eigen regering, bestuur en wetten. 
Als je aan Curaçao denkt, denk je aan duikgebieden, stranden. 
Wonderschoon, maar dat is geen werelderfgoed. 
Het historische centrum van Willemstad is dat wel. 
Het werd in 1997 op de lijst van werelderfgoederen van UNESCO geplaatst. 
Door een mix van architectuurstijlen is dit een uniek voorbeeld van een Europese kolonie in het Caribische gebied. 
De huizen, gebouwen, monumenten die je ziet, vertellen belangrijke verhalen. 
En zo ziet die wijken er op de kaart uit. 
Punda, daar, heeft een Europees stratenplan met geordende straten. 
Heel rechtlijnig. 
Otrabanda, aan de andere kant waar ik nu zit, is een stuk rommeliger. 
De straten en wegen lopen heel kronkelig. 
Dan heb je nog Scharloo en Pietermaai. 
Toen ontdekkingsreizigers uit Spanje en Portugal verre landen in bezit namen, dachten de Nederlanders: dat kunnen wij ook. 
Ze begonnen aan een ontdekkingsreis over de hele wereld. 
Ze gingen naar Nederlands-Indië. 
En ze gingen naar Suriname en de Nederlandse Antillen.
En daar stichtten ze koloniën. 
Curaçao was in handen van de Spanjaarden. 
Maar in de 16e eeuw namen de Nederlanders het gezag over. 
Zo werd deze plek Nederlands.
De Nederlandse West-Indische compagnie stichtte in deze Sint Annabaai in 1634 een handelspost. 
Vanuit hier gingen de rijke Nederlanders handel drijven. 
Ze bouwden huizen en zo ontstond dit gebied. 
Schepen met grondstoffen kwamen hier binnen. 
De stad is vernoemd naar de stadhouder uit die tijd: Willem II van Oranje. 
Willemstad. 
Dit is de Handelskade. Die gebouwen waren de pakhuizen om producten in op te slaan. Dit is Fort Amsterdam. Hier zat het hoofdkantoor van de West-Indische compagnie. 
Dit gebouw staat hier al bijna 400 jaar. 
In die tijd begonnen Nederlanders plantages in het Caribisch gebied. 
In suikerriet, katoen en tabak. 
Maar op de eilanden woonden te weinig mensen. 
Er waren geen arbeiders voor het zware werk. 
De Nederlanders haalden veel slaven uit West-Afrika naar Curaçao. 
Het leven op de schepen en plantages was verschrikkelijk. 
Slaven kregen niks betaald voor hun werk. 
Ze waren eigendom van de plantagehouders. 
Willemstad groeide vanaf 1660 snel uit tot het centrum van de slavenhandel in het Caribisch gebied. 
Destijds was het hier de grootste slavenmarkt ter wereld. 
Rond 1850 is de slavernij afgeschaft. 
Veel mensen verlieten de plantages en sommigen zijn op Curaçao blijven wonen. 
Ter nagedachtenis aan die slavernijperiode zijn er een aantal monumenten. 
Bijvoorbeeld deze. 
In het midden zie je slaaf Tula. 
Hij kwam tijdens de slavernij in opstand en vocht voor de vrijheid van de slaven. 
Zelf overleefde Tula de slavenopstand niet. 
Op 3 oktober 1795 werd hij terechtgesteld, gemarteld en gedood. 
Zijn lichaam werd hier in zee gegooid. 
Als leider van de slavenopstand staat Tula hier symbool voor vechten voor vrijheid.

De wijken van Willemstad zijn één van de tien werelderfgoederen die we in Nederland kennen. 
Op sommige daarvan kun je niet wonen. 
Zoals de Van Nellefabriek, het Woudagemaal of het Rietveld-Schroderhuis. 
Andere plekken zijn wel bewoond. 
Zoals de Kinderdijk, de grachtengordel van Amsterdam en Willemstad. 
Alex woont in zo'n huis. Hoe is dat? 
Heel bijzonder. Want in Nederland zijn de huizen van bakstenen gemaakt en is alles dezelfde kleur. 
Hier op Curaçao heb je echt alle kleuren. 
Doen de mensen er alles aan om die kleuren te behouden? 
Elk jaar knappen ze het huis op, geven ze hem een kleurtje en van binnen netjes inrichten. 
Nou, dit is de woonkamer. Mooi. 
Hoe oud is het huis? Het huis is rond 1900 gebouwd. 
Echt een flinke tijd dus. Ja. 
Daar zit ik. 
Het valt me meteen op dat deze hal, deze ruimte ook een kleurtje heeft. 
Ja, inderdaad. De keuken, ik zie weer een andere kleur. 
Ja, alle ruimtes hebben een andere kleur in dit huis. 
Zoals je kunt zien, komt er een zout uit de muren. 
Er komt zout uit de muren? Waarom is dat? 
Omdat de muren van koraal zijn gemaakt. En in het koraal zit zout. Dat moet eruit. Badkamertje. Ja. Weer een ander kleurtje. 
Heb jij dit gedaan? Ja, in de grote vakantie. 
Jij bent wel van het schilderen. Ja. 
Dit is mijn slaapkamer. Dit is een ruime kamer. 
Zo'n klassiek huis met een heel hoog plafond. Ja. Het is overal in het huis heel hoog. 
Elke ruimte heeft zijn eigen dak. Dus je hebt niet een dak maar verschillende daken. 
Ja. O, ja. Puntdaken. 
Wat bijzonder aan dit huis. Ja. 
Zoals je kunt zien hier, zie je dat het allemaal koraal is. O ja. Hier. 
Mag ik dit eh... Ja, tuurlijk. 
Het zit een beetje los. Ik zie het, het komt echt uit de zee. Ja. 
Dit zit in het huis. Inderdaad. Alle muren zijn zo gemaakt. 
Hier zit zout in en dat komt er soms uit. Ja. 
En dan moet je het om de paar jaar pleisteren. En weer schilderen. 
Dat ga jij ook nog doen? Ja. Ooit. Ooit. Okee. 
Ooit waren de huizen hier wit. 
In 1817 was er een gouverneur die last had van zijn ogen doordat het zonlicht weerkaatste in het wit. 
Toen zei een arts tegen hem: Je moet alle huizen in de binnenstad een andere kleur geven. 
Vanaf dat moment mochten de eigenaren zelf bepalen welke kleur hun huis kreeg. Hadden we dit in Nederland maar. Hartstikke vrolijk. Tof.

Dat daar is Punda, een historische wijk in de binnenstad. 
Je ziet overeenkomsten met de grachtenpanden van Amsterdam. 
Kijk maar naar de versieringen en die voorgevels. 
Maar door al die kleuren is dit typisch dushi Korsou, prachtig Curaçao. 
Pietermaai, onderdeel van het werelderfgoed in Willemstad. 
De huizen waren wat vervallen maar daar komt langzaam verandering in. 
Kronkelende wegen, smalle steegjes, het is duidelijk dat ik aan de overkant ben, in Otrabanda. 
Ook werelderfgoed. En dit is Scharloo. De vierde werelderfgoedwijk. 
Hier woonden vroeger de rijke mensen. De handelaren, kooplieden. 
Nu staan er veel van deze huizen leeg of zijn het kantoorgebouwen geworden. 
Hier omheen wonen andere mensen, ook in gekleurde huizen. 
De haven heeft altijd een belangrijke rol gespeeld in de geschiedenis van Curaçao. 
Alle huizen, pakhuizen, werven vind je terug in het werelderfgoed. 
Die haven is nog steeds belangrijk voor Curaçao. 
Het is een komen en gaan van schepen. Ook cruiseschepen. 
De vier wijken van het werelderfgoed zijn oud maar wel erg levendig. 
Dit is de drijvende markt. Hierachter liggen bootjes uit Venezuela vol met fruit. 
Ja, nog iets bijzonders van het werelderfgoed: Dit is de Koningin Emmabrug. 
Dit is de enige drijvende houten draaibrug ter wereld. 
De brug drijft op pontjes. Het wordt ook wel de pontjesbrug genoemd. 
De brug opzij, de boot kan er doorheen. 
Door de eeuwen heen zijn er verschillende bevolkingsgroepen op Curaçao terechtgekomen. 
Nu wonen er Indianen, Afrikanen, Europeanen, joden, Aziaten. 
Ze leven samen. Het mooie is dat er hier meer dan 80 verschillende nationaliteiten zijn. Die smeltkroes is het bewijs van het koloniale verleden. 
Daarom is Willemstad werelderfgoed.
Curaçao is misschien een klein puntje op de wereldkaart, maar deze plek heeft iets wat belangrijk is voor de hele wereld: 
Veel gebouwen in Willemstad en die prachtige mix van mensen en culturen die vertellen iets over het koloniale verleden en de slavernij. 
Daarom is Willemstad terecht werelderfgoed. Prachtig. 
En nu weer terug naar Nederland.

Waarom is Willemstad op Curaçao werelderfgoed?

In Willemstad op Curaçao kom je een diverse mix aan architectuurstijlen en culturen tegen. Hierin zie je het koloniale verleden terug. Bijzonder is dat er mensen wonen in de huizen die onderdeel zijn van werelderfgoed.

Europese kolonie in het Caribische gebied

Okee. Wat hebben de toren van Pisa, de piramides van Cheops, de Chinese Muur, de Galapagoseilanden en Kinderdijk met elkaar gemeen? Nou, ze zijn uniek in de wereld. Werelderfgoed, officieel erkend door UNESCO. Je hoeft geen wereldreis te maken om ze met eigen ogen te zien, want we hebben ze gewoon hier in Nederland. Vandaag zijn we bij de molens van Kinderdijk. 
Nergens ter wereld staan er zoveel molens zo dicht bij elkaar als op deze plek in deze polder, de Alblasserwaard. Nederland, en hier de provincie Zuid-Holland. Alblasserdam en hier de Alblasserwaard. En hier ligt Kinderdijk. Toeristen vanuit de hele wereld komen al jarenlang hier naar de molens van Kinderdijk. En dat is natuurlijk niet voor niets. Want wie aan Nederland denkt, die denkt aan dijken, die denkt aan fietsen, die denkt aan tulpen, die denkt aan klompen en vooral aan molens. Dus wat is er mooier dan een mooie molen op je vakantiefoto? Maar die molens, die staan hier natuurlijk niet voor de sier. Nee, die hebben een belangrijke functie in het watermanagement. Nederland ligt voor een groot deel onder de zeespiegel. Zonder dijken en zonder gemalen zouden we met z'n allen natte voeten krijgen, want dan ligt Nederland voor meer dan de helft onder water. Nu zorgen dit soort moderne gemalen ervoor dat het water snel en efficiënt wordt afgevoerd. Eén druk op de knop en het water stroomt weg. Maar vroeger was de waterhuishouding heel anders geregeld. 
Ooit lag dit gebied op de grens van zee en land. Bij hoogwater overstroomde de boel, maar door het aanleggen van een slim systeem van slootjes met een hoge dijk eromheen bleef het gebied droog en werd het droger en droger. Nou, dat noemen we een polder en in dit geval heet die polder de Alblasserwaard. Maar door het water uit deze veengrond te halen ontstaat er weer een nieuw probleem: de bodem zakt. Inklinken noem je dat. Kijk, ik sta nu op veengrond en je ziet, het is een beetje drassig, een beetje natter. Je kunt veen heel goed vergelijken met een spons vol met water. Haal je dat water eruit, dan wordt de grond droog, maar ook veel minder krachtig. Langzaam daalt dan de bodem. De afgelopen 700 jaar is de Alblasserwaard anderhalve meter lager komen te liggen en het gevolg daarvan is weer dat er nog meer regenwater naar dat lager gelegen gebied stroomt. Kinderdijk is het laagste punt van deze polder. Het wordt daarom ook wel het afvoerputje van de Alblasserwaard genoemd, want al het water uit de omgeving stroomt hier naartoe en moet ook weer weg. Al deze molens houden stuk voor stuk het land droog. Samen met de sloten, de dijken, de gemalen, de sluizen en de wateropslagplaatsen, de zogenaamde boezems, staan deze molens model voor de waterhuishouding van Nederland. En daarom is Kinderdijk vanaf 1997 werelderfgoed. 
Zo'n 600 jaar geleden, vanaf de 15e eeuw, plaatsen ze hier op de dijkjes molens om het water weg te malen. Die molens pompten dan met hun schepraderen het water van laag naar hoger gelegen gebied. Die molens zijn dus een hele slimme uitvinding geweest in de strijd tegen het water. Hier in Kinderdijk vind je 19 van zulk soort prachtige molens. Sommige van steen, andere van hout, sommige ook van riet. Ze zijn hier in hele korte tijd neergezet tussen 1738 en 1740. In de hele Alblasserwaard staan molens, tegenwoordig gemalen die het water oppompen naar wat je noemt de lage boezems. De molens bij Kinderdijk malen het water vanuit de lage boezems op naar de hoge boezems. Dan komt het hiervoor terecht. Via een sluis wordt het water vervolgens gepompt hier in de grote rivier de Lek en dan stroomt het via Rotterdam de zee in. Mag ik je voorstellen aan molen Nederwaard nummer twee, gebouwd in 1738? Ja, dat maakt 'm bijna 300 jaar oud. Maar hij loopt nog als een zonnetje en is bijna in originele staat. Bjorn is de molenaar van deze molen. Hij zorgt ervoor dat 'ie blijft draaien en dat is nog een hele klus, want op topsnelheid moet deze molen per minuut 5000 van zulk soort emmers met tien liter water verwerken. Het wordt dan gepompt van de ene kant van de dijk naar de andere kant van de dijk. Maar hoe doet 'ie dat? 
Hee Bjorn, wat een fantastische molen heb je. Dank je wel. Maar de vraag is: hoe draait 'ie? Hoe krijg je dat voor elkaar? Nou ja, uiteraard op wind natuurlijk. En je gaat eerst de windrichting bepalen waar de wind deze dag vandaan komt en dan ga je heel de molenkap, inclusief de wieken, ga je naar de windrichting trekken. Ga je de juiste richting in zetten? Juist. Zo, daar gaat 'ie. De ketting ligt vast. Ja. Nou, dan ga je het wiel spaak voor spaak overpakken. En dan ga je die ketting strakrollen en dan ga je heel de boel omtrekken naar die paal toe. Dat valt nog niet mee, Bjorn. Nee, dat is vrij zwaar hoor. Zo. Hij beweegt wel, die kap, maar om nou te zeggen dat het snel gaat... Het kan sneller hoor. Dan moet ik het op mijn eigen manier doen. Wat is die manier dan? Dat zal ik je even laten zien. Wel nieuwsgierig naar. Nu ga je de spaken met je volle gewicht naar beneden trappen, dan gaat het iets sneller. Ik ga nu de zeilen spannen op de wieken om extra wind te vangen. Want zonder zeil? Draait ie niet? Dan doet 'ie bijna niks. Dan moet het zo hard waaien. Hou je goed vast. Ja, dank voor de tip, was het bijna vergeten. Het is hoog genoeg zo, Bart, zo is het prima. Ja, zoiets? Ja hoor. Yes. Onderdoor. Onderdoor. Bovenlangs... Wiek bespannen. Nu is het wachten op de wind, Bjorn. Het is keihard gaan waaien. Er is wind genoeg nu ja. Windkracht? Vijf, zes. En zoals je ziet, zonder zeilen door de molen het ook. En als 'ie nog harder gaat, dan gaan de punten van de wieken 150 kilometer per uur. 150? Ja. Daar moet je geen klap van krijgen. Is niet goed, nee. 
Wauw, ik ben in de top van de molen en wat je hier ziet zijn twee belangrijke tandwielen. Kijk, dit hier is het centrale tandwiel. Het zit vast aan de wieken en zorgt voor de beweging en de overbrenging op deze koningsspil. Dit is het hart van de molen, de centrale as die draait van boven helemaal tot naar beneden. Deze boomstam is nog in originele staat. Hij is 300 jaar oud, maar draait nog als een jong boomstammetje. Kijk, daar hebben we de koningsspil weer. Die loopt helemaal door tot aan beneden en zet hier dit enorme tandwiel in werking, dat weer verbonden is met het schoepenrad buiten. En dan de plek waar het allemaal om te doen is: het waterrad. Dit rad maalt en verplaatst het water anderhalve meter omhoog en dat gaat heel snel met deze wind. 
Dus hoe zat het ook alweer? Nou, het water van de hele polder, de hele Alblasserwaard, wordt hier verzameld in Kinderdijk, het laagste punt van de polder. Het komt dan terecht daar in de lage boezems, maar het water moet omhoog. De molens van Kinderdijk zijn daarvoor neergezet. De wieken draaien, zetten het rad in werking en het water wordt omhoog gemalen. Anderhalve meter om precies te zijn. Dat is het verschil tussen de lage boezems aan de ene kant en de hoge boezems hier aan deze kant. Dan zit het werk er nog niet op, want vanuit de hoge boezems wordt het via een sluis naar de Lek gepompt en vanuit de Lek stroomt het dan via Rotterdam in zee. Dat hele systeem noem je getrapte bemaling en is uniek in de wereld. Tot de jaren vijftig van de vorige eeuw werden de molens nog gewoon gebruikt, maar tegenwoordig is hun werk overgenomen door twee gemalen, een elektrisch gemaal en dit dieselgemaal. Zo zijn ze niet meer afhankelijk van de wind en kunnen ze nog sneller en nog meer water oppompen en afvoeren. Maar de molens van Kinderdijk staan nog steeds symbool voor onze eeuwenoude strijd met en tegen het water. Vergis je niet, zonder molens zou meer dan de helft van Nederland onder water hebben gestaan. Meer dan een half miljoen toeristen vinden ieder jaar de weg hier naar Kinderdijk. En daar komt vandaag weer eentje bij.

Waarom zijn de molens van Kinderdijk Werelderfgoed?

De molens, sloten, dijken, sluizen en gemalen in Kinderdijk in de provincie Zuid-Holland zorgen ervoor dat het gebied droog blijft. In dit slimme systeem pompen de molens met hun schepraderen het water van laag naar hoger gelegen gebied. Via een sluis wordt het naar de rivier de Lek gepompt.

Molens als slimme uitvinding in de strijd tegen het water

Wat hebben de Alpen in Zwitserland, het Great Barrier Reef van Australië, de Serengeti van Tanzania, de wetlands van Zuid-Afrika en de Waddenzee van Nederland met elkaar gemeen? Nou, ze zijn uniek in de wereld. Deze natuurgebieden zijn werelderfgoederen. Dat betekent dat ze officieel erkend zijn door de UNESCO en dat is weer een onderdeel van de Verenigde Naties. Je hoeft geen wereldreis te maken om ze met eigen ogen te zien, want we hebben ze dus ook in Nederland. Vandaag zijn we op de Waddenzee. Het fietsje laten we staan vandaag. We gaan wat varen en wat lopen. 

Eerst maar eens even kijken waar we varen. Kijk, hier hebben we het noorden van Nederland en dit is de Waddenzee. Het ligt tussen de Waddeneilanden Texel, Vlieland, Terschelling, Ameland, Schiermonnikoog en het vasteland van Nederland in. Maar dat is niet het enige. De Waddenzee loopt van Den Helder in Nederland via Duitsland helemaal naar Esbjerg in Denemarken. Het is het grootste aaneengesloten waddengebied ter wereld. Wat we dus wel moeten delen met Duitsland en Denemarken. De Waddenzee is bijzonder. Het is een enorme zee die twee keer per dag droog komt te liggen, dan kun je er gewoon overheen lopen. Daar dankt die zijn naam ook aan. Want ‘wad’ betekent een doorwaadbare plaats. Het is een zandplaat in een ondiepe zee die bij laag water, bij eb, droog komt te liggen. Kortom, de Waddenzee heeft alles te maken met eb en met vloed. 

We zijn aan boord van de Asterias, een schip van de Waddenunit. Die zou je een soort boswachters op zee kunnen noemen. Ze houden mens en dier op de Waddenzee goed in de gaten. En wat er ook bij hoort is het tellen van vogels en zeehonden. Ik raak de tel kwijt. Hoeveel zijn dit er wel niet? Dat zijn er ongeveer 225. En die liggen hier eigenlijk te rusten op een zandbank. Het lijkt wel een vakantiebestemming voor ze. Eigenlijk is het voor hun ook een vakantieparadijsje. Moeten ze geen vis vangen? Nou ja, ze vangen vis op de Noordzee. Soms zijn ze twee, soms zijn ze drie weken op de Noordzee. Dan komen ze terug in de Waddenzee en daar rusten ze eigenlijk uit. Dan kunnen ze even uitrusten en even bijkomen. En als ze weer honger krijgen, dan gaan ze weer naar de Noordzee om weer opnieuw vis te eten. 225. Dat klinkt alsof het heel goed gaat met de zeehonden. Ja, nou ja, het gaat ook eigenlijk heel goed, want er zijn wel 40.000 zeehonden in de Waddenzee, van Nederland, van Duitsland en van Denemarken. 40.000. Ja, het gaat eigenlijk heel goed met de zeehond. 

Dit gebied is natuurlijk niet alleen een mooi leefgebied voor de dieren. Wij mensen komen er ook graag om te varen, om wad te lopen of om de vogels en de zeehonden te spotten. En om aan alle boten, vissers en wadlopers duidelijk te maken tot waar ze mogen gaan, worden dit soort verbodsborden neergezet. We zijn net naar een andere locatie gevaren. We zijn hier op een mosselperceel en wat we gaan doen, we gaan de grens aangeven van het mosselperceel. De mosselkweker mag daar wel vissen en hij mag hier niet vissen. Wij geven de grens aan. Dat ziet-ie door middel van deze lange boomstam. Dat klopt. Daar gaat-ie. Ho! Even vasthouden. Volgens mij ging het goed. Wat ging dat enorm snel. Ja, we moeten er ook 200 zetten, dus dat moet ook. Perfect. Dit paaltje staat. 

De mosselpercelen, dat zijn eigenlijk de akkers van de mosselkwekers uit Zeeland en die mogen mossels vissen in het werelderfgoed Waddenzee. En dat mogen ze eigenlijk alleen maar doen onder een aantal voorwaarden, zodat ze de natuur geen schade toebrengen. Maar de bedoeling is dat wij dus controleren dat er voldoende mosselen overblijven voor de vogels. En dat controleren we nu met dit net? Yes. Zo, tot de nok toe vol. Dit is een mooie sleep met mosselen. Ja. En dat betekent dus dat de vogels gewoon heel veel te eten hebben. Maar het is niet alleen de vogels, ook de krabben. Die vinden mosselen heel erg lekker. Dus door af en toe zo'n netje uit te gooien, zie je eigenlijk hoe het gaat op de bodem van de Waddenzee. We geven het weer terug aan de natuur. Ik vind het alleen maar goed. Ik weet hoe lekker mosselen kunnen zijn, maar alles voor de natuur natuurlijk.

We zijn op de Navicula, één van de onderzoeksschepen van het NIOZ, het Koninklijk Nederlands Instituut voor Onderzoek der Zee en één van de onderzoeken die ze doen is naar de voedselketen hier op de Waddenzee. De zee is nu bijna drooggevallen. Het duurt nog even en dan gaan we het wad op. Dit is Jan van Gils. Jan, jij bent bioloog en onderzoeker bij het NIOZ. Het lijkt eerlijk gezegd wel alsof we een kookprogramma gaan maken samen. Ja, dat lijkt het wel, maar dat is het niet. Nee, wat gaan we doen? Het gaat wel over eten. We gaan kijken naar het eten van trekvogels. Trekvogels eten in de Waddenzee. En hun voedsel, het restaurant, zeg maar, van trekvogels, zit hier in de bodem. We gaan eens kijken wat het restaurant te bieden heeft. Wat er allemaal voor lekkers te vinden is. Ja, daar komt wel wat. Daar komt langzaam wat tevoorschijn. Oh, kijk. In ieder geval zitten hier wormen. Wormen waar rosse grutto's heel erg van houden. Kijk nou, er zit zelfs een krabje. Zie je dat?

Jan, jij neemt duizenden van zulk soort monsters per jaar. Heel veel. Waarom doe je dat? Wat wil je te weten komen? We willen weten hoeveel voedsel er is te halen voor trekvogels. Want die trekvogels gebruiken dit als een restaurant op doortrek. En je wil wel wat lekkers eten. En je wil wat lekkers als je in een restaurant bent. Absoluut. En daarbij is de Waddenzee werelderfgoed. Dus het is heel belangrijk om in kaart te brengen hoe goed het gebied voor deze vogels is, zodat we het ook beter kunnen beschermen. Ook voor de toekomst? Juist. Zodat mensen over vijftig of honderd jaar nog steeds kunnen genieten van de trekvogels in een mooi natuurgebied. Ja, dat is het. 

Wauw! Ja, daar zit een hele groep kanoeten. Dat zijn er heel veel. Ja. Hoeveel trekvogels komen eigenlijk hier? Miljoenen. Echt zoveel? Ja. Op welke vogel let je nou het meest? Toch vooral op de kanoet. De kanoet? Ja. Wat voor vogel is dat? Dat is een kleine trekvogel die broedt in het hoge noorden, uiteindelijk overwintert in West-Afrika. Een afstand van 8000 kilometer aflegt. 8000? 8000. En na 4000 stopt die dus hier in de Waddenzee om even bij te tanken. Waarom uitgerekend die Waddenzee? Waarom is dat voor trekvogels zo'n fijne plek? Dit is eigenlijk de enige plek met echt het goeie voedsel wat-ie nodig heeft. Hij eet schelpdieren. Schelpdieren zijn weer heel belangrijk in de Waddenzee en dus als het goed met schelpdieren gaat, gaat het goed met de kanoet. Dus het is een belangrijke soort. En waar we naar kijken zijn vooral beesten die geringd zijn. Je zal vannacht zien, we gaan kanoeten vangen en ringen geven. En die probeer ik terug te vinden met de telescoop. Het is nu midden in de nacht, na twaalven. We zijn op het wad in het donker. Er mag ook geen lampje branden, want we gaan vogels vangen.

Jan, ik zie totaal niet waar we zijn. Oh, hier is het net. Hier is het net. Kijk uit Bart, dat je er niet in raakt hier. Ik schrik me dood. Ik zit met mijn hand in het net. Heb je hier een kanoet vast? We hebben hier een kanoetstrandloper. Die is net in het mistnet gevlogen. Wat goed, we hebben er één gevonden. Ja. De grap is, het is zo donker, ik zie die hele kanoet niet. Maar als het goed is, ziet de cameraman ‘m met onze infraroodcamera wel. Zie jij ’m, Rene? Ja, ik zie ‘m. Heel goed zelfs. Echt waar? Ja. Nou, nu brengen we deze vogel even naar een kistje en dan kijken we daarna of er nog meer in het net zit. Ok, gaan we doen. Kom, kanoet. We gaan. 

Hallo. Hallo. Wat zijn ze mooi hè. Prachtig. En nu? Nu gaan we ze opmeten. En daarna krijgt ie een kleurring, vier kleurringen zelfs en een vlag. En dat wordt een unieke combinatie zodat elke vogel apart te herkennen is als individu. Een soort kentekenplaatje? In wezen wel. Ok. Vleugellengte. Vleugellengte. Meten we hier. Da’s 170. 170. Die snavel is 35,5. En het gewicht? Het gewicht is 120 gram. Waarom is het belangrijk al deze details te weten? De kanoet is een hele mooie modelsoort. Er zijn er vrij veel. Ze eten een belangrijk dieet, schelpdieren. Dus gaat het goed met schelpdieren, dan gaat het goed met de kanoet. Dus gaat het goed met de kanoet, dan gaat het goed met het wad. 

Je snapt nu wel waarom de Waddenzee werelderfgoed is. Het is echt een uniek natuurgebied. Het is een restaurant, het is een slaapplaats, het is een broedplaats voor vogels, voor zeehonden en nog heel veel meer dieren. En het ligt ook nog eens voor een heel groot deel in Nederland. Ik trek door. Op naar het volgende werelderfgoed. Valt nog niet mee, wadfietsen.

Waarom is de Waddenzee werelderfgoed?

De Waddenzee is bijzonder, omdat het een zee is die twee keer per dag droog komt te liggen, waardoor je er dan overheen kan lopen. Daarnaast komen er zeehonden voor en is het een belangrijke bron van voedsel voor trekvogels.

Dit bijzondere landschap is belangrijk voor zeehonden en trekvogels

Wat hebben de archeologische stad Cyrene, piramides en tempels in Egypte, het Engelse Stonehenge, de Orkhon Vallei in Mongolië en Schotland met elkaar gemeen? 
Schokland! Schokland? 
Schokland. O, met een K. Even omkleden... 
Aaah. Schokland dus. 
Ja, al die plekken zijn uniek en het zijn werelderfgoederen erkend door de Unesco, een onderdeel van de Verenigde Naties. 
Je hoeft geen wereldreis te maken om ze te zien, nee, ons land heeft ook dus werelderfgoederen! 
Schokland ligt in de Noordoostpolder en was ooit een eiland in de Zuiderzee. 
Vanaf de prehistorie woonden hier al mensen. 
Die hebben allemaal hun sporen nagelaten. 
Schokland is werelderfgoed vanwege de archeologische vondsten. 
De geschiedenis van Nederland zit hier gewoon in de grond, in een bodem die ooit zee was. 
Maar niet altijd was hier een zee en Schokland was ook niet altijd een eiland. 
Tienduizenden jaren geleden was het hier een toendra waar rendieren renden en er leefde zelfs de mammoet! 
Dit zijn opgegraven botten van de wolharige mammoet. 
Er is meer gevonden uit de prehistorie. 
Wat dacht je van het skelet van een beer. 
Dit zijn de oudste voetstappen van Europa, zo'n 4000 jaar oud. 
Dit is een menselijk skelet. Hoofd, ribbenkast, beenderen. Het is bijna 4600 jaar oud. 
Het landschap veranderde. 
Vanuit de Noordzee stroomde steeds meer water het land over. 
Er ontstond een meer en uiteindelijk veranderde dat meer in de Zuiderzee. 
En in die zee ontstond een eiland: Schokland. 
Hier kun je zien hoe groot het eiland Schokland vroeger was. 
Dit bruin-gelige en groene is het gebied van de afgelopen 200 jaar. 
Het deel dat over bleef en wat nog steeds boven het polderlandschap uitsteekt is deze lichtgroene strook hier. 
Schokland was niet opgewassen tegen de vele stormen. 
Het water beukte er tegenaan, het eiland brokkelde af en het werd steeds kleiner. 
Alles binnen deze rode lijnen, dat is allemaal werelderfgoed. 
Dat geeft wel aan hoe groot dat eiland geweest kan zijn.

Er zijn in dit hele gebied 160 archeologische vindplaatsen. 
Archeoloog Yftinus van de Rijksuniversiteit Groningen. 
Jouw specialisme is Schokland. 
Dus ik zeg: laten we gaan graven; kijken wat we tegenkomen. 
Dat mag helaas niet. Het is werelderfgoed dus het is beschermd. 
Maar als archeoloog wil je toch die grond in, opgraven en laten zien wat je gevonden hebt? 
Dat is het probleem. Ik zou dat heel graag willen. 
We hebben ook nieuwe onderzoekstechnieken waarmee we veel meer kunnen doen dan toen, maar het mag niet. 
Gelukkig is er nog wel wat te zien hoor van wat er in die bodem ligt. 
Voordat Schokland werelderfgoed werd, mocht er gewoon gegraven worden. 
Dick is zo'n archeoloog die nog lekker in de bodem mocht wroeten. 
Ja, heerlijk, dat was avontuur. We hebben hier van alles en nog wat. 
Bijvoorbeeld huishoudelijk materiaal, braadpannen, wijnflessen, maar ook een ding als dit. 
Jij hebt daar een benen schaats, maar deze is iets jonger. 
Ik schat dit 100-150 jaar oud. 
En dat leer is nog steeds goed? Ja. 
Dit is een handbescherming van een zwaard. 
Dat heet een gevest. Hier stak het mes uit. 
Dus als je dan aan het vechten was, dan had je een bescherming voor je hand. 
Dit is een prehistorische schedel van een mens, dik 4000 jaar oud. Zo hee. 
En dit is een van de vroege inwoners van wat nou Schokland is. 
Dat is wel heel bijzonder, hee. Gewoon duizenden jaren oud. 
Hij is goed bewaard gebleven. 
Er mag dan misschien niet in worden gegraven, maar er kan wel in de bodem gekeken worden. 
Yftinus laat het zo zien.
Op Schokland graven mag niet, maar we kunnen wel met behulp van geluid op zoek naar archeologische resten. 
We gaan met speciale apparatuur de bodem aflezen om zo te kijken wat er in de grond zit. 
Yftinus, wat heb jij nou voor looprekje? 
Dit zijn twee magnetometers. Een magnetometer? 
Ja, da's een apparaat waarmee je de bodem kan scannen. 
Zo kan ik zien of er baksteen in de bodem zit, of ijzer. 
Daarmee kan ik de fundering van een huis terugvinden.  
Hee. Ja, volgens mij zit hier iets. Hier. 
Oke. En nu? We gaan een boring zetten. 
We mogen niet graven, maar met een boring kunnen we kijken wat er zit. 
1, 2, 3. Ja. Oké, stop maar. 
Dus nu zie je eigenlijk als ik het mes erbij pak wat hier in de bodem zit. 
De magnetometer heeft z'n werk gedaan. De beelden staan in de computer. 
Wat zien we? Je ziet een groot vlak met grijze, witte en zwarte kleuren. 
En deze zwarte rondjes met een hele grote witte vlek eromheen, dat zijn haarden. 
Daar is dus gekookt. En hieronder zie je allemaal punten. 
Dat vormen allemaal palen en funderingen van huizen. 
We hebben ook nog een bodemmonster genomen, een stukje uit de grond. 
Ja, klopt. Die hebben we hier ongeveer genomen op de kaart. 
Ik heb dat monster gezeefd en gekeken wat er nou in voor kwam. 
Hier zie je twee botjes van een vis. Een graatje en een wervel. 
Deze grote brokken is allemaal restant van baksteen. 
Hier scherven van geglazuurd aardewerk. Dit zijn kleine stukjes houtskool. 
Misschien afkomstig van de vuurplaats of van de haard. 
Hiermee kunnen we al vaststellen dat er gewoond en geleefd werd op Zuiderbuurt.

Die heuvel is een van de drie terpen waar de Schokkers woonden. 
Dit is Middelbuurt. 
En dat kerkje is nog echt over uit de tijd dat Schokland 'n eiland was. 
Mooi toch. Hier kwamen de boten en schepen binnen en hier vertrokken ze ook. 
Dit was de haven van Schokland. 
Om de Schokkers te beschermen tegen het wilde water van de Zuiderzee bouwden ze paalschermen aan de oostrand van het eiland. 
Zo hoopten ze dat de wilde golven 't eiland niet verder af zouden breken. 
Desondanks stroomden grote delen van het eiland alsnog over met water. 
En om nou van het ene naar het andere dorp te komen, legden ze een weg aan met behulp van planken, de zogeheten Schokker snelweg. 
En die is zoals je ziet ietwat smal. 
Stel je komt iemand tegen. 
Om nou veilig zo je weg te vervolgen, hadden ze iets bedacht. 
Ze pakten elkaar stevig vast, ze dansten zo een half rondje en op die manier kon je veilig je weg vervolgen. 
En verliefde stelletjes die vonden dat wel mooi, want die bleven maar dansen en dansen. En dansen en dansen.

Het is het jaar 1932 en de Afsluitdijk is klaar. 
De Zuiderzee wordt het IJsselmeer. 
En omdat we in Nederland meer landbouwgrond nodig hadden, werden delen van het IJsselmeer ingepolderd. 
Grote pompen waren dag en nacht aan het werk en zo ontstond land. 
En in 1942 werd Schokland bij de Noordoostpolder getrokken. 
En op die manier was Schokland geen eiland meer. 
In de Zuiderzee zijn vroeger veel schepen vergaan. 
Tijdens het droogleggen zijn er een paar honderd scheepswrakken ontdekt. 
En eentje hebben ze er bewaard. Deze. Moet je kijken! 
Dit soort schepen zitten er dus nu nog in de bodem. 
Dit wrak is een vissersboot van 300 jaar oud. 
En onthoud deze palen met een rood schip er op, want overal waar zo'n bord staat, ligt een scheepswrak in de grond. 
In Flevoland zijn dat er in totaal zo'n 430 en daarmee is het het grootste scheepskerkhof op land ter wereld. 
Maar Yftinus, hoe weten we nou precies waar ze in de grond liggen? 
Kort na de inpoldering hebben de boeren hun land geploegd. 
Ze meldden het als ze hout omhoog haalden en dan werd er een scheepje op de kaart van Flevoland gezet. 
Ik heb daar nu nog een kaart van. 
Hier ze je alle scheepswrakken die zijn gevonden in Flevoland. 
Heel veel stipjes. Hier zie je ook het wrak waar wij nu bij staan. 
Dat geeft het paaltje aan. 
De rode vlekken zijn plekken waar heel veel wrakken zijn. 
En hier zie je Schokland. 
Heel veel schepen gingen naar en van Schokland dus er was heel veel scheepsverkeer. En dus vergingen er ook heel veel schepen. 
Van alle werelderfgoederen is Schokland wel een heel aparte. 
Er is genoeg te zien, maar de meeste bodemschatten bevinden zich onder de grond en daar zullen ze voorlopig ook wel blijven. 
We gaan door, op naar het volgende werelderfgoed. 
Ja, kom... Okee. Dat wordt lopen.

Waarom is Schokland werelderfgoed?

Schokland was tot 1942 een eiland in de Zuiderzee. Nog verder terug, tienduizenden jaren geleden, was er een toendra en leefden er zelfs mammoeten. Vanaf de prehistorie woonden er al mensen, waarvan veel archeologische sporen overgebleven zijn.

Voormalig eiland met veel archeologische vondsten

Wauw! Wow! Oh wow! Heel indrukwekkend. Bijna 250 jaar geleden bouwde Eise Eisinga hier een bewegend schaalmodel van ons zonnestelsel en dat staat nu op de Werelderfgoedlijst van UNESCO. En waarom is dat nou zo bijzonder? Dat ga ik je laten zien. Wauw! In wezen zien we hier een schaalmodel van het zonnestelsel. Op het plafond. Op het plafond gemaakt. 1000 miljard keer verkleind, toont Eisinga hier het toen bekende zonnestelsel. Van Mercurius tot en met Saturnus maken ze volgens de werkelijke snelheid hier hun omlopen. Want je ziet niks bewegen. Maar het beweegt wel. Hoe werkt dit nou precies? Want het draait dus allemaal heel langzaam, maar... Hier boven op zolder bevindt zich een bijna onvoorstelbaar raderwerk van tientallen houten wielen. Boven het plafond? Sommige zo groot als deze kamer. Ook allerlei assen en roosters en schijven. Mooi hoor. Hier zie je dus eigenlijk het raderwerk van het zonnestelsel. Al die tandwielen die dat plafond hieronder in beweging zetten. Wat een vakmanschap, zeg! En die Eisinga heeft het zo berekend en gemaakt dat werkelijk alles onderling verbonden is, waardoor het allemaal tegelijkertijd vanuit één centraal punt kan worden aangedreven. En je hoort het op de achtergrond. En dit is helemaal mooi. Hier is die slinger te zien. Die gaat tachtig keer per minuut heen en weer. Heel klein dingetje eigenlijk maar. En die drijft alles aan. En wat ik zo fascinerend vind: je ziet dus, behalve die slinger dan, die ziet niks bewegen, want alles gaat even traag als de echte planeten. Nou zeg je, het is 242 jaar oud. Klopt het dan nog wel precies? Als wij 242 jaar niets zouden doen, dan zou het niet kloppen. Maar Eise heeft een handleiding geschreven, een instructieboek voor zijn kinderen en daarin staat da wet elke tien à vijftien jaar een aantal bijstellingen moeten doen. En hij wist eigenlijk wel al dit kan nog honderden jaren mee. Juist. Wauw. Het is een soort houten computer eigenlijk. In wezen wel, ja. Ja. Dat is hem, Eise Eisinga. In 1774, toen was er paniek in Friesland, want er was een samenstand van planeten op handen waar je in het voorjaar aan de ochtendhemel een aantal planeten en de maan dicht bij elkaar aan de hemel zou kunnen zien staan. Dat was al voorspeld. En er was een of andere dominee ergens in Friesland die had gezegd: Ja, dat betekent dus het einde der wereld, want dan wordt de aarde uit zijn baan gestoten. En Eisinga die dacht ja, dat is natuurlijk flauwekul. En toen kreeg ie dat idee om dat planetarium te bouwen. Een gigantisch project, want hij heeft er zeven jaar aan gewerkt en toen kon hij iedereen laten zien: er is niks te vrezen van die bewegingen van de planeten. Hier kun je exact zien hoe ze om de zon draaien en hoe wij dat vanaf de aarde kunnen waarnemen. Goed gedaan, jongen. Nou, weet ik toevallig, in 1781 werd de planeet Uranus ontdekt. Ja. Wat moet dat een klap geweest zijn voor Eisinga. Ja, ook dat. Ja, want dit zijn allemaal blote-oogplaneten, oftewel de eerste mensen op de op de wereld bij wijze van spreken konden deze planeten al zien. Ja, ja, hij maakt in de achttiende eeuw het het meest uitgebreide model ooit gemaakt. Hij werkte zeven jaar keihard. Hij is nog niet gaan zitten om ervan te genieten en op dat moment wordt een nieuwe planeet ontdekt. Dat is nou sterrenkunde, dat is wetenschap. Terwijl we hier praten, worden er ook planeten ontdekt. Alleen niet meer in ons eigen zonnestelsel, maar bij andere sterren. Het gaat door.

Waarom is het planetarium van Eise Eisinga werelderfgoed?

In Friesland staat een schaalmodel van ons zonnestelsel dat bijna 250 jaar oud is: het planetarium van Eise Eisinga. Govert Schilling neemt een kijkje in het planetarium en bij het raderwerk dat de planeten aandrijft. Want het planetarium werkt nog steeds.

Ons zonnestelsel in het klein

Cultuur en geloof

Bijzondere gebieden en gebouwen in Nederland

Werelderfgoed

Bekijk ook

Extra's

Schooltv biedt meer dan video's! Ontdek onze extra inhoud:

Ontvang jij de nieuwsbrief al? Blijf op de hoogte door je aan te melden en ontvang elke maand een nieuwsbrief naar keuze in je inbox!

De minister zet een streep door de NTR en daarmee ook door Schooltv.          
Laat Schooltv niet verdwijnen. 

rode kerstballen in een boom

Schrijf je in de voor de maandelijkse nieuwsbrief voor het laatste Schooltv PO-nieuws

Nieuwsbrief PO

Blijf op de hoogte van het laatste Schooltv-nieuws voor VO.

Nieuwsbrief VO

Contact

Schooltv Help

Veelgestelde vragen

Schooltv maakt educatieve content voor het onderwijs, bestaande uit video's en interactief materiaal. Altijd bij de les!

Over Schooltv

Over Schooltv.nl

Schooltv.nl is een videodatabase, gevuld met educatieve en informatieve videoclips, filmpjes, fragmenten, liedjes, animaties, lesvideo’s afleveringen, TV-programma’s, televisieseries, videoverzamelingen en afspeellijsten.