Klas 1/2/3

Klas 4/5/6

Gerard Reve, Hella Haasse, Multatuli: hun namen ken je, maar wie waren deze Nederlandse schrijvers?

NPO Kennis maakt explainers en informatieve story's over onderwerpen die jongeren bezighouden, van Netflix tot klimaatverandering.

Npo Kennis header

Logo NPO Kennis

NPO Kennis

We lezen steeds minder. Terwijl lezen juist belangrijk is om mee te kunnen doen in de maatschappij. En een boek kan je anders laten denken over andere mensen en culturen. Lees meer over lezen in de story op NPO Kennis.

Story over het belang van een goed boek

Waarom is lezen belangrijk?

Afspeellijst schrijvers

“Op zoek naar het vroege Nederlands komen we natuurlijk uit in Damme, ooit de haven van het rijke Brugge. Hier moeten we zijn, bij deze man. 
In de negentiende eeuw hebben ze een standbeeld voor hem neergezet, als een soort demonstratie tegen het Frans dat toen domineerde. Hij leefde nog veel vroeger, in de dertiende eeuw. Op het hoogtepunt van de Middeleeuwen schreef deze Jacob van Maerlant anderhalf miljoen woorden, over zaken die tot dan toe voornamelijk in het Latijn waren beschreven. In taal die iedereen kon begrijpen legde hij uit hoe de wereld in elkaar zat. Niet alleen de geschiedenis van de wereld schreef hij op, hij wist ook alles over vreemde volkeren, diersoorten, planten, noem maar op. Hij maakte van de wereld éen groot, om niet te zeggen fenomenaal gedicht.”

Het Nederlands waarvan we eerst alleen enkele woorden of zinnetjes tegenkomen in Latijnse teksten, wordt bij Van Maerlant een vloed van taal. Tegenwoordig kun je je niet meer goed voorstellen wat hij allemaal wist. Wij zijn gewend aan specialisten die hun leven wijden aan een relatief klein kennisgebied. Maerlant hield zich bezig met de hele wereld. Punt uit. Voor nagenoeg al zijn kennis over de wereld moest hij Nederlandse woorden en termen bedenken.
Van Maerlant werkte in Vlaanderen en ook in Holland, op het huidige eiland Goeree-Overflakkee. Hij las heel veel, maar je merkt ook dat hij zijn ogen goed de kost gaf.
Hij wilde zijn kennis graag delen met een breed publiek; edelen en burgers die zelf geen Latijn kenden en dus geen toegang hadden tot de wereld van de Middeleeuwse wetenschap. Je zou hem de eerste Nederlandse wetenschapsjournalist kunnen noemen. Wetenschap beoefenen ging in de tijd van van Maerlant heel anders dan tegenwoordig. Vrijwel niemand bestudeerde de werkelijkheid door het doen van experimenten. Nee, je leerde de werkelijkheid pas echt kennen door erover te lezen in boeken van gerespecteerde schrijvers. Wetenschap was dus vooral het verzamelen en verwerken van boekenwijsheid die vaak al eeuwenoud was. Aristoteles stond het hoogst in aanzien, hij stond aan de top stond van een piramide van geleerden waar Maerlant op zijn beurt zijn kennis vandaan haalde. 

“Jacob van Maerlant heeft zijn best gedaan om al zijn kennis op te schrijven. Als we hem lezen kruipen we als het ware in het hoofd van een middeleeuwer. Door diens ogen kijken we naar de wereld om ons heen. In de tijd van Jacob van Maerlant leest iedereen de Bijbel – daar heb je de bron van alle kennis, daar moet je op studeren. Als je goed leest, kom je te weten hoe de wereld is begonnen en waar het allemaal naar toe gaat. Veel Middeleeuwse geleerden kwamen na hun Bijbelstudie tot de conclusie dat ze leefden in een eindtijd, dat aan het bestaan in deze wereld weldra een einde zou komen.”

Jacob van Maerlant

Het eerste Nederlands is afkomstig van Jacob van Maerlant uit de dertiende eeuw. Hij schreef 250.000 versregels, die tot die tijd vooral in Latijn beschreven waren, in het Nederlands op. Jacob wilde graag zijn kennis delen met edelen en burgers. 

De eerste Nederlandse schrijver

Eén van de bekendste schrijvers uit de 18e eeuw is eigenlijk een journalist: Justus van Effen. Hij start het eerste opinieblad van Nederland, De Hollandsche Spectator. Van Effen wil Nederland écht vooruit helpen. Veel landgenoten dromen over rijkdom en betere werelden, maar in de praktijk moeten we eerst eens kritisch naar onszelf kijken. Zijn eigen tekortkomingen heeft Van Effen eerder al gepubliceerd, in een verhaal over een wat oudere man die terugkijkt op een bewogen leven. "Op één dag speelde ik vaak drie rollen: die van wijsneus, entertainer en van vechtersbaas. Dat ging zo ver dat ik nog vóór mijn achttiende verjaardag al tweeduizend gedachten in proza en poëzie had geproduceerd, zes minnaressen had versleten en meer dan tien maal mijn degen getrokken – alles met meer geluk dan wijsheid."
Met diezelfde kritische blik kijkt Van Effen nu naar héél Nederland. Waarom zou men geen vreemde woorden mogen gebruiken in het Nederlands? Je jaagt buitenlanders toch ook niet weg?
"Wat zouden de heren zeggen als iemand voorstelt dat in ons land alleen oorspronkelijke Nederlanders mogen wonen. En dat ons land gezuiverd moet worden van al die mensen uit andere landen, omdat anders ons nationale karakter verdwijnt."
Ook haat Van Effen alle mensen die meteen hun oordeel klaar hebben over elk nieuw politiek voorstel.
"Ik wil niet beweren dat het onderdanen van een vrij land niet vrij staat om elk naar eer en geweten zijn standpunten voor de dag te brengen. Ik zou alleen willen dat iedereen dat op bescheiden en bedaarde wijze doet."
Op veel punten kunnen Nederlanders zichzelf verbeteren. Zoals al die kruiers die buitenlanders vier keer zo veel laten betalen:
"Honderd keer ben ik ooggetuige geweest van dergelijke afschuwelijke praktijken en heb ik mijn best gedaan om de gedupeerden te beschermen. Waarmee ik mij niet zelden de brutaalste opmerkingen van die schoften van kruiers op de hals heb gehaald."
De Spectator geeft ook adviezen. Op een ingezonden brief van een vrouw die klaagt dat de hartstocht van haar man na vier maanden huwelijk is verdwenen, antwoordt de spectator dat de vrouw zich leuk moet blijven kleden, haar lichaam en haar gebit goed moet schoonmaken en dat ze haar man moet liefkozen: "Ik moet toegeven dat ik deze opmerkingen over zo’n netelig onderwerp met een zekere schroom heb opgeschreven. Wat mij heeft gerustgesteld, is de verzekering dat een zedenmeester, net als een anatoom, in zeker opzicht als een filosoof mag spreken, maar op een bedekte manier.
Van Effen sterft in 1735 aan maagkanker. De Hollandsche Spectator is niet meer. Maar er staan al weer nieuwe journalisten te popelen om de fakkel over te nemen. De discussies over een beter Nederland zijn nog maar net begonnen.

Justus van Effen

In de 18e eeuw dromen veel mensen van rijkdom en betere werelden, maar schrijver Justus van Effen vindt dat iedereen eerst kritisch naar zichzelf moet kijken. 

Van Effen streeft naar een beter Nederland

Hier in Eye in Amsterdam wordt de enige overgebleven kopie bewaard van de film Rubber, gebaseerd op een bijna geheel vergeten bestseller uit de Nederlandse literatuur van Madelon Szekely-Lulofs. Ook de film raakte vergeten, en is zelfs niet meer volledig. Rubber: een van de grote schandaalboeken uit de jaren dertig van de twintigste eeuw.
Voor veel Nederlanders begon de tocht naar Indië hier aan de overkant van het IJ, waar de grote oceaanstomers klaarlagen om in een maand naar het verre oosten te varen.
Indië heeft voor veel Indië-gangers de belofte van het snelle geld. 
Feesten, op vrouwen jagen en dromen van nooit meer hoeven werken… De rubberexploitanten leidden een bestaan van champagne en vooral heel veel bier. Tot de crisis uitbreekt. In 1929 stort de beurs van Wall Street in. Speculatie op steeds maar hogere winsten heeft wereldwijd een luchtbel veroorzaakt, die in een paar dagen tijd geheel in elkaar klapt.
Een pas uit Nederland aangekomen echtpaar probeert de Hollandse nuchterheid te bewaren. En als iets niet lijkt te kunnen, dan is het dat. De tropen maken een westerling bruut of krankzinnig. Niets is zo moeilijk als nuchter blijven… 
Rubber kwam uit in 1931, het diepst van de crisis. Het boek maakte indruk, het riep ook weerstand op. Het Nederlandse bedrijfsleven dat zaken deed met Indië voelde zich te kijk gezet. Rubber vloog intussen over de toonbank, werd vertaald in het Engels, Duits, Zweeds en nog vele andere talen, zelfs in het Esperanto. En zoals het succesboeken vaak vergaat: het werd voor toneel bewerkt en ook nog eens verfilmd.

Madelon Székely-Lulofs

De rubberplantages in Indië zijn lucratief voor veel Nederlanders. Als in 1929 de crisis uitbreekt, treft dat ook de rubberexploitanten. Het luxe, maar ook harde leven van de planters wordt beschreven in een regelrechte bestseller: Rubber. Het Nederlandse bedrijfsleven is niet blij met dit verhaal van een schrijfster die duidelijk wist waar ze het over had.

Rubber (1931)

Maar plotseling viel ik in de kokende olie, zóó diep.... nu kom ik er nooit weer uit.... en toen stootte ik het uit.... het verliet mij.... ontvlood mij.... en ik stierf.... liggend op mijn rug was ik stervende, en lichtte mijn hoofd op en ik zag het liggen.... zoo erbarmelijk, zoo aanbiddelijk. Het lag naakt in een bloedstroom.... uitgestooten.... en toen had ik het lief.... ik had het lief met een zóó verscheurend medelijden.... leed van de hele wereld, een mantel die op je valt.... loodzwaar.... en ik stierf, maar ik was niet dood....
Ze heet Eva, de vrouw van wie we zo intens de stemmingswisselingen tijdens een bevalling meemaken. Eva was de hoofdpersoon van een gelijknamige roman. En Carry van Bruggen de schrijfster. Nooit eerder in de Nederlandse literatuur leerden we het bewustzijn van een hoofdpersoon zo goed kennen. Waarnemingen, gedachten, herinneringen lopen door elkaar heen. We weten van onszelf dat het zo werkt. Maar om het ook zo op te schrijven? Dat was nog nooit vertoond. Althans niet in Nederland. 
Carry van Bruggen was de zus van Jacob Israël de Haan. Ze komen allebei op een nare manier aan hun eind: zij lijdt aan zware depressies en neemt waarschijnlijk met opzet een overdosis slaapmiddelen, hij wordt vermoord. Wat we nu nog hebben zijn hun boeken. Het werk van twee moedige mensen die wisten wat ze wilden en die bereid waren daarvoor grote risico's te nemen.
Broer en zus groeiden op in Zaandam. Hun vader was de voorzanger in de synagoge. In haar roman “De verlatene” schrijft Carry van Bruggen niets verhullend over dit joodse milieu, en over het antisemitisme dat je overal tegenkwam:
‘Jodin... smaus’ schold een jongen, die schrijlings zat boven op een hoge tuinschutting waar groen bovenuit groeide.
't Kind keek op met fellen blik. Het bloed steeg haar naar 't gezicht, donkerrood. Maar ze toonde geen ergernis, die den jongen zeker tot verder schelden zou geprikkeld hebben.. Schijnbaar onbewogen keek ze weer voor zich uit, maar de plotselinge, felle haat dwarrelde haar in 't hoofd, schroeide haar in de keel; fel bonsde haar hart. 't Liefst had ze gezien, dat op dat ogenblik de jongen van de schutting was nêer- en doodgevallen.
Carry van Bruggen had geen genade met zichzelf of anderen. Ze twijfelde, onderzocht en wilde als het enigszins kon uitersten met elkaar verenigen. Ze was van joodse afkomst, maar wilde geen joodse auteur genoemd worden. Ze was een succesvol schrijfster, maar kreeg de rillingen van woorden als ‘damesroman’ en ‘vrouwenliteratuur’. Ze liet zich niet meer kleineren. Ze was een van de meest vrijgevochten vrouwen van haar tijd.

Carry van Bruggen

Carry van Bruggen beschrijft als eerste in de Nederlandse literatuur een bevalling zoals die wordt beleefd door de moeder. In haar roman Eva zit je bijna voortdurend in het hoofd van deze vrouw. Met haar unieke stijl en haar zeer persoonlijke standpunten is ze een opvallende figuur in het Nederland van het interbellum.

Eva (1927)

In de periode van Wederopbouw na de oorlog had iedereen werk. En er werd geld verdiend. Het werd tijd om dat ook te gaan uitgeven. De jeugd rook haar kansen. Hollandse soberheid en ook het gevestigde gezag gingen het moeilijk krijgen. Nederland raakte in de ban van de Amerikaanse levenslust. Misschien wel meer dan enig ander land in Europa. De sixties begonnen voor sommigen zelfs al in de fifties.
Jazzmuzikanten speelden de sterren van de hemel in Amsterdamse nachtclubs. In Duitsland gelegerde Amerikaanse soldaten brachten er Marihuana in omloop. Ouders raakten de greep op hun kinderen kwijt. Al in 1961 beschreef Remco Campert een dag in het leven in de alternatieve scène van het Amsterdamse Leidsche Plein en Vondelpark. De vrienden Boulie en Mees en hun vangst van de dag: Panda.
Boulie, Mees en Panda zijn de eerste welvaartskinderen uit de Nederlandse literatuur. Als de consumptiemaatschappij zoveel lekkere dingen voor je klaarzet, waarom zou je er niet van genieten? Ook van seks, zoveel als je maar kunt.
Wonen jullie soms in dat witte huis met die torentjes en kanteeltjes? Mees knikte. “Daar heb ik veel over gehoord”, zei Panda, “jullie schijnen daar enorme feesten te houden”. “Iedereen praat erover bij ons op school”. “En er zijn er een heleboel meisjes die beweren dat ze er geweest zijn”. “Ik zou ze niet geloven”, zei Boulie. “En.., en dat ze met jullie geslapen hebben”. “Jullie laten ze eerst een heleboel drinken en dan geven jullie ze Marihuanasigaretten te roken, en dan hoepla, de koffer in met ze!”. “Wat een waanzin”, zei Boulie. “Is het niet waar?”, vroeg Panda teleurgesteld. “Waar rook is, is vuur”, zei Mees geheimzinnig.
Zo anders dan in Reven’s winterverhaal De Avonden waar het zeurde en miezerde, zindert het in de roman van Campert van de vrolijkheid. De zon klatert voortdurend over de bladzijde en als de zon ondergaat, beginnen de feesten. De feesten gingen avond na avond door. Op het Leidsche Plein, in het Vondelpark, in Gooise villa’s of op de stranden van Ibiza.
Sommige schrijvers en dichters ontwikkelden zich tot glamourboys.
Vanochtend na het ontbijt ontdekte ik door mijn verstrooidheid dat het deksel van een middelgroot potje Marmiet het vol aanzicht het formaat precies past op een klein potje Heinz Sandwichspread.
De televisie deed goed werk voor ze. Ze keken wel uit om al te tobberig over te komen.
Dit is de befaamde hasjiesj! Ah, ze zijn allemaal aan de hasjiesj! Help!
Entertainment, maar dan wel entertainment van het hoogste niveau.


Remco Campert

In ‘Het leven is verrukkulluk’ zet Campert het tijdsbeeld van de jaren ’60 neer. Dat van losgaan en breken met de gevestigde normen. 

Schrijver van Het leven is verrukkulluk

Kort na de Bevrijding belandde het gehavende Nederland meteen in een volgende oorlog: het koloniale bezit dat zo lang Nederlands Indië had geheten was door de Nationalisten omgedoopt tot Indonesië en had zich onafhankelijk verklaard. Tienduizenden Nederlandse militairen werden verscheept naar Azië.
Nederland vocht een erg gewelddadige, maar zinloze strijd om de kolonie te behouden. Zelfs bondgenoten trokken hun handen van Nederland af. Indonesië werd in 1949 ook door Nederland erkend als vrije republiek.
Drie en een halve eeuw overheersing en uitbuiting van dit grote eilandenrijk waren voorbij. In al die jaren was Nederland verbonden geraakt met de Gordel van Smaragd. Veel Nederlanders waren er opgegroeid en gevormd.
Hella Haasse’s novelle Oeroeg gaat over twee jongens in het oude Nederlands Indië die samen opgroeien en goede vrienden worden. Ondanks hun grote verschillen in achtergrond.
De één is de zoon van een Nederlandse administrateur op een plantage, de ander, Oeroeg, is het kind van inlandse ouders. Voor deze kinderen is dat geen probleem. Maar als ze ouder worden groeien ze toch uit elkaar, want Nederlanders en inlanders zijn nu eenmaal gewend langs elkaar heen te leven. Oeroeg wordt zich steeds meer bewust van het onrecht dat in de kolonie heerst en sluit zich aan bij de Indonesische Nationalisten.
De Rijn stroomt bij Lobith ons land binnen. Maar dat (…) bij (…) ontspringt, dat hebben wij niet geleerd.
Wil je zingen, zing dan mee. Dat is het lied dat het gouvernement ons wilde laten zingen, maar ieder vogeltje zingt zoals het gebekt is:
♪ Wilhelmus van Nassau is van Indonesisch bloed. Sukarno zijn wij getrouw en zijn wij tot in den dood. ♪
Oeroeg gaat zijn eigen weg. De oude vrienden zien elkaar jaren niet meer. Tot de Vrijheidstrijd uitbarst. Ze komen tegenover elkaar te staan en blijken definitief uit elkaar gegroeid.
Oeroeg.
Johan.
Zijn wij nog vrienden?
Alleen als we elkaars gelijken zijn.
Zijn we dat nu niet?
Doorlopen!
Niet zo lang 12 Indonesiërs net zoveel waard zijn als jij.
Oeroeg verscheen in de Boekenweek van 1948, de strijd in Indonesië was toen nog in volle gang. Deze novelle maakte een heel groot publiek in één keer duidelijk dat de Indonesische bevolking eeuwen overheersing echt definitief van zich afschudde. De Nederlanders konden naar huis. Adriaan van Dis, zelf kind in een gerepatrieerd gezin, gaf er in Indische Duinen een schrijnend beeld van, herinnerende mensen die in de ban blijven van onvoltooid verleden.
Indonesië is het land waar ik het meest nooit geweest ben. Ik ken het als Indië, het land van mijn ouders en bruine halfzusjes. Hun verhalen kleuren mijn jeugd.
Daar lagen de duinen, rijen dik. De wolken scheurden in het licht en het zand kleurde goudgeel. Niemand praatte. De meeuwen doken naar het land en de zon liet een schaduw over de duinen dansen. Een wajangspel in de kou. Echtparen keken elkaar aan en zochten elkaars hand. “Wat zijn dat?”, vroeg Saskia. “Duinen”, zei ‘r moeder, “Hollandse duinen”. En haar stem trilde. “Net cake”, zei Saskia. De omstanders lachten en huilden tegelijk.


Hella Haasse

De wortels van Nederlandse schrijvers als Hella Haasse en Adriaan van Dis liggen in Nederlands-Indië. Hun werken ‘Oeroeg’ en ‘Hollandse duinen’ geven hun jeugdherinneringen weer en een kritische kijk op de Nederlandse kolonisatie.

Schrijfster van Oeroeg (1948) 

De bezetter werkte sinds 1943 aan hun laatste hoofdstuk van wat ze cynisch Die Endlösing der Judenfrage noemden, de definitieve oplossing van het Jodenvraagstuk. Overal in Nederland werden joden thuis opgehaald en naar concentratiekampen overgebracht. Het kamp Westerbork, hier in Drenthe, was voor veel Nederlandse joden het eerste tussenstation. Het volgende station was veelal Dachau of Auschwitz
‘De locomotief geeft een vreselijke gil, het hele kamp houdt de adem in, er vertrekken weer 3000 Joden. Verschillende babies met longontsteking liggen daar in de goederenwagens. Het is soms net of het allemaal niet echt is, wat er gebeurt.’
Bijna dagelijks stuurde de jonge vrouw Etty Hillesum brieven met verslagen van haar bestaan in Westerbork naar het thuisfront. Etty Hillesum had een baantje in kamp Westerbork. Ze werkte voor de Joodsche Raad, een door de Duitsers in het leven geroepen organisatie, bemand door Joden, die de buitenwereld moest overtuigen van de humane bedoelingen van de Duitsers. Joden droegen zo bij aan hun eigen ondergang. Dergelijk cynisme was regel bij de nazi’s. Etty Hillesum deed het werk met grote tegenzin, ondanks het feit dat ze daardoor meer vrijheid genoot, en bijvoorbeeld uitgebreide brieven mocht versturen. 
‘Op mijn tocht door het kamp, vanochtend vele oude vrienden, ook van mijn ouders, aangetroffen. Brave burgers, die ik vroeger in rustige en verzorgde doen gekend heb, vind ik nu in grote barakken, sterk verproletariseerd.’
De brieven van Etty Hillesum maken nog altijd grote indruk. Niet alleen omdat ze zo goed observeerde of omdat ze door haar baan zo goed op de hoogte was van de werking van die grote vernietigingsmachine, maar vooral ook omdat ze een enorm schrijftalent had. Tijdens de oorlog groeide de ambitie om later romans te gaan schrijven. 
Het mocht er niet van komen. In de zomer van 1943 raakte Etty haar baantje kwijt en werd ze zelf geïnterneerd in Westerbork. Haar familie was inmiddels ook opgepakt en naar Westerbork afgevoerd. Een paar weken later werd Etty al op transport gezet naar Auschwitz. Op het laatste moment gooide ze nog een briefje voor een huisvriendin uit de trein:
‘ik sla de Bijbel op op een willekeurige plaats en vind dit; de Heere is mijn hoog vertrek. Ik zit middenin een volle goederenwagen op mijn rugzak. Vader, moeder en Mischa zitten enige wagens verder. Het vertrek kwam toch nog vrij onverwachts. Plotseling bevel voor ons speciaal uit den Haag. We hebben zingende dit kamp verlaten, vader en moeder zeer flink en rustig. Mischa eveneens. We zullen drie dagen reizen. Dank voor al jullie goede zorgen. 
Etty
Etty Hillesum stierf 30 november 1943 in Auschwitz
Anne Frank stierf in maart 1945 in Bergen Belsen.
Twee maanden later werd Nederland bevrijd.

Etty Hillesum

De Joodse Etty Hillesum wordt door de Duitsers te werk gesteld in kamp Westerbork. Haar baantje stelt haar in staat brieven te schrijven en te versturen. De brieven zijn gebundeld en getuigen van een groot schrijftalent.

Het denkende hart

In de roes van de Bevrijding kwamen de verhalen van de mensen die aan de goede kant hadden gestaan, over de ontberingen en de honger die waren geleden, over de strijd die was geleverd en het verzet dat met kleine en grote successen de Duitse bezetter had proberen te ontregelen. Het leverde een enorme stroom boeken op.
En dan waren er de berichten over de gruwelen die zich in de Duitse concentratiekampen hadden afgespeeld. De miljoenen mensen die er waren mishandeld en vermoord. Abel Hertzberg was overlevende van het Vernietigingskamp Bergen-Belsen in Duitsland. Hij was één van degenen die kort na de oorlog kon vertellen hoe de Duitse vernietigingsmachine er van binnen uit had gezien. Hij schreef stukken voor de Groene Amsterdammer die in 1946 gebundeld werden in Amor Fati. Een paar jaar later publiceerde hij zijn dagboek uit Bergen-Belsen in Tweestromenland.
In 1960 schreef Herzberg Kroniek Van De Jodenvervolging waarin hij 15 jaar na de Bevrijding de nuchtere balans opmaakt van de verwerking van het oorlogsleed.
Het heeft medelijden opgewekt, maar medelijden betekent niet dat men tot de lijdenden behoort. Het betekent juist dat men er niet toe behoort. Daarom gaat het ook zo snel voorbij. Daarom heeft het niets met sympathie te maken.
Het ongeloof en cynisme van degenen die de gruwelen zelf niet hadden meegemaakt moet soms bikkelhard zijn geweest. Herzberg beschreef hoe dat in zijn werk ging.
Als een Jood in de rij stond om bonnen te halen, hoorde hij regelmatig de één tot de ander zeggen “ze dringen zich toch altijd weer voor hè”. “Ja, de besten zijn niet teruggekeerd”.
Toch moesten de verhalen eruit. Velen kwamen pas na lang aarzelen met hun relaas. Zoals Marga Minco die het laatste van de oorlog op het platteland ondergedoken had gezeten.
Ja, ik was zodanig bij deze stof betrokken, dat ik er eerst 10 jaar voor nodig had om erover te kunnen schrijven. Ik zocht naar een zo volledig mogelijke objectivering, ik wilde een verhaal schrijven over een doorsnee Joodse familie en baseerde me daarbij op het lot van mijn eigen familie, ik heb me toch voornamelijk aan de feiten gehouden. Per slot heb ik het niet voor niets een kroniek genoemd.
Ik heb vanavond kippensoep.
Ik haal het wel.
Ik haal de jassen wel.
Nee, wacht.
Minco noemde Het Bittere Kruid een kleine kroniek. Een heel klein onderdeel van die enorme menselijke tragedie die nog altijd onbevattelijk is omdat die door mensen van vlees en bloed was uitgedacht en in gang gezet.
Heb je ooit kunnen voorzien wat er allemaal rondom dat boekje van jou zou gaan gebeuren? Want dat is toch wel formidabel.
Nee, eerlijk gezegd niet, ik had gedacht dat het alleen maar door een handjevol mensen gelezen zou worden.
Ze overleefde, maar de Bevrijding, de nieuwe tijd die aanbrak, was voor haar geen feest.
Ik wachtte nog lang. Ze zouden nooit meer terugkomen. Mijn vader niet, mijn moeder niet en ook David en Lottie niet.


Schrijvers na de bevrijding

Als er in 1945 een einde komt aan de Tweede Wereldoorlog, komen de verhalen los. Marga Minco en Abel Herzberg schrijven over hun persoonlijke ervaringen: ter verwerking van hun leed en om wereldkundig te maken hoe gruwelijk deze oorlog was.

Marga Minco en Abel Herzberg

De ambtenaar Eduard Douwes Dekker ziet hoe de bevolking van Nederlands-Indië wordt uitgebuit en onderdrukt. Hij neemt ontslag en schrijft onder zijn pseudoniem Multatuli een woedend boek, de Max Havelaar. Binnen een maand is hij klaar, en de mensen die in Indië niet naar hem wilden luisteren zullen nu wel moeten:
"Maar Uwe Excellentie heeft gesanktioneerd: het stelsel van misbruik van gezag, van roof en moord, waaronder de arme javaan gebukt gaat, en dáárover klaag ik. Dàt schreit ten hemel! Er kleeft bloed aan de overgegaarde penningen van uw dùs ontvangen Indisch traktement, Excellentie!
Nog éénmaal vraag ik om een oogenblik gehoor, zy het dezen nacht, zy het morgen vroeg! En alweder vraag ik dit niet voor my, maar voor de zaak die ik voorsta, de zaak van rechtvaardigheid en menschelykheid, die tevens de zaak is van welbegrepen politiek".
De bekende schrijver Jacob van Lennep is enthousiast:
"’t Is een meesterstuk, met zijn gebreken, of neen: de gebreken, waarover ik zoo ’t een gewoonen roman gold, klagen zou, geven in dit werk juist iets meer eigenaardigs, meer verrassends, meer schokkends aan het verhaal. ’t Is bliksems mooi, ik weet het niet anders uit te drukken".
De Max Havelaar verschijnt in 1860. Aan het slot van het boek doet Multatuli een persoonlijk beroep op Koning Willem III. 
"Want aan U draag ik myn boek op, Willem den derden, keizer van 't prachtig ryk van Insulinde dat zich daar slingert om den evenaar, als een gordel van smaragd...Aan U durf ik met vertrouwen vragen of 't uw keizerlyke wil is: dat daarginds Uw meer dan dertig millioenen onderdanen worden mishandeld en uitgezogen in UWEN naam!".

Multatuli

'De Max Havelaar' wordt wel beschouwd als het hoogtepunt van de Nederlandse literatuur. Multatuli's roman is een aanklacht tegen de uitbuiting en onderdrukking van de bevolking van Nederlands-Indië.

Schrijver van Max Havelaar

De vrede leek zo veelbelovend toen de Tweede Wereldoorlog nog niet was afgelopen, maar al snel na de Bevrijding kwamen verwachtingen over een ingrijpende maatschappelijke vernieuwing niet uit. De voormalige verzetsman Henk van Randwijk bracht zijn teleurstelling scherp onder woorden:
Deze naoorlogse wereld bevalt me niet. Bevalt me minder dan de vooroorlogse, minder. En ik schrik van mijn eigen woorden: “minder dan de oorlogsjaren”.
Veel jongeren die in de oorlog waren opgegroeid ervoeren vooral sleur en verveling. Maar het paste niet om daarover te zeuren. De Wederopbouw vroeg inzet en aanpassingsvermogen. De handen uit de mouwen.
Toch was er een schrijver die feilloos het gevoel van leegheid en nutteloosheid in deze jaren onder woorden wist te brengen: Gerard Reve. In dit huis aan de Jozef Israëlskade in Amsterdam schreef hij een roman over een 23-jarige jongeman Frits van Egters. Gedurende de laatste 10 dagen van het jaar 1946. 10 dagen waarin ogenschijnlijk helemaal niets interessants gebeurde.
Hij liep achteruit en weer naar voren. Telkens de spiegel in een iets gewijzigde stand schikkend. Toen hij zijn hele gestalte onderscheidde trok hij zijn buik in en hield de kleine spiegel zo in de linkerhand dat hij zijn lichaam eerst van opzij en toen van achteren geheel kon zien. Daarop hing hij de spiegel weer op, deed het licht uit en keerde naar zijn slaapkamer terug. “Een mislukking”, mompelde hij zacht, “een volledige mislukking”. “Hoe kan dat, een totaal vergooide dag, halleluja”. Bij het laatste woord volgde hij de bewegingen van zijn lippen in de kleine spiegel terwijl hij deze weer naast de deur ophing. Na zijn ondergoed te hebben aangetrokken stapte hij in bed en sliep spoedig in.
De stroom richtingloze observaties en overpeinzingen van Frits in De Avonden riep meteen heftige reacties op:
Het is als een nachtmerrie, zo beklemmend van ontgoocheling en cynisme.
Een somber en grauw boek dat wij niet kunnen aanbevelen omdat er naast platte uitdrukkingen geen enkel positief gegeven in verwerkt is.
Inmiddels is De Avonden één van de meest gelezen romans uit de Nederlandse literatuur. Waar het boek werd gevreesd om zijn uitzichtloosheid wordt het inmiddels gewaardeerd om zijn onnavolgbaar geestige en haarscherpe observaties. Dat het publiek vanaf 1960 Gerard Reve leerde kennen als een onderhoudende TV-persoonlijkheid gaf ook het boek vleugels. Sindsdien werd het van jaar op jaar herdrukt.
Vindt u uzelf een groot schrijver?
Je kunt zeggen dat ik in Noord- en Zuid-Holland en Utrecht wereldberoemd ben. En dat ik genoemd wordt in Nederland, in Nederland een vooraanstaande schrijver, maar wat betekent dat? Iedereen die een pen durft vast te houden noemt zich in dit land schrijver.
Opvallend aan De Avonden is dat de pas voorbije oorlog er nauwelijks een rol in speelt, hoogstens in de details aanwezig is. Er heerst schaarste en ’s avonds is er nauwelijks vertier.
“Als ik ‘dit’ zeg”, dacht Frits, “gebeurt er misschien niets bijzonders”. “Ik zeg niets, kijken hoe het gaat”. In de stilte hoorde hij de klok tikken. De breipennen van zijn moeder ratelden.


Gerard Reve

De Tweede Wereldoorlog is voorbij en Nederland is bezig met de wederopbouw. Gerard Reve schrijft ‘De avonden’ en geeft de sfeer weer van het benauwde burgerlijke leven in de begin jaren ‘50.

Schrijver van De avonden

Na de Tweede Wereldoorlog verschenen al gauw talloze memoires, romans en studies vol met verhalen over wat zich had afgespeeld. Het beeld van de oorlog werd steeds completer, maar ook steeds complexer. De waarheid viel uiteen in vele waarheden. Willem Frederik Hermans zag als geen ander hoeveel mensen geneigd waren om rond de oorlog hun eigen mythe te spinnen.
De mensen die ik in de oorlog ontmoette, die lieten doorschemeren in het Verzet te zijn, waren voor 50% grappenmakers. De meeste verzetshelden kwam ik pas na de oorlog tegen.
Is dit je huis?
Ja.
Hoe zei je ook alweer dat je heette?
Ducker, met CK.
Ducker Dorbeck met CK. Neem een sigaret. Hé, niet alleen onze namen lijken op elkaar. Hier.
In De Donkere Kamer Van Damocles wordt de jonge sigarenhandelaar Ozewoud aan het begin van de oorlog uit zijn dagelijkse sores gehaald door de ontmoeting met de Nederlandse militaire verzetsman Dorbeck, die erg veel op hem lijkt.
Dit is een historisch moment. Kom hier.
Het is hier veel te donker.
Sta stil.
Dorbeck wil daar gebruik van maken. En Ozewoud of Ducker zoals hij wordt genoemd in de film die naar het boek is gemaakt, komt in een reeks enerverende situaties terecht. Hij voert opdrachten uit tot liquidaties aan toe. Na de Bevrijding heeft hij één en ander uit te leggen:
Nou, vraagt u het toch aan Dorbeck, honderden documenten heb ik hier en nergens een woord over Dorbeck. We hebben overal geïnformeerd, bij elke verzetsgroep en niemand heeft ooit van hem gehoord.
Ozewoud moet bewijzen dat Dorbeck bestaat. Maar iedereen die hen samen heeft meegemaakt is inmiddels omgekomen. Het enige bewijs dat hij nog heeft is een niet-ontwikkeld filmrolletje in zijn fototoestel.
Hermans bracht de betekenis van de oorlog terug naar het falen van het individu, van elk individu. Het is nog altijd een ongemakkelijke boodschap.
Ik zie niets.
Daar zitten ze.
Verdomme, wat zullen we nou beleven!


Willem Frederik Hermans

Verzetshelden of overlopers? Na de Tweede Wereldoorlog was men op zoek naar die antwoorden. W.F. Hermans geeft daar zijn eigen invulling aan in zijn ‘Donkere kamer van Damocles’. 

Schrijver van De donkere kamer van Damocles (1958)

De Rotterdammer Erasmus maakte de opkomst van de drukpers, de bloeitijd van het humanisme en de crisis in de Rooms-katholieke kerk van nabij mee. Hij was er niet alleen bij, hij was ook zelf omstreden. Het begon al met z’n geboorte. Wie was zijn vader? Er werd gefluisterd een priester, die het kennelijk niet zo nauw nam met het celibaat. Erasmus kon goed leren en dat bestemde hem voor tot een leven als geestelijke. Op z’n achttiende in 1487 trad hij in in het klooster. Het duurde niet lang. Erasmus was een rusteloze man die graag reisde. Hij had overal geleerde vrienden, hij hield van hun gezelschap. Van hun kennis van boeken, hun scherpzinnige blik op de wereld maar ook van hun grappige en sterke verhalen.  

Al snel bleek dat in Erasmus geen monnik zat maar een schrijver. Hij had een brede belangstelling. Hij schreef filosofische boeken maar maakte ook een verzameling spreekwoorden. En hij was onvermoeibaar in het opsporen en verbeteren van teksten uit de oudheid. En hij keek meteen ook kritisch naar de letterlijke tekst van de bijbel want daar was in de loop der eeuwen ook nog wel eens een foutje in geslopen. Kennis van de oude talen, niet alleen Latijn maar ook Grieks en Hebreeuws was voor Erasmus alles bepalend. Wie de taal kende had de sleutel tot het verleden en tot de bronnen van grote wijsheid die in langvervolgen eeuwen waren geschreven. 

Nog voor z'n 40ste werd Erasmus al beschouwd als een van de geleerdste mannen van Europa. En hij moest toen nog beginnen aan het boek dat hem tot een van de meest gelezen schrijvers aller tijden zou maken. De lof der zotheid. Alles en iedereen kreeg een veeg uit de pan. Zelfs leuke vrouwen. Hun liefste wens in dit leven is toch mannen behagen? Daar is toch al dat optutten voor bedoeld? Al die make-up, baden, kappersbezoekjes, smeerseltjes, parfums. Met andere woorden, uiteindelijk is het dwaasheid en niets anders waarmee ze mannen tot zich innemen. Want is er iets dat zij vrouwen niet toestaan? En alleen maar om betaald te worden met wat seks. 
Erasmus spot met alles, en dus ook met de kerk. En vooral kloostermonniken moesten het ontgelden. Ze denken dat ze oren van de heiligen strelen met zoet genoegen, door hun psalmen, waar ze de volgorde wel van kennen maar de inhoud niet snappen, balkend als ezels door de kerk te laten galmen. De kerk was wel gewend aan spot en kon de uitlatingen wel verdragen zolang het gezag van de kerk maar onaangetast bleef. Maar in 1517 spijkerde Luther zijn 95 stellingen op de deur van de kloosterkerk in Wittenberg. En het gezag van Rome begon te wankelen, het was het begin van de hervorming die diepe sporen door Europa ging trekken. Wat deed Erasmus? Velen dachten dat hij partij voor Luther zou kiezen, hij deed het niet. Hij vond Luther maar een drammer. Maar hij liet zich ook niet door Katholieken in mooie erebaantjes benoemen. 
Erasmus bleef zijn eigen koers volgen. Ik wijk voor niemand, luidde zijn lijfspreuk. Hij hoopte dat de hervormingsbeweging van Luther een stille dood zou sterven en dat de kerk in Rome in staat zou zijn om in eigen huis orde op zaken te stellen. Maar dat de mens vooral over zijn doen en laten moest nadenken stond voor hem absoluut vast. De kerk was haar absolute gedrag definitief kwijt.

Erasmus

Erasmus was een goede leerling met een brede belangstelling. Het is dan ook geen wonder dat hij filosoof, priester, humanist en auteur was. Wat weten we nog meer van hem? 

Wie was Erasmus?

Literaire boeken waren van oudsher duur. Je dacht wel even na voor je een stevig deel van je weekloon aan een roman uitgaf. Dit veranderde omstreeks 1960. Uit de Verenigde Staten waaide de paperback over, veel goedkoper en door de steeds betere druktechnieken konden ze ook makkelijk mooi worden vormgegeven.
Dit bood kansen aan literaire auteurs. Eén van de eerste die dit begreep was Jan Cremer. Jan Cremer, daar had niemand van gehoord. Tot in 1964 zijn autobiografie Ik, Jan Cremer uitkwam. Een kunstenaar en avonturier van 23 jaar denderde de Nederlandse literatuur binnen met een boek dat van begin tot eind aan elkaar hing van seks en geweld.
In feite heb ik mezelf nooit moeilijk gevonden. Het werd me alleen altijd moeilijk gemaakt, omdat ik uit een achterbuurt kwam, omdat ik jarenlang gebrekkig Nederlands heb gesproken met een zwaar accent. Omdat ik me niet thuis voelde op de rijkenschool. En dat ik inderdaad overal schijt aan had. Aan geloof, hoop en liefde. Schoolgaan vond ik ergerlijk tijdverdrijf. Ik heb er met opzet niks geleerd. Alles wat ik geleerd heb heb ik mezelf geleerd. En heeft de ervaring me bijgebracht. En waarom zou ik niet? Waarom zou ik ook luisteren naar oude lullen die zwetsen over de grootste gemene deler en het persoonlijk aanwijzend voornaamwoord in de onvoltooid verleden tijd?
Jan Cremer ontwierp zelf het omslag en liep meteen bij de eerste druk het label “onverbiddelijke bestseller” meedrukken terwijl er nog geen boek van verkocht was. Dat was lef hebben!
Nederland was geschokt in zijn preutsheid, in kranten en op televisie werd schande gesproken over het smerige en fascistische boek dat nog wel was verschenen bij de gerenommeerde uitgeverij De Bezige Bij, voortgekomen uit het Verzet.
Het is wel vind ik een boek om te shockeren en ja, misschien niet van lekker allemaal vieze woorden zeggen, maar gewoon, ik vind het ook trouwens, ik weet het niet, maar hoe minder publiciteit eraan gegeven wordt, dan zou het boek geloof ik helemaal niet gekocht zijn.
Het schandaal deed zijn werk. Het boek was als paperback goed betaalbaar en het vloog de winkels uit. In de eerste 10 maanden werden er meer dan 150.000 exemplaren van verkocht, ongekende aantallen. En Jan Cremer ontwikkelde zich tot een internationale jetsetfiguur. Hij begreep als één van de eersten dat hij als schrijver succes wilde de Tv-camera’s te vriend moest houden.
Boeken als Ik, Jan Cremer en ook het homo-erotische Op Weg Naar Het Einde van Gerard Reve heetten destijds “taboedoorbrekend”. Ze hadden het over zaken waarover eigenlijk gezwegen moest worden. Maar er werd niet meer gezwegen: seks, vrije liefde in alle mogelijke combinaties en standjes, veroverde de literatuur en ook het filmdoek. En vervolgens de hele samenleving. De seksuele revolutie was niet meer te stuiten.


Jan Cremer

Met de komst van de paperback werd de aanschaf van literatuur goedkoper en kregen schrijvers een groter publiek. Jan Cremer wist als geen ander het publiek te bespelen. Vooral met geweld en veel seks.

‘Ik Jan Cremer’

College Tour in de klas

Vak: Nederlands. Harry Mulisch is één van de belangrijkste naoorlogse Nederlandse schrijvers. Zijn werk is in tientallen talen vertaald en werd bekroond met de belangrijkste literaire prijzen. Zijn roman 'De ontdekking van de hemel' wordt gezien als één van de grootste literaire werken ooit. In College Tour praat hij met Twan Huys over zijn ontzagwekkende oeuvre en het schrijversvak. In oktober 2010 overleed de auteur op 83-jarige leeftijd.

Harry Mulisch

Sommige schrijvers leken wel geboren met reiskoorts. De meest rusteloze was ongetwijfeld J.J. Slauerhoff , geboren en opgegroeid in Leeuwarden en omgeving. ‘Nergens voel ik mij zo levend als op zee’ zo wist hij al snel. Het vaderland met zijn schrijvertjes vond hij benepen en achterlijk. Ze hielden zich vooral bezig met ‘binnenwater, binnenland, binnenkamer, binnengedachten’. 
Na zijn eerste zeereizen is Slauerhoff al helemaal van Holland los. Een stroom gedichten getuigt ervan.
Ik ben een gedoemde zwerver, waar moet ik anders heen?
Maar gelaten door de wind gaan, weg uit de stad van steen.
Geen vrouw, geen haard verwacht mij. Ik blijf ook liever zonder.
Ik heb genoeg aan een pijp op wacht, en een glas in het vooronder.
Slauerhoffs gezondheid was slecht, hij leed aan astma en later kwam daar tuberculose bij. Wanneer hij terugkeerde in Nederland was het om aan te sterken, en zijn vrienden te ontmoeten. Slauerhoffs roman Het verboden rijk laat zien hoe iemand een lotgenoot of zelfs een vriend kan vinden in een andere tijd, een andere eeuw. We volgen de over zeeën zwervende Portugese dichter Camoës - een historische figuur uit de 16de eeuw - die nauwelijks navigatieinstrumenten tot zijn beschikking heeft en voortdurend in isolement lijkt te leven. Hij belandt op de kust van China en wordt onvrijwillig meegevoerd op expeditie de binnenlanden van China in. Verder weg van het Westen lijkt niet mogelijk.
We volgen ook in het heden een marconist die in China terecht komt. Hij ontdekt er een man in kleding van eeuwen geleden, die zit te schrijven.
‘Voor den schrijvenden man scheen de wereld verder niet te bestaan, alleen zag ik soms hoe hij even zijn vuist balde en rillend scheen te lijden'; hij hield een ogenblik op, schreef dan weer verder. Wat had ik met dien schrijvenden man te maken?
Wat volgt is een adembenemend gevecht tussen twee eenzame mannen, gescheiden door eeuwen, die desondanks toch met elkaar lijken te versmelten. Reizen ging over in hallucineren. Kom, liet ik maar weggaan, maar daar merkte ik, dat ik mij zelf niet meer was. Ik was verdwenen.’

Slauerhoff

J. Slauerhoff is een reislustig schrijver. Hij maakt vele zeereizen en komt slechts terug naar Nederland als hij aan moet sterken en zijn vrienden wil ontmoeten. China is het toneel van zijn mysterieuze roman Het verboden rijk.

Het verboden rijk

‘[…] het jaar is uit, en de eeuw is uit. Wij waren fin de siècle, maar zelfs fin de siècle heeft nu afgedaan, en we denken aan de babyeeuw; hoor ik al niet het gekrijt waarmeê ze haar entrée in de wereld maakt!’ Going, going, gone! Verdwenen, het oude; het onbekende, het onverwachte, het ongedachte treedt aan. Plaats voor het nieuwe bedrijf, voor de nieuwe eeuw!.. Nieuwe bronnen van mensenkracht! 
‘Nieuw’ was het toverwoord aan het begin van de twintigste eeuw. Waarom ook niet? De fabrieken draaiden, de steden groeiden, steeds meer huizen hadden stromend water en elektriciteit. De eerste auto’s begonnen te rijden. Als we met een simpel knopje licht konden laten branden, waar lag dan de grens? Maar de rauwe menselijke verhoudingen van de 19de eeuw waren met simpel vuurwerk en goede voornemens niet zomaar uit te wissen.
Ergens hier op het strand van Wijk aan Zee spoelde in die dagen na een storm het lijk van een visser aan. Zijn mond zat vol wier. Het was duidelijk te zien hoe de visser in doodstrijd zijn tong had stukgebeten. De schrijver Herman Heijermans kende het vissersleven in Wijk aan Zee. Hij had een schrijfhuisje in de duinen en hoorde op zijn wandelingen de vissers over hun dagelijkse besognes praten. Heijermans trok zich hun lot aan. Het leven bleek vaak nog harder en meedogenlozer, dan hij met zijn eigen fantasie ooit kon bedenken. En zo zag hij ook het lijk van de verdronken visser afgevoerd worden.
Die aangespoelde visser keerde terug in Heijermans’ toneelstuk Op Hoop van Zegen, over de vissersweduwe Kniertje, die niet alleen haar man maar ook twee zonen aan de zee heeft verloren. Haar twee overgebleven zoons monsteren aan voor een vaart op de vissersschuit Op Hoop van Zegen van reder Bos. Dit schip schijnt een ‘drijvende doodskist’ te zijn. De reder zit er niet mee; als het vergaat krijgt hij flink wat verzekeringsgeld. De Op hoop van Zegen vaart uit, met Barend aan boord. In de weken erna stormt het hevig, en het schip keert maar niet terug
Op Hoop van Zegen raakte een gevoelige snaar. Het publiek stroomde toe. Het stuk werd vertaald en gespeeld van Moskou tot New York. Wat was het geheim? Het stuk toonde de concrete gevolgen van misstanden; Heijermans had ze met eigen ogen gezien. Het levensechte was Heijermans’ handelsmerk. Hij was iemand die gretig om zich heen keek, die de wereld zag veranderen, en dus ook regelmatig zag ontsporen. Zijn roem bracht hem wel voor jaren in Berlijn, het bruisende hart van het moderne Europa. In zijn boekje Wereldstad zie je dat de nieuwe tijd ook hem overrompelt.
Dan boog de tram 'n hoek om, versnelde 'r vaart. De lantaarns stormden op je toe, vermoeiende tuimel van vlammen en schaduwen, als van schietende vleermuizen.
[…]
De winkels, met haar étalages en lampen, groeiden tot stuivende, woelende, rosse, vonken-spettende banen en als je in de wind-zuiging je ogen sloot, was je alweer op 'n plein, schitterden de gevels, de vensters, de huis-wanden in machtige licht-fonteinen.

Herman Heijermans 

De twintigste eeuw breekt aan. Nieuwe technieken zorgen voor een snelle vooruitgang. De wereld verandert, maar misstanden blijven bestaan. In zijn toneelstuk Op Hoop van Zegen geeft Heijermans een levensecht beeld van het harde vissersleven. Het maakt hem wereldberoemd.

Op hoop van zegen (1900)

In 1852 komt een jongeman naar Leiden om er theologie te studeren. Zijn naam is Francois Haverschmidt. Hij zal de vlam van de romantiek misschien wel voor het eerst goed laten branden in de Nederlandse literatuur:
"Wat er in mijn hart omging? Ik kan het niemand zeggen. Ik gevoelde mij zo diep ongelukkig, dat het waarachtig was of mij het bonzend hart zou barsten in de boezem. Ik bad om tranen en ik kon niet wenen. Zie, ik had mij zo gans en al met ziel en lichaam verpand en verkocht en overgegeven aan het studentenleven en bovenal aan de vrienden die ik onder de studenten had gevonden, dat het voor mij was alsof ik moest sterven, neen, alsof ik levend zou moeten begraven worden, toen ik ook de laatste banden moest afsnijden, die mij hechtten aan mijn wereld".
Francois Haverschmidt schrijft gedichten onder het pseudoniem Piet Paaltjens:
"Slechts eenmaal heb ik u gezien. Gij waart
Gezeten in een sneltrein, die de trein
Waar ik mee reed passeerde in volle vaart.
De kennismaking kon niet korter zijn.
En toch, zij duurde lang genoeg om mij
Het eindloos levenspad met fletse lach
Te doen vervolgen. Ach! geen enkel blij
Glimlachje liet ik meer, sinds ik u zag.
Waarom ook hebt gij van dat blonde haar,
Daar de englen aan te kennen zijn? En dan,
Waarom blauwe ogen, wonderdiep en klaar?
Gij wist toch, dat ik daar niet tegen kan!
En waarom mij dan zo voorbijgesneld,
En niet, als 't weerlicht, 't rijtuig opgerukt,
En om mijn hals uw armen vastgekneld
En op mijn mond uw lippen vastgedrukt?
Gij vreesde mooglijk voor een spoorwegramp?
Maar, Rika, wat kon zaalger voor mij zijn,
Dan, onder hels geratel en gestamp,
Met u verplet te worden door één trein"
Dominee Francois Haverschmidt is een veelgevraagd spreker, maar het succes maakt hem niet gelukkig. En hij vindt ook geen steun in het geloof.
In zijn verhaal "Mijn broertje" vraagt een jongetje aan de dominee, waarom God zijn broertje heeft laten verdrinken. De dominee probeert hem te laten berusten in de wil van God, maar het jongetje verzet zich:
"Dat verlies was onherstelbaar, doch als ik nu maar bedacht, geen booze menschen hebben het ons aangedaan maar een volmaakt wijs en liefderijk God, dan zou ik immers tot het besluit moeten komen: het is nog zoo'n groot ongeluk niet dat broertje gestorven is, ja welbeschouwd moet ook het jammerlijk verdrinken van dit lieve kind de vaderlijke beschikking zijn geweest eener aanbiddelijke Voorzienigheid. - Maar ik redeneerde, of liever ik voelde, geheel anders. Dat broertjes dood, zijn ontzettende dood in dat walgelijke water, dat deze verraderlijke moord, op een argeloos en engelachtig schepseltje gepleegd, dat zoo'n moord ooit een goede daad zijn kon, dat kon in de verste verte niet bij mij opkomen."
Hier verwoordt Haverschmidt zijn eigen twijfels aan het geloof. Depressies achtervolgen hem. Na het overlijden van zijn vrouw hangt hij zich op aan het gordijnkoord van zijn bedstee.

Piet Paaltjens

Onder het pseudoniem Piet Paaltjens schreef de dominee Francois Haverschmidt veel melancholische gedichten. Zijn leven en oevre komen vroegtijdig aan hun einde: geplaagd door depressies pleegt hij in 1894 zelfmoord. 

Het pseudoniem van Francois Haverschmidt

‘Toe nou Joop, doe niet zoo mal. Je lijkt wel twaalf in plaats van tweeëntwintig. We gaan nu de Ceintuurbaan over en dan dat stuk Willebrordusstraat door tot den Amsteldijk. Misschien vinden we daar nog wat.’
Joop is met zijn vriend Sam wanhopig op zoek naar een kamer. In het overbevolkte Amsterdam aan het begin van de twintigste eeuw zijn ze overgeleverd aan woekeraars, willekeur en aan wantrouwen. Twee jonge mannen die zich als een verliefd stel gedragen. Daar hoorde je wel eens over, maar het kon en het mocht niet bestaan. Toch werd hun liefde door Jacob Israël de Haan in 1904 in zijn roman Pijpelijntjes onverbloemd beschreven.
In zijn armen lag ik licht-bevend, heel dicht tegen hem aan en een rose tinteling liep onder m'n warme huid door.
‘Sam, we doen toch eigenlijk niets ergs. Ik hou alleen maar van je.’
‘Ja zeker, het is niets hoor. Je bent een beste boy.'
‘Sam, ben je heus zo lelijk als de lui zeggen?’
‘O, jé, nog veel lelijker’.
‘En ik hou zo van je, ik hou vreselijk van je.’
In de Amsterdamse arbeiderswijk de Pijp waar Joop en Sam wonen rook het nog naar de armoede van de negentiende eeuw. Dankzij de arbeidersbeweging ging het wel steeds wat beter. Sinds 1900 was er leerplicht. Veel meer mensen leerden nu lezen en schrijven. Jacob Israël de Haan was zelf afkomstig uit een eenvoudig joods gezin in Zaandam. Hij had zich aan zijn milieu ontworsteld en was onderwijzer geworden op een lagere school in de Pijp. Een baan die hem tijd overliet voor studeren, schrijven en dichten. 
Pijpelijntjes werd een schandaalboek. Arnold Aletrino, een goede vriend van De Haan herkende zich in Sam en probeerde de hele gedrukte oplaag op te kopen en te vernietigen. Het schandaal verspreidde zich desondanks snel, en De Haan werd ook ontslagen als onderwijzer. Hij raakte er in zijn verdere leven aan gewend dat alles wat hij deed weerstand opriep, maar hij liet zich niet monddood maken
In 1919 vertok Jacob Israël de Haan naar Palestina. Sinds een aantal jaren had hij zijn joodse geloof teruggevonden en hij voelde zich aangetrokken tot het zionisme. Hij wil meebouwen aan de Joodse staat. Hij treft er een zeer explosieve samenleving aan.
'Nieuwjaarsdagen. De Bekeeringsdagen. Groote Verzoendag. Nee, ik ben niet bang te Jeruzalem. Het leven is hier fel. Zinnelijk. Altijd midden in de Arabieren. Met hun stout-stappende paarden. Hun weidsche gewaden. Getart. Maar het leven is hier ook vroom. Dicht bij God. Zouden wij dan de veiligheid wel nemen en het gevaar niet? Ik ben niet bang. 

De Haan beschreef Palestina in hartstochtelijke stukken voor het Algemeen Handelsblad. In 1925 werd hij in koelen bloede in Jeruzalem vermoord, gevolg van een conflict met medezionisten. Het was alsof hij het had voorzien:
'Ik heb een granaatappel leeggebroken. En ik wilde, dat ik met u, o, felle vrager, de rode pitjes deelen kon. En dat jij dit beseffen zou: dat het toch alles één is. Leven en Dood. Jeruzalem. Amsterdam.'

Jacob Israël de Haan

Als Jacob Israel de Haan in de eerste jaren van de twintigste eeuw een boek schrijft over de liefde tussen twee mannen, veroorzaakt dat een schandaal. Homoseksualiteit is een groot taboe. De Haan is een zoeker. Aangetrokken door het zionisme vertrekt hij naar Palestina, waar hij in 1925 in koelen bloede wordt vermoord.

Pijpelijntjes (1904)

Zó geliefd is de schrijver Theo Thijssen nog altijd. Een paar jaar geleden gaven lezers van zijn Kees de jongen een demonstratie van hoe zij dachten dat de zwembad pas eruit moest zien. De roemruchte zwembadpas…
‘Áls je ’s goed opschieten wou; moest je voorover gaan lopen, net of je telkens viel en dan maar met je armen zwaaien, heen en weer.’
Wat Kees zo bijzonder maakt is dat we niet alleen vernemen wat hij meemaakt, maar ook waar hij over piekert en fantaseert, denk aan zijn grote liefde voor Rosa Overbeke waar hij boos of verdrietig over is. Zo windt Kees zich enorm op over de kleren waar hij in rondloopt. 
Net als veel andere schrijvers uit deze tijd, begon Thijssen zijn loopbaan als onderwijzer. En hij ergerde zich eraan hoe kinderen ten onrechte in een zedenprekerig keurslijf werden gebracht en klein werden gehouden. Een kind was een volwaardig mens, dat recht had op aandacht en respect. 
De Oostenrijkse psychiater Sigmund Freud had, op basis van vele gesprekken met patiënten in zijn spreekkamer, de theorie ontwikkeld dat veel problemen van volwassenen hun oorsprong vonden in hun kindertijd. Hij leerde zijn patiënten hun herinneringen te ordenen en te verwerken.
Iets vergelijkbaars gebeurde in de literatuur: er verschenen in de eerste helft van de twintigste eeuw een grote stroom boeken waarin kinderlevens centraal stonden. En dit waren bepaald geen kinderboeken. Vaak was het een rauw bestaan in armoede. Met ouders die jong sterven. Met geldgebrek. Maar ook met ontluikende gevoelens en obsessies. Volgens Freud kwamen die het zuiverst tevoorschijn in onze dromen… De Haan beschreef Palestina in hartstochtelijke stukken voor het Algemeen Handelsblad. In 1925 werd hij in koelen bloede in Jeruzalem vermoord, gevolg van een conflict met medezionisten. Het was alsof hij het had voorzien:
'Ik heb een granaatappel leeggebroken. En ik wilde, dat ik met u, o, felle vrager, de rode pitjes delen kon. En dat jij dit beseffen zou: dat het toch alles één is. Leven en Dood. Jeruzalem. Amsterdam.'

Theo Thijssen

Sigmund Freud ontwikkelt de theorie dat veel psychische problemen hun oorsprong vinden in de kindertijd. In de eerste helft van de 20e eeuw verschijnen veel boeken waarin kinderlevens centraal staan. Theo Thijssen schrijft "Kees de Jongen" vanuit het perspectief van het kind.

Kees de jongen (1923)

In 1927 wordt in Haarlem de kleine Harry Mulisch geboren. Als hij 9 is, gaan zijn ouders uit elkaar, en een paar jaar later breekt de oorlog uit. Harry’s moeder is joods, maar zijn vader werkt samen met de Duitsers. Later zal hij daarover zeggen: ik bén de Tweede Wereldoorlog. Op school spijbelt Harry veel. Hij rommelt liever met zijn scheikundedoos en meisjes, tot hij dit ontdekt: hij is een schrijver. Met zijn debuut (Archibald Strohalm) wint hij gelijk een dikke prijs. En dan is de beer los. In het Stenen Bruidsbed schrijft hij over de vernietigingen van de Tweede Wereldoorlog. Zijn boek De Aanslag wordt verfilmd, net als de bestseller Twee Vrouwen. In 1992 publiceert hij De Ontdekking van de Hemel, volgens sommigen zijn belangrijkste boek, en in elk geval een dik boek. In zijn werk combineert Mulisch op onnavolgbare wijze mythologie, filosofie en psychologie. Hij ontvangt zo’n beetje alle literaire prijzen die er zijn, behalve de Nobelprijs. In 2010 overlijdt hij, 83-jaar oud. Tijdens zijn uitvaart verschijnt spontaan een regenboog. Dan ben je een hele grote.

Clipphanger

Schrijver Harry Mulisch wordt gezien als een van de grootste schrijvers die Nederland ooit gekend heeft. Met zijn boeken won hij veel literaire prijzen. En dikke kans dat zijn boeken De aanslag, Twee vrouwen en De ontdekking van de hemel ook op jouw literatuurlijst staan.

Wie was Harry Mulisch?

Leesvaardigheid

Belangrijke auteurs van toen en nu

Nederlandse schrijvers

Bekijk ook

Extra's

Schooltv biedt meer dan video's! Ontdek onze extra inhoud:

Ontvang jij de nieuwsbrief al? Blijf op de hoogte door je aan te melden en ontvang elke maand een nieuwsbrief naar keuze in je inbox!

De minister zet een streep door de NTR en daarmee ook door Schooltv.          
Laat Schooltv niet verdwijnen. 

Keukenhof

Schrijf je in de voor de maandelijkse nieuwsbrief voor het laatste Schooltv PO-nieuws

Nieuwsbrief PO

Blijf op de hoogte van het laatste Schooltv-nieuws voor VO.

Nieuwsbrief VO

Contact

Schooltv Help

Veelgestelde vragen

Schooltv maakt educatieve content voor het onderwijs, bestaande uit video's en interactief materiaal. Altijd bij de les!

Over Schooltv

Over Schooltv.nl

Schooltv.nl is een videodatabase, gevuld met educatieve en informatieve videoclips, filmpjes, fragmenten, liedjes, animaties, lesvideo’s afleveringen, TV-programma’s, televisieseries, videoverzamelingen en afspeellijsten.

Nederlandse schrijvers

Meer

Waarom is lezen belangrijk?

Embed video

Bewaar dit item in een verzameling

Nieuwe verzameling

Hallo! Welkom terug

Vind alles voor een leuke les!

Met een account kan je