Groep 6/7/8

De canon van Nederland bestaat uit 50 vensters: van de hunebedden tot kolen en gas. In deze afspeellijst vind je over elk venster een video. 

Van Trijntje en de hunebedden tot Anton de Kom, Europa en het Oranjegevoel: de vernieuwde canon bevat vijftig vensters die de geschiedenis van Nederland samenvatten. In deze interactieve schoolplaat kun je alle 50 vensters verkennen. Bekijk de video's en test je kennis in de quizzen.

Interactieve schoolplaat over de Canon

De Canon van Nederland

De allermooiste en meest beroemde kaarten ooit gemaakt? Dan wil je de Atlas Maior hebben! Deze atlas is gemaakt door de Nederlandse familie Blaeu. Dat was in de zeventiende eeuw, tijdens de bloeiperiode van de Republiek. Weet jij alles over kaarten, Atlas Maior en de familie Blaeu? Test je kennis in de quiz!

Quiz over de beroemdste kaarten van de familie Blaeu

Wat weet jij over de Atlas Maior van Blaeu?

Klas 1/2/3

In de nacht van 31 januari op 1 februari 1953 staat er een flinke noordwesterstorm. Het is springvloed. De zeedijken in Zeeland breken door en het water slaat ook de binnendijken kapot. Binnen de kortste tijd staat het grootste deel van Zeeland onder water. Duizenden mensen raken hun huis en haard kwijt. Na de watersnood zijn er veertien Deltawerken gebouwd om een nieuwe ramp in de toekomst te voorkomen.

Quiz over Nederland en het water

Wat weet jij over de watersnoodramp?

Van de hunebedden tot het oranjegevoel: de vernieuwde canon bevat vijftig vensters die de geschiedenis van Nederland samenvatten. In deze tijdlijn kun je op chronologische wijze door de tien tijdvakken scrollen. Bij elk venster hoort een infoblok met handige kernbegrippen en een video over het venster. Bij enkele nieuwe canonvensters worden nog nieuwe video’s ontwikkeld. 

Tijdlijn over de vijftig vensters

De canon van Nederland

Hunebedden zijn de eerste bouwwerken die in Nederland gevonden zijn. De stenen grafkamers zijn meer dan 5000 jaar oud. Ooit stond ons land vol met deze stenen grafkamers. Nu zijn er nog maar 54 over. Hoe zijn al die enorme stenen hier ooit terechtgekomen? En hoe bouw je een hunebed? Bart komt er van alles over te weten in het hunebedcentrum in Borger.

Het Klokhuis

Hunebedden zijn de eerste bouwwerken die in Nederland gevonden zijn. De stenen grafkamers zijn meer dan 5000 jaar oud. Nu zijn er nog maar 54 over. Bart is in het hunebedcentrum in Borger.

Canon - Hunebedden

Wie is deze vrouw en wat heeft zij te maken met onze voorouders in het stenen tijdperk? 
Even kijken. Volgens mij is het daar. Kijk, hier is het. Op deze plek werd zo'n dertig jaar geleden heel diep onder de grond iets heel bijzonders opgegraven, namelijk het skelet van een vrouw. Een vrouw die heel lang geleden tijdens de steentijd leefde en omdat daar de spoorlijn loopt, noemde ze haar Trijntje. Kijk, hier ligt ze. Trijntje, het oudste skelet dat ooit gevonden is in Nederland. Maar liefst 7500 jaar oud. En dan denk je misschien oh, wat eng. Maar het is ook heel bijzonder omdat er namelijk heel veel van haar bewaard is gebleven. Hier, moet je kijken naar die voeten, daar je echt nog heel goed al die botjes zitten. En de schedel is ook nog bijna helemaal heel gebleven. Ja, ik word nu heel nieuwsgierig naar deze vrouw, want wie was zij en hoe leefde zij zo lang geleden in ons land? 

Daarvoor moet ik bij jou zijn, Luc, jij bent archeoloog en conservator van het Rijksmuseum van Oudheden. Uit welke tijd komt Trijntje en hoe zag Nederland er toen uit? Nou, Trijntje komt uit de prehistorie, uit een periode die we de middensteentijd noemen. En Nederland ziet er dan eigenlijk heel anders uit. Het is het einde van de laatste ijstijd. Het wordt warmer, de zeespiegel stijgt en het westen van Nederland is eigenlijk één groot moeras. Net zoals je hier nog kan zien in Nationaal Park de Biesbosch. Overal rivieren en kreken. En in dat natte gebied, daar wonen dus ook al mensen? Ja, het zijn eigenlijk de eerste bewoners van dit rivierenland. En we noemen ze jager-verzamelaars. Ze wonen dus ook niet op één plek, maar ze trekken eigenlijk rond in het landschap, op zoek naar planten om te verzamelen en dieren om op te jagen. Trijntje is dus eigenlijk een soort oermoeder van ons. Maar hoe kan het dat zij zo goed bewaard is gebleven? 
7500 jaar geleden, in de tijd dat Trijntje leefde in de middensteentijd, was het westen van Nederland een groot moeras met rivieren en kreken. Het was hier dus heel nat, hè Luc? Dat klopt ja, maar op sommige plekken langs de rivier had je eigenlijk hele hoge zandduinen, verhogingen die in de ijstijd zijn ontstaan. Die noemen we donken. En dan kon je eigenlijk prima droog op wonen. Dus Trijntje woonde ook op zo'n donk. Klopt ja. 
Trijntje is gevonden in een graf op zo'n donk, zo'n zeven meter onder de grond. Maar hoe kan dat nou zo diep zijn? Die donken zijn in de loop van de tijd, het duurde heel lang, bedolven geraakt. Die donken zijn dus verdwenen onder dikke lagen veen en klei uit de rivieren. En zijn daarom ook haar botten zo goed bewaard gebleven? Want normaal gesproken vergaat dat helemaal, toch? Ja, dat klopt eigenlijk wel. Dan komt er zuurstof bij en dan kunnen bacteriën gewoon hun gang gaan, die breken het lichaam en de botten af. Maar doordat Trijntje dus onder die lagen veen en klei lag en eigenlijk onder de grondwaterspiegel, is het allemaal heel goed bewaard gebleven. 

Trijntje hoorde bij de jager-verzamelaars. Ze woonde niet altijd op dezelfde donk. Nee, dat klopt. Eigenlijk denken we dat de donk waar ze gevonden is het winterkampement was, dus daar woonde ze in de winter. Daar gingen ze vissen, jagen op watervogels, otters en bevers voor de pelzen, wild zwijn. Er was eigenlijk het hele jaar genoeg te eten. En in de zomer gingen ze met de kano, peddelden ze naar het zuiden, naar de Brabantse zandgronden hogerop. Klinkt eigenlijk wel goed. Ja. Maar ze hadden dus ook kano's. Hoe weten jullie dat? Nou, we hebben eigenlijk nog veel meer in de buurt gevonden. Bijlen van gewei, priemen en naalden van de botten van vogels. Een kano van een boomstam van een linde en zelfs het skelet van een hond. Echt? Ja. Dus ze hadden 7500 jaar geleden al gewoon honden als huisdier. Ja. Cool.

Omdat ze het skelet van Trijntje hadden, konden wetenschappers ook een reconstructie, een soort wassen beeld van haar maken. En die ligt hier vlak bij de plek waar ze gevonden is. Oh, kijk. Eigenlijk ziet het er gewoon heel normaal uit, toch? Een beetje alsof het m'n moeder had kunnen zijn. Want hoe oud zou ze zijn? Vijftig, zestig, denk ik? Ja, zo tussen de veertig en de zestig. Dat weten we door onderzoek aan haar botten. Daardoor weten we ook dat ze ten minste één kind gehad heeft. En door nieuw onderzoek van botmateriaal van mensen uit die tijd weten we dat ze waarschijnlijk een donkere huidskleur hadden en blauwe ogen. Dus Trijntje had waarschijnlijk een donkerdere huid en zo komen we dus steeds meer te weten over de middensteentijd. En over Trijntje. Maar hoe zag haar dagelijks leven eruit? De jagers-verzamelaars van de stam van Trijntje trekken rond in een rivierengebied en ze wonen op donken aan de rivier. Ze hebben een zomerkamp en een winterkamp, zoals dat daar. Ja, en dit is zo'n winterkamp. Luc, hoe ziet het leven van die mensen en van Trijntje er eigenlijk uit? Ze wonen hier met een paar groepjes bij elkaar, een paar families, 20 tot 25 mensen in dit soort hutten van takken en twijgen. Mooi. En ook eigenlijk vlak bij het water, waar je heel handig met de kano aan kon landen. Het is echt een soort klein dorpje. Ja, eigenlijk wel. Heel gezellig. Heel gezellig.

Ze kennen in die tijd nog geen ijzer, dus maken ze gebruik van stenen werktuigen. Ja klopt, dit is vuursteen. En als je daar een goeie klap op geeft, komen er hele vlijmscherpe stukken vanaf. Een soort mesjes, moet je voelen. Zo, dat is echt superscherp. En hier kunnen ze dan messen van maken? Ja, je hebt bijvoorbeeld een stuk gewei of hout en daar kun je het inzetten en dan krijg je een hele mooie dolk om mee te snijden of een krabber om huiden mee schoon te maken. En ze gebruiken dan dus ook deze bijvoorbeeld, dit zijn bijlen van gewei en van vuursteen ook weer. En van vuursteen kun je ook pijlen maken om te jagen bijvoorbeeld. Want de jacht is heel belangrijk om aan eten te komen, toch? Ja, met jacht kun je aan voedsel komen. En vrouwen die jagen natuurlijk ook gewoon mee. En ze jagen op watervogels en op otters en bevers voor de pelzen, maar bijvoorbeeld ook op edelhert en wild zwijn. Ja, want eigenlijk is het gewoon: je moet pakken wat je pakken kan. Ja, voor het voedsel, maar je gebruikt ook eigenlijk alles van zo'n dier. Dus van de botten kun je werktuigen maken en van de huiden kleding maken. En wat grappig is: Trijntje heeft hele afgesleten kiezen en we denken dat dat komt omdat ze heel veel op leer gekauwd heeft om het soepel te maken. 

Zit je? Ja hoor. Okee. Ja. Ja, de kreken en rivieren stikken natuurlijk van de lekkere vis. Klopt, die vangen ze met vissperen en met fuiken van wilgentenen. Okee, zullen we eens zo'n fuik uitzetten om te kijken of we een lekkere steentijdvis kunnen vangen? Lijkt me een goed plan. Kijk, daar gaat 'ie. 
Trijntje en haar stamgenoten verzamelen het hele jaar door planten, bessen, knollen, maar ook paddenstoelen en noten. En bijvoorbeeld deze dennennaalden, want daar maken ze dan soep en thee van. Ja, dat kan eigenlijk prima. Als je een zak hebt van dierenhuiden met water erin en je doet dat daarin en duwt een gloeiendhete steen uit de uit het vuurtje erin, dan kun je prima soep of thee maken. Oh ja, dat gaat natuurlijk koken dan. Inderdaad, en je kunt ook je vis in het vuurtje gaar laten worden en vlees erboven roosteren. Ja, dus ze hadden eigenlijk wel gewoon genoeg te eten en ook goed. Er was genoeg te eten, eigenlijk het hele jaar door. En je kunt vlees bijvoorbeeld ook drogen of noten verzamelen voor als het een keer wat minder is. Ja. 
Ik moet zeggen Luc, dat het leven van Trijntje eigenlijk best wel chill was. Beetje jagen, varen, een visje vangen, heel veel vrije tijd, zo lekker bij het kampvuur hangen en muziek maken, dansen. Ja, dat is eigenlijk wel een prima leventje. Maar de tijd dat Trijntje leefde was ook het einde van het tijdperk van de rondtrekkende jagers en verzamelaars toch? Klopt ja. Rond die tijd komt in het zuiden van ons land een nieuwe groep binnen, dat zijn de eerste boeren en die brengen een totaal andere levenswijze met zich mee. Ze wonen op één plek, ze verbouwen graan en ze houden dieren voor vlees en later melk. En langzaam maar zeker worden de jagers en verzamelaars steeds meer boer en breekt de nieuwe steentijd aan. Jij maakt dat niet meer mee Trijntje, maar dank je wel, want dankzij jou weten we heel veel over het leven lang geleden in de middensteentijd.

Wie was Trijntje?

Trijntje is een vrouw die in Nederland in de steentijd leefde. Doordat ze onder lagen klei en veen lag, onder de grondwaterspiegel, is haar lichaam goed bewaard gebleven. Daardoor weten we meer over hoe het leven van haar als jager-verzamelaar was.

Het oudste skelet dat ooit gevonden is in Nederland

Ik sta hier langs de Rijn, een van de grootste rivieren van ons land en heel erg belangrijk vanwege het zoete water dat kan gebruikt worden voor de landbouw en voor drinkwater. Maar ook is de rivier belangrijk voor schepen die van alles en nog wat kunnen vervoeren. Als we even 2000 jaar teruggaan in de tijd, toen was deze rivier ook al heel erg belangrijk. Het bepaalde namelijk de grens van een heel groot en moordzuchtig leger. De Romeinen. 
Ho maar. Zo moordzuchtig waren ze niet. Door heel veel onderzoek leren we de Romeinen steeds beter kennen. Het was eerder zoiets als dit. De Romeinse Limes. Wat is dat voor een titel? Nou, de Romeinen komen uit een gebied dat nu Italië heet, waarvan toen al de hoofdstad Rome was. Romeinen. Ze spraken daar Latijn en grens in het Latijn is limes. Ze hadden al een enorm gebied veroverd. In Afrika gebruikten ze de woestijn als grens. Daar konden namelijk toch geen legers doorheen. En als er geen natuurlijke grens was, dan bouwden ze zelf een hoge dikke grens. En hier gebruikten ze dus de rivier als grens. We gaan vandaag een aantal plekken langs de grens bekijken en daarvoor heb ik dit nodig. En heel belangrijk: dit tijdglas. Hiermee kunnen we terug de tijd in kijken. Wow, echt een Romeins schip. Hier lag 2000 jaar geleden dus de grens van het Romeinse Rijk, dwars door Nederland. En hier onder de stad hebben ze een belangrijke ontdekking gedaan. 
We leren nog zoveel over de Romeinen omdat er heel veel onder de grond bewaard is gebleven, zoals hier in hartje Utrecht. Door alle lagen in de grond kunnen we de verschillende tijden herkennen. Dus hier zie je bijvoorbeeld een zwarte laag en dat laat zien dat hier eerst een houten gebouw heeft gestaan dat in de fik is gegaan. Dus een zwarte brandlaag. Daarboven zie je een witte laag, dat laat zien dat daar met steen gebouwd is. Dus er werden nieuwe muren gebouwd en weer vernieuwd. Kijk dan. Dit paaltje is het bewijs dat hier een straatje was en het straatje leidt tot die muur. En dit is een hele bijzondere muur, want toen deze stenen werden gelegd, was er nog niks. Dus dit zijn echt de eerste stenen van de stad Utrecht. En door alle Romeinse spulletjes die hier gevonden zijn, weten we dat het de Romeinen waren die dit gebouwd hebben, op de plek waar nu de Domtoren staat. En daar sta ik nu bovenop. Moet je kijken, wat een uitzicht! Ik was er net onder, maar ik sta nu op de Domtoren in Utrecht. Hij wordt flink gerepareerd, maar moet je kijken, wat een uitzicht! En het staat hier nu vol met gebouwen, maar vroeger zag het er zo uit. Is dat... een Romeins schip! Zo, moet je kijken. Zo ziet zo'n schip er dus 2000 jaar later uit. De bodem in Nederland is vrij uniek. Het is erg drassig en spullen die erin terecht komen, die blijven eigenlijk heel lang goed bewaard, zoals dit schip. Maar dat onderzoekers zo'n schip zouden vinden, ja, dat had natuurlijk niemand gedacht. Dit is trouwens geen soldatenschip, dit is het schip van een timmerman. De hele hut lag vol. Door die spullen goed te kunnen bestuderen, weten we steeds meer over de Romeinen. 
Kijk dan. Ze hadden toen natuurlijk geen internet of televisie, dus kinderen speelden spelletjes met bijvoorbeeld bikkels. Dat zijn schapenbotjes. Maar ze hebben ook heel veel dobbelstenen gevonden. Het was echt een beetje het gamen van de Romeinse tijd. De meeste mensen denken dat de Romeinen altijd vochten en dat andere volken een hekel aan ze hadden, maar dat schijnt helemaal niet zo te zijn. Kijk. Sterker nog, soms werd er jarenlang helemaal niet of nauwelijks gevochten. Forten werden dorpjes met gezinnen, landbouw, werklieden en als ze ergens in dat gigantische rijk iets nieuws leerden, dan pasten ze dat gelijk toe op andere plekken. Zo hebben ze bijvoorbeeld ontdekt hoe je dakpannen moest maken en, heel handig, hoe je plas en poep moest afvoeren: het riool. Ook werden er gekke dieren meegenomen, zoals kippen en katten en vruchten zoals perziken. En, heel belangrijk: het lezen en schrijven. Allemaal hier gekomen vanwege de Romeinen. 
De Romeinen waren meester in het bouwen van schepen. De beste timmerlieden, die zijn nog steeds bezig met kijken hoe ze 2000 jaar geleden die schepen zo goed konden maken. En jij maakt ze gewoon. Ja. En wordt dat nog steeds op dezelfde manier gemaakt als de Romeinen dat toentertijd maakten? Of is dat nu anders? Wij gebruiken sowieso als timmerlui nog heel veel gereedschappen die 2000 jaar geleden nog precies hetzelfde waren, maar we gebruiken ook elektrische machines. Maar de Romeinen hadden die machines natuurlijk niet die jullie nu wel hebben, dus ze deden er waarschijnlijk veel langer over. Nee, dat is niet zo. Ik denk dat ze behoorlijk sneller bouwden dan wij. Maar hoe kan dat? Want jullie hebben veel meer apparatuur, nieuwe dingen en zij hadden dat helemaal niet in die tijd. Ja, maar de Romeinen werkten achter elkaar hetzelfde model schip af, dus dan bouwden ze er één, gingen de mallen eruit en dan stond de volgende alweer in aanbouw. En als je dat jaar in, jaar uit doet met een vaste ploeg mensen, dan bouw je een enorme snelheid op. En daar kunnen wij niet tegenop, nee. Waarom vind jij het zo leuk om dit te maken? Nou, voor een timmerman moet je wel alles uit de kast halen, wil je een houten schip bouwen. Dat is best ingewikkeld werk. De Romeinen waren natuurlijk ook met hun gebouwen ongelooflijk goeie bouwers. En dat zie je in de scheepsbouw eigenlijk gewoon terug. Het is echt vakwerk, zo'n schip. 
Romeinse soldaten hadden wel degelijk een belangrijke rol. Ze moesten het dorp verdedigen of ze werden uitgezonden om ergens anders te gaan vechten. Ja, ik ben zo benieuwd hoe het er hier toen uitzag. Mag ik dat tijdglas eens? Kijk, daar, in de wachttoren. Sommige soldaten werkten, kookten, sliepen daar wel weken achter elkaar voordat ze eens naar het dorp terug mochten. Vanaf hier hielden ze de omgeving goed in de gaten. En als ze iets niet vertrouwden, dan konden ze met vlaggen naar de torens en forten seinen die verderop langs de rivier stonden. Op deze plekken langs de rivier zijn resten van Romeinse forten en nederzettingen gevonden. Ten noorden ervan leefden volkeren in kleine groepjes en aan de andere kant lieten de Romeinen duidelijk zien wie er de baas was. 
Nouja, eigenlijk heb ik dat tijdglas hier helemaal niet meer nodig, want Nederland staat bekend vanwege wat er in de bodem gevonden is, maar hier over de grens in Duitsland is er ook heel veel boven de grond gevonden. Ja, en hier stroomde dus de rivier. Moet je voorstellen dat hier een haven was en hier was de stad en hier leefden de mensen echt. Kijk dan, dit gigantische amfitheater. Hier vonden de gladiatorengevechten plaats. Dit zijn de opgravingen van een heel groot badhuis en ze zijn erachter gekomen dat hier zelfs vloerverwarming was. Het Romeinse Rijk was overweldigend en gevaarlijk en vooral heel groot. En toen? Het grote mysterie. Wat de mensen die hier woonden daarna gedaan hebben, ja, dat weten we eigenlijk niet precies. Want van die periode is niets teruggevonden. Hoe dan ook, mensen verdwenen, gebouwen verdwenen en een nieuwe tijd brak aan. Nou, ik ga lekker weer naar huis. Vloerverwarminkje aan. Lekker perzikje erbij, druifjes, bad vol laten lopen. Mijn eigen luxeleven weer continuen.

Wat is de Romeinse Limes?

De Romeinen hadden 2000 jaar geleden een enorm gebied veroverd, ook het zuiden van wat nu Nederland is. De rivier de Rijn gebruikten ze als grens. Door opgravingen leren we nog steeds veel over de tijd dat de Romeinen hier woonden, bijvoorbeeld hoe de stad Utrecht er vroeger uitzag of hoe ze schepen bouwden.

Oude grens van het Romeinse Rijk dwars door Nederland

En zo zag Willibrord er nou uit. Hij heeft het christelijk geloof in Nederland verspreid. Op zijn hand draagt hij een kerk, omdat hij hier veel kerken heeft gesticht. Je zou kunnen zeggen dat hij van Nederland een christelijk land heeft gemaakt. Dat kan je na 1300 jaar nog steeds om je heen zien. Aan de kerken, de symbolen die we gebruiken, deze ken je vast wel. Maar ook aan de feestdagen die we vieren: Pasen, Pinksteren, Kerstmis. Dat we dan vrij zijn, ook op zondag, komt voort uit de christelijke traditie. En hoe je je moet gedragen. Dat je aardig moet zijn, niet mag stelen en niet mag doden. Dat komt uit de christelijke traditie. Dit boek, de bijbel, is nog steeds wereldwijd het meest verkochte boek. Ongeveer 1350 jaar geleden zat Willibrord als kind in een klooster. Dat was in die tijd niet erg om in een klooster op te groeien. Je had er onderdak, te eten en je kon leren lezen en schrijven. Willibrord studeerde daar in de bijbel en leerde alles over het christelijk geloof. Willibrord leerde tijdens zijn opleiding als monnik om zijn geloof te verkondigen. Om dat te verspreiden onder de mensen. In dat klooster in Ierland wisten ze nog wel een paar wilde volkeren over zee, die hij kon bekeren. Wilde volkeren. Hebben ze het wel over onze voorouders, ja. Zo gezegd, zo gedaan. Zo zag Nederland er dus ongeveer uit rond het jaar 700. Drassig moeras en bosgrond. In dit bos in Heiloo, in Noord-Holland woonden destijds de Friezen. Dat klinkt misschien raar, maar in dit hele gebied woonden de Friezen. Verder woonden er nog twee volkeren. Hier woonden de Saksen en daar de Franken. Die waren al christelijk, maar die andere twee nog niet. En Willibrord ging dat wilde, Friese volkje tot het christendom bekeren. Willibrord had een heel ander geloof, het christelijk geloof. Wat dat inhoudt kan je goed zien in de St. Willibrordkerk in Utrecht. Hij geloofde in EEN god die zijn zoon Jezus Christus naar de aarde stuurde als mens. Daar liet Jezus zien hoe je als mens goed moet leven. En hij verrichtte wonderen. Hier staan er een aantal afgebeeld. Deze bijvoorbeeld. Hier veranderde hij zomaar water in wijn. Hij kon zieken genezen. Blinden konden zo weer zien. En het grootste wonder is wel dat hij uit de dood is opgestaan. De dood heeft overwonnen... nadat hij aan het kruis was gestorven voor de mensen om ze van het kwaad te verlossen. Hier zie je hoe Willibrord zijn geloof probeert over te brengen op die koppige Friezen met hun natuurgeloof. Hoe doe je dat? Hoe breng je jouw ideeën over op mensen die niet naar je willen luisteren? Hij deed dat met behulp van de verhalen uit de bijbel en door indruk op ze te maken met kostbaarheden en mooie spullen. Wat natuurlijk ook hielp is om het net zo aan te pakken als Jezus: Door het verrichten van wonderen. Ze zeggen dat hij echt wonderen heeft verricht. Die hebben allemaal te maken met het vinden van drinkwater. Ook in dit bos in Heiloo, waar hij echt heeft gelopen, zou hij in de grond hebben gekrabbeld. Of een kuil hebben gegraven. En eh... Nou ja, hoppakee, borrelde er gewoon water omhoog. Ongelooflijk! Dit is het gebied waar de Friezen woonden en waar Willibrord heen kwam om ze te bekeren tot het christelijke geloof. Dat deed hij met steun van de christelijke Franken. Die woonden hier. Die had hij nodig voor bescherming. Maar die Franken en die Friezen hadden flink oorlog met elkaar om het Friese grondgebied. Die Franken wilden Willibrord wel steunen. Zo konden ze stiekem dat Friese gebied intrekken. Die Friezen wilden het geloof van hun vijand niet aannemen. Dus was het nog niet zo makkelijk om die Friezen te bekeren. Mede door Willibrord en zijn volgelingen werd veel later het Friese gebied alsnog christelijk. Eeuwen later werd heel Nederland christelijk. Overal verschenen abdijen, kloosters, kerken en kapellen. En hele grote kathedralen. De schrijver Willibrord, de bisschop van de Friezen, is uiteindelijk hier terecht gekomen. Je zou kunnen zeggen dat zijn missie is geslaagd.

Willibrord

Willibrord was in de 7e en 8e eeuw dé verspreider van het christelijk geloof in Nederland. In die tijd werden er hier allerlei goden aangehangen. Willibrord besloot de andersdenkenden te bekeren. Sindsdien kennen wij het christendom in Nederland en vieren we christelijke feestdagen als Kerstmis en Pasen.

Verspreider van het christendom in Nederland

Karel de Grote is de belangrijkste vorst van de Middeleeuwen en regeerde over een enorm rijk, bijna zo groot als Europa nu. Daarom wordt hij ook wel Vader van Europa genoemd. Hoe komt Karel de Grote aan zijn naam? Bart brengt een bezoek aan Aken in Duitsland. In de grote Karel de Grote Quiz kom je van alles over hem te weten.

Karel de Grote is de belangrijkste vorst van de Middeleeuwen en regeerde over een enorm rijk, bijna zo groot als Europa nu. Bart brengt een bezoek aan Aken in Duitsland.

Canon - Karel de Grote

Klas 4/5/6

Als het Nederlands zich begint te ontwikkelen, is ons land een nog nauwelijks in cultuur gebrachte delta aan de Noordzee. Hier en daar wonen plukjes mensen in het veen-, moeras en boslandschap. Een handvol kloosters en kastelen, en een paar stadjes die zo klein zijn dat ze die naam nog nauwelijks waard zijn; dan heb je het wel gehad. Voor zover er al geschreven wordt, is dat vooral in de kloosters, waar heel wat monnikenwerk verricht wordt. 
En soms heeft een kasteelheer een klerk in dienst om de administratie te verzorgen. Uit die cultuur zijn de oudste geschriften uit onze streken overgeleverd: boeken, oorkondes, rekeningen en wetsteksten, bijna allemaal in het Latijn. Maar soms hadden de schrijvers van die officiële stukken niet genoeg aan Latijn. Dan zie je ineens flarden Oudnederlands, dan voel je heel even het volle leven van die tijd, waar het Latijn misschien geen woorden voor had. Het is een aardig Oud-Nederlands woordenboek dat je op die manier bij elkaar kunt rapen in allerlei bronnen, van een muderkin ofwel moedertje tot een wada of wad, voor een doorwaadbare plaats in een rivier. En wij vragen ons natuurlijk af: is er met die woorden ook literatuur gemaakt? Het antwoord komt omstreeks 1100, met een complete versregel, dertien woorden uit een liefdesliedje. De regel werd als pennenproef neergeschreven door een Vlaamse monnik die in Engeland in een klooster zat. Zijn dagelijks leven was grotendeels gevuld met het overschrijven van Latijnse en Oudengelse teksten. Af en toe moest hij de ganzenveer waarmee hij schreef aanscherpen. Op de laatste bladzijde van het boek dat hij aan het maken was, probeerde hij uit of zijn pen weer goed schreef, alvorens verder te werken. In zo'n geval schrijf je vaak het eerste dat je te binnen schiet. Bij onze monnik was dat een liefdesversje dat hij nog uit zijn jeugd in Vlaanderen kende: Hebban olla vogala nestas hagunnan, hinase hic anda thu, wat unbidan we nu? Een romantische liefdesverklaring in het Oud-Nederlands: “Alle vogels zijn begonnen te nestelen, behalve jij en ik, waar wachten wij nog op?” Daar is het begin van onze literatuurgeschiedenis. We zijn meteen in de stemming.


Hebban olla vogala

In de Middeleeuwen zag Nederland er nog heel anders uit dan nu. Het is leeg met hier en daar kastelen en nederzettingen. Er wordt nog weinig geschreven, alleen af en toe in kloosters. Rond 1100 werd de eerste literatuur geschreven in vorm van een versregel uit een liefdesliedje.

Het eerste geschreven Nederlands

Als je denkt aan de grootste en belangrijkste steden van Nederland, dan denk je misschien meteen aan Amsterdam, onze hoofdstad of aan Rotterdam, de grootste havenstad van Europa. Maar vroeger was dat wel anders. Achthonderd jaar geleden, in de middeleeuwen, waren dat nog maar kleine vissersdorpjes. En toen was bijvoorbeeld Kampen, waar ik nu ben, the place to be. Kampen is tot de zestiende eeuw een van de rijkste en machtigste steden van heel Noordwest-Europa en dat heeft alles te maken met zijn ligging. Kampen ligt namelijk aan de rivier de IJssel en in die tijd is het hier superdruk. Schepen vanuit heel Europa komen hiernaartoe om goederen te laden en te lossen. Eigenlijk is Kampen in die tijd het Rotterdam van de Middeleeuwen. Het oosten van Nederland is in die tijd het centrum van welvaart en handel. En dat is allemaal te danken aan de Hanze. Het woord Hanze komt van het Duitse Hanze, wat groep of gilde betekent. En de Hanze begint als samenwerkingsverband tussen een aantal Duitse kooplieden aan de Oostzee. Eerst zijn het bijvoorbeeld Hamburg en Lübeck, die samen handeldrijven. Later in de dertiende eeuw sluiten ook Nederlandse steden zich aan bij de Hanze. Steden aan de IJssel, zoals Doesburg, Zutphen, Deventer, Zwolle en Kampen. Want waar water is, wordt handelgedreven. Vervoer over land voor lange afstanden is in die tijd super onhandig. De wegen zijn slecht en op karren die voortgetrokken worden door paarden kun je ook niet veel lading kwijt. En dus gaat er veel over het water. En dat doen ze niet gewoon met een simpel bootje, maar met het eerste echte zeewaardige handelsschip van de Nederlanden, de kogge. Het leuke is: ik mag mee! Maar dat doe ik natuurlijk wel in stijl. Lekkere match! Bij de Hanze, het handelsverbod, waren op een gegeven moment al 200 steden aangesloten. In elk land werden weer andere goederen gekocht en verkocht. Ik zal een voorbeeld geven van zo'n handelsroute. In Frankrijk werd er wijn en zout ingeladen en daarna voer de Kogge naar Brussel. Er werd wat wijn verkocht en linnen ingeslagen dan door via de Noordzee en de Oostzee naar Stralsund, waar het linnen en de overige wijn werden verhandeld en er teer en hout op de kogge werden geladen. In Schonen ging het zout eruit en kwam er haring in en in Bergen werd stokvis, dat is droge vis ingeladen. Dan voer de kogge zuidwaarts naar Nederland. De Afsluitdijk en Flevoland bestonden nog niet, dus konden ze direct de IJssel op. In Kampen en Deventer en langs de andere Nederlandse Hanzesteden werden de vis, het teer en hout uitgeladen en werden er Duitse molenstenen ingeladen. Die nam de kogge dan weer mee op zijn verdere reis. Zo'n kogge deed maanden over een rondje en overal werd er van alles ingekocht en verkocht. Bont, granen, ijzer. Het ging allemaal mee. Wat zo slim was aan de Hanze is dat al die kooplieden uit verschillende steden samenwerkten. Dat samenwerken betekende, bijvoorbeeld dat ze hun schepen deelden en dat ze in groepjes van de ene naar de andere stad voeren om elkaar te beschermen tegen bijvoorbeeld aanvallen van piraten. Ook maakten ze prijsafspraken. Dan kochten ze bijvoorbeeld heel veel van iets in, zodat dat goedkoper was. En kooplieden spraken een mix van Nederlands en Duits, ook wel Nederduits genoemd. En dat was echt de taal van de handel. Ja, kom maar hier. Alle handel en rijkdom lieten de Hanzesteden groeien en bloeien. Er kwamen versterkte stadsmuren om de inwoners te beschermen. Steeds mooiere pakhuizen en kantoren en steeds grotere havens. Maar dan in de loop van de zestiende eeuw neemt de macht van de Hanze af. Amsterdam in het westen van het land wordt steeds belangrijker. En doordat de IJssel verzandt. Dat betekent dat het water steeds ondieper wordt, kunnen er geen schepen meer varen. En ja, zonder schepen geen handel en dus ook geen geld. Het betekent het einde van de Hanze. Het verbond verbreekt langzaam. Maar één hele wijze les is geleerd, namelijk: samen sta je sterker dan alleen.

De Hanze

Nu kennen we Rotterdam als grote havenstad, maar in de middeleeuwen vormde de Hanze het centrum van de Europese handel. Steden als Deventer, Kampen en Zwolle vormden een samenwerkingsverband. Samen dreven ze handel op de rivier de IJssel. De steden zijn er schatrijk mee geworden!

Bloeiende handel in de Middeleeuwen

Dit is een van de fantastische werken van de Nederlandse schilder Jeroen Bosch, genaamd Het Laatste Oordeel. Er bestaan nog maar zo'n vijfentwintig werken van hem en die zijn verspreid over de hele wereld en dit exemplaar is in het bezit van het Groeningemuseum in Brugge en wordt nu hier op deze geheime locatie gerestaureerd. En hopelijk is het dan op tijd klaar, want het is de bedoeling dat dit werk met bijna al zijn andere werken bij elkaar komen in een unieke tentoonstelling in Den Bosch. De werken van Jeroen Bosch zijn verspreid over de hele wereld. Om ze toch bij elkaar te kunnen zien, zijn ze allemaal op ware grootte gefotografeerd en worden ze tentoongesteld in het Jheronimus Bosch Art Center in Den Bosch. Wat is er zo bijzonder aan die schilderijen van Jeroen Bosch? Moet je je voorstellen: 500 jaar terug in de tijd. Het einde van de middeleeuwen. De kerk speelt een allesoverheersende rol. Wow! Jeroen Bosch schilderde vaak triptieken: een, twee, drieluik en in zo'n triptiek vertelde hij een heel verhaal, een soort stripverhaal. Dat had natuurlijk te maken met het geloof en met regels. En De Tuin der lusten is daar een goed voorbeeld van. Wat gebeurt te veel. Op dit hele linkerpaneel zie je het paradijs, de aarde net nadat God het heeft geschapen. Een mooie tuin, prachtige bloemen. Nog mooiere dieren zoals een giraf, een olifant. Ik zie hier zelfs een eenhoorn. En hiervoor zie je Jezus. Die verbindt Adam met Eva. Ga heen en vermenigvuldigt u. Mooi, maar als je goed kijkt, dan valt je ook iets anders op. Hier bijvoorbeeld een kat met een rat in zijn bek. En deze fontein lijkt heel erg mooi. Als je goed kijkt dan zie je een gemene bek, ogen. Het ziet er eigenlijk heel dreigend uit en hier zie je een gat in zijn buik met daarin een uil en een uil was destijds het symbool van het kwaad. Mmm. Het middenpaneel is de wereld en moet je kijken: het lijkt wel een groot feest. Overal naakte mensen die dansen, die eten, die vrijen. Alles is in overvloed en iedereen lijkt daarvan te genieten. Enorme aardbeien, gigantische bramen en iedereen vrijt met iedereen. Maar niemand lijkt na te denken of zich schuldig te voelen. En hier in de hoek zit weer die uil. Gaat dat goed aflopen? Nee dus, kijk maar naar het rechterluik. De hel. Al die mooie naakte mensen uit het middenpaneel, die worden hier op verschrikkelijke wijze gekweld door allemaal duivels. En hier op deze troon zie je Satan zitten met een vogelbek en hij eet alle zielen op en poept ze vervolgens weer uit als een blauwe drol. Hier zie je een duivels concert waarbij iemand in een harp wordt opgehangen. Een gokspel wat uitloopt op een verschrikkelijke ruzie. Dit hele tafereel zit vol gruwel en ellende. Is dit dan de straf voor het losbandige leven dat werd geleefd? Hier in de kelder van het Art Center hebben ze Jeroen Bosch zijn atelier simpel nagebouwd en je kunt hier goed zien hoe hij zijn schilderijen opbouwde. Hij schilderde op panelen van sterk eikenhout. En dat is maar goed ook, want daardoor is zijn werk goed bewaard gebleven. Hij smeerde die panelen in met een mengsel van kalk en lijm om ze wit te maken. En op die witte onderlaag maakte hij eerst een schets, vaak met zwarte koolstof. En dan begon hij te schilderen. En wat nou het mooie is? Met behulp van de slimme techniek kunnen we tegenwoordig die onderlagen zichtbaar maken. Ze hebben de schilderijen op verschillende manieren gefotografeerd. Elke vierkante centimeter is met een hele gevoelige camera van heel dichtbij, vakje voor vakje gefotografeerd. Daarnaast is er met de infrarood techniek gefotografeerd. Daarmee kun je ook de voor het oog onzichtbare delen van het schilderij toch zichtbaar maken. Dit is Matthijs Ilsen, coördinator van het project en een echte Bosch-kenner. Kun je laten zien hoe het er uiteindelijk op de computer uit komt te zien? Als je al die foto's bij elkaar zet en aan elkaar weer naait, dan krijg je een gigantisch beeld met een hele hoge resolutie waarop je op ieder detail kunt inzoomen en alles in heel grote nauwkeurigheid kunt bekijken. En dan zie je echt hoe Bosch heeft geschilderd. Je ziet zijn penseelstreek. Je ziet ook dat je een beetje slordig schildert. Daar dat wit zet hij gewoon maar over dat rood heen. En een kwast die er een beetje door hier gaat. Dat rood komt er. Euh komt er doorheen hé, omdat het vijfhonderd jaar oud is, zie je ook dat er sommige stukjes verf zijn afgesprongen. En je kunt dus echt nieuwe dingen ontdekken. Ja, en als we bijvoorbeeld naar dat linker luik gaan. Dat is het paradijs. Daar zit van alles ook te beleven onder de schilderlaag. Kijk bijvoorbeeld naar deze fontein hier, daar zien we dit figuurtje daar op de rand zitten. Maar als je dan met infrarood kijkt naar de laag eronder, dan kun je zien hoe Bosch in eerste instantie die figuurtjes had bedacht en getekend. Maar uiteindelijk vond ie dat toch niet nodig om die te schilderen en heeft ie t helemaal anders opgelost en heeft ie alleen dit figuurtje geschilderd. Echt geweldig dat je nu van achter je computer door een schilderij kunt wandelen als een ontdekkingsreiziger, terwijl het schilderij 500 jaar geleden is geschilderd. Niet normaal. Echt fantastisch. En het mooie is dat je straks zelf vanuit je luie stoel kunt kijken naar de wonderlijke werken van Jeroen Bosch. Alle foto's die worden gemaakt worden beschikbaar gesteld aan een website en daar kun je als een soort ontdekkingsreiziger wandelen door de schilderijen van Jeroen Bosch. Ik zou kijken.

Jeroen Bosch

De schilderijen van de Bossche kunstenaar Jeroen Bosch zijn beroemd vanwege de fantasievolle, stripachtige stijl. Met zijn meesterwerk ‘De Tuin der Lusten’, wil hij de mensheid waarschuwen voor de gevolgen van zonde en dwaasheid.

Unieke middeleeuwse schilderkunst

Maria van Bourgondië (1457-1482) was jong, mooi, sportief en ze hield van de natuur. Na de plotselinge dood van haar vader Karel de Stoute, komt ze als 19-jarige op de troon. Ze is nog niet getrouwd en gaat dus alleen regeren over het huidige Nederland, België en delen van Frankrijk. Dat duurde slechts vijf jaar, want ze sterft al op haar 25e. Janouk zoekt uit waarom Maria belangrijk is geweest voor de Nederlandse geschiedenis. De Dat-kan-toch-anders-man helpt Maria met een groot dilemma.

Maria van Bourgondië (1457-1482) was jong, mooi, sportief en ze hield van de natuur. Na de plotselinge dood van haar vader Karel de Stoute, komt ze als 19-jarige op de troon.

Maria van Bourgondië

Midden in Rotterdam staat al heel lang een standbeeld om Erasmus van Rotterdam te eren. Deze grote geleerde leefde 500 jaar geleden. In die tijd is Erasmus al een beroemdheid, een ster. Hij schrijft geleerde boeken die veel worden verkocht en gelezen. 
Boeken worden dan nog met de hand geschreven. Monniken in kloosters doen dat.
Wekenlang zijn ze bezig met het overschrijven van één boek. Zo'n handgeschreven boek is daarom heel erg duur. Met de uitvinding van de boekdrukkunst verandert dat. Boeken worden nu gedrukt. Dat gaat veel sneller, en is ook veel goedkoper. Meer mensen kunnen nu boeken kopen. Bijbels, geschiedenisboeken en natuurlijk ook de boeken die Erasmus schrijft.
Erasmus wil alles weten over de Bijbel. Wie hebben hem geschreven? Hoe lang geleden? Wat dachten de bijbelschrijvers? Want met hen begon het christelijk geloof. Erasmus had steeds één belangrijke vraag in zijn hoofd: hoe is het christendom en de kerk begonnen?
Om een antwoord te vinden op die vraag bestudeert hij ook de schrijvers uit de tijd van de oude Grieken en Romeinen. Daar schrijft Erasmus over in zijn boeken. Hij schrijft ook dat de kerk te veel is veranderd. Die moet weer worden zoals vroeger, toen de kerk begon. De bisschoppen van de kerk zijn helemaal niet blij met de kritiek van Erasmus. Maar veel andere mensen zijn het wel met hem eens: ook zij vinden dat de kerk moet veranderen. 
Erasmus schrijft niet alleen serieuze boeken. Een van zijn bekendste boeken is ‘Lof der zotheid’, een grappig boek. Erasmus schrijft in dat boek hoe dwaas, hoe zot, mensen kunnen doen. Zelfs als ze het niet doorhebben! 
‘Er zijn geen gelukkiger mensen dan zotten, dwazen en domoren. Ze zijn nergens bang voor. Niet voor de dood, niet voor spoken en geesten. Ze maken zich helemaal geen zorgen.’
Erasmus denkt: misschien is het juist wel goed om dwaas te zijn!
‘Als mensen nou eens stopten met verstandige dingen te doen, en hun hele leven meer naar mij, de zotheid, zouden luisteren, dan zouden ze op een leuke manier oud kunnen worden, dan zouden ze altijd jong blijven.’
‘Lof der zotheid’ lijkt misschien alleen een grappig boek. Maar als je goed leest merk je dat er ook in dit boek kritiek op de kerk en de koningen staat. Erasmus doet dat in ‘Lof der zotheid’ alleen op een andere manier. Een slimme manier, die mensen nu nog steeds erg grappig vinden.

Erasmus

Erasmus leefde 500 jaar geleden. In die tijd is hij al een beroemdheid. Zijn boeken worden veel verkocht en gelezen.

Erasmus wilde weten hoe het christendom en de kerk begonnen waren

Halverwege de 16e-eeuw is Nederland onderdeel van het grote Spaanse rijk en nog geen onafhankelijk land, zoals nu…. In 1555 volgt de Koning Filips II zijn vader keizer Karel op en wordt hij de nieuwe heerser over het grote rijk, dus ook over de Nederlanden. Filips wil in Nederland het bestuur nog meer zelf bepalen en zo meer macht te krijgen over zijn rijk. Iedereen moet hem gehoorzamen. Ook moeten alle mensen in zijn rijk het katholieke geloof aanhangen. En diegene die een ander geloof heeft moet Katholiek worden. Mensen die dat niet doen, zoals de Protestanten worden zwaar gestraft of zelfs gedood. Hij stelt zijn halfzus Margaretha van Parma aan als landvoogdes om dit uit te voeren. Een aantal hooggeplaatste Nederlandse edelen zijn kwaad op Filips en Margaretha over de vervolgingen van de protestanten en bieden Margaretha een ‘smeekschrift’ aan, waarin ze vragen hiermee te stoppen. Margaretha weet niet wat ze hiermee aan moet, maar haar raadsman stelt haar gerust en zegt: Het zijn maar geuzen. Het zijn schooiers waar ze niet naar hoeft te luisteren. Margaretha doet dan ook weinig met de smeekbede en de edelen zullen de naam ‘geuzen’ later overnemen als strijdnaam. Ondanks de vervolgingen krijgen andere religies, zoals het protestantisme steeds meer aanhang. Maar omdat de protestantse kerkdiensten verboden zijn, worden ze in de open lucht georganiseerd. Hagenpreken worden deze diensten ook wel genoemd. De gelovigen raken steeds meer gefrustreerd door hun behandeling en op 10 augustus 1566 bestormen boze protestanten in Steenvoorde een nabijgelegen Katholiek klooster. Alle religieuze beelden worden er vernield. Dit is de eerste ‘Beeldenstorm’ en er volgen er nog meer. Als Filips hiervan hoort, is hij woedend. Hij vindt dat Margaretha van Parma niet hard genoeg optreedt tegen de ketters en vervangt haar door een nieuwe landvoogd, de hertog van Alva. Alva stelt meteen een strenge rechtbank in: De Raad der Beroerten om de opstandelingen te bestraffen. Deze rechtbank staat ook wel bekend als de ‘bloedraad’. Dit gaat te ver voor de Nederlandse hoge edelen. Hun opperbevelhebber, Willem van Oranje verzamelt een leger en verklaart de Spanjaarden de oorlog! Vanuit Duitsland rukt hij op. En met de Slag bij Heiligerlee, waarbij zijn leger delen van Groningen veroverd op de Spanjaarden, breekt de 80-jarige Oorlog uit. Alva slaat terug en laat twintig edelen ter dood brengen. Als reactie hierop kapen de Nederlandse opstandelingen schepen en vallen de Spanjaarden vanaf zee. Deze ‘watergeuzen’ veroveren Den Briel, Alkmaar en Leiden. In 1579 sluiten de zeven noordelijke Nederlanden een verbond. In deze unie van Utrecht gaan ze samen de strijd aan tegen de Spanjaarden. Later gaan ze nog een stap verder. In 1581 ondertekenen de zeven gewesten het Plakkaat van Verlatinghe. Hiermee wordt voor hen, Filips de tweede niet langer erkend als heerser over de Nederlanden. Omdat het de gewesten niet lukt om een eigen vorst te vinden, gaan ze in 1588 door als de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden, waar de hoge edelen de macht hebben. Na jarenlange onderdrukking door de Spanjaarden, is Nederland een onafhankelijk land geworden!

De Opstand

In de 16e eeuw is Nederland onderdeel van het grote Spaanse rijk. De Spaanse koning Filips laat landvoogden het grondgebied van Nederland beheren. Onder zijn bewind moet iedereen het katholieke geloof aanhangen. Protestanten zijn het hier niet mee eens en op een dag stormt een groep protestanten een katholiek klooster binnen en vernielen alle beelden. Dit is het begin van De Beeldenstorm die door het hele land raast. Filips treedt hard op en stuurt de hertog van Alva naar Nederland om de opstandelingen te bestraffen. Dit zet kwaad bloed bij de hoge Nederlandse edelen. Onder leiding van Willem van Oranje breekt de Tachtigjarige Oorlog uit en vechten de Nederlanders voor onafhankelijkheid.

De geboorte van Nederland

Op deze plek. Het Prinsenhof in Delft is een moord gepleegd. Misschien wel de belangrijkste moord uit de Nederlandse geschiedenis. Op 10 juli 1584 gaat er een schok door het land. Het slachtoffer wordt neergeschoten. Kijk, hier zie je de kogelgaten nog zitten. Wie het is? Willem van Oranje. Ons volkslied gaat over ons slachtoffer, over zijn leven. Het is een ode aan de vermoorde Willem. Het is een lang lied, maar liefst vijftien coupletten. Nu wordt eigenlijk alleen nog het eerste gezongen. Zijn vader is graaf van Nassau. Als oudste zoon erft Willem automatisch die titel. Wilhelmus Willem van Nassouwe dus. In de tijd dat het lied geschreven werd betekende 'ben ik van Duitse bloed', 'ben ik van Nederlands bloed'. Dat oranje komt van Orange, een stad in Frankrijk. Lang geleden is dat het prinsdom Orange, eigendom van een neef van Willem. Als die neef doodgaat, erft Willem dit prinsdom in Frankrijk. Willem is dan pas elf jaar en van de ene op de andere dag is Willem van Nassau een prins. Prins Willem van Oranje-Nassau en vrij onverveerd. Dat betekent zonder angst. Nederland maakt in die tijd deel uit van Spanje. Het is maar een kleine provincie in een enorm Spaans koninkrijk. Willem is een tijd lang trouw aan de Spaanse koning Filips de Tweede. Ze kunnen lange tijd goed opschieten met elkaar, maar uiteindelijk zal deze vriend zijn grootste vijand worden. Willem wordt een van de belangrijkste mannen van Nederland. In die tijd bestaat Nederland nog uit zeventien provincies samen, de Nederlanden. Iets groter dan nu. Filips vertrouwt Willem de zorg van drie Nederlandse provincies toe Holland, Zeeland en Utrecht. Willem wordt ook de baas van het leger. Filips wil meer eenheid in zijn enorme rijk. Overal moeten dezelfde regels en wetten gelden. Plus iedereen moet hetzelfde geloven. Filips is katholiek. Het is het geloof van zijn rijk. Voor mensen die iets anders geloven is geen plaats. Filips is keihard. Als je geen katholiek wil worden word je opgepakt, gemarteld of je komt op de brandstapel terecht. Willem van Oranje kan niet aanzien dat er mensen vermoord worden, puur en alleen omdat ze geen katholiek willen worden. Willem is niet de enige en in 1566 komt het tot een uitbarsting. Woedende mensen bestormen kerken en kloosters. Het Spaanse leger slaat de opstand keihard neer en er vallen heel veel doden. Willem probeert zijn goede vriend Filips over te halen het geweld te stoppen, maar Filips gaat gewoon door. Dan besluit Willem om zijn eigen leger te verzamelen en in naam van Oranje proberen het Spaanse leger te verslaan en onschuldige burgers te redden. Willem hoopt dat iedereen in opstand komt tegen Filips. Filips ziet zijn vriend Willem nu als zijn grootste vijand. Willem van Oranje moet dood. Filips roept iedereen op om Willem te vermoorden. Als het je lukt, krijg je een torenhoge beloning. Voor dat bedrag is vast wel iemand bereid om een moord te plegen. Het is 1584. Al jarenlang vechten de Nederlanders tegen de Spanjaarden en op het hoofd van Willem van Oranje staat een vette beloning. Deze man wil die beloning. Balthasar Gerards, 27 jaar uit Frankrijk. Onder een valse naam reist hij naar Nederland en hij doet alsof hij Willem van Oranje wil helpen bij zijn strijd tegen de Spanjaarden. Een dag voor de moord, koopt Balthasar Gerards het moordwapen. En hij logeert hier. Nu is het een bakkerij, maar toen was het een herberg; De diamant. Op slechts vijf minuutjes lopen van het huis van Willem en op 10 juli 1584 vertrekt Balthasar Gerards met een geladen pistool richting Prinsenhof. Omdat de bewakers hem kennen, laten ze hem binnen. Balthasar Gerards loopt verder. Hier ongeveer wacht hij op Willem van Oranje. Deze ruimte is van boven tot onderzocht en wat blijkt? In 1584 zit hier een deur met hier achter de eetkamer. Willem van Oranje loopt vanuit de eetkamer richting de dader. Het slachtoffer wordt van dichtbij hier in de borst neergeschoten. Met een schietproef, hebben ze geprobeerd na te bootsen hoe dat kan zijn gegaan. Ze hebben een soort gelijk pistool gebruikt als dat van Balthasar Gerards. Willem van Oranje groeit na zijn dood uit tot de held van het volk. Hij wordt gezien als de grote man achter de opstand tegen de Spaanse onderdrukking, heeft zijn leven gegeven voor het volk. En gelukkig niet voor niets. Want ook al duurt de Nederlandse Opstand uiteindelijk tachtig jaar, in 1648, wordt Nederland officieel onafhankelijk. En daarom krijgt Willem van Oranje na zijn dood zijn eretitel Vader des Vaderlands. Ons volkslied is een eerbetoon aan hem.

Willem van Oranje

Vader des Vaderlands wordt Willem van Oranje ook wel genoemd. In de Gouden Eeuw is hij dé man die in opstand komt tegen de Spaanse overheersing en ten strijde trekt tegen koning Filips van Spanje. Filips is woedend en looft een beloning uit voor diegene die Willem van Oranje weet te vermoorden. Balthasar Gerards trekt hiervoor naar Nederland en schiet Willem dood in zijn woning in Delft. Het huidige Nederlandse volkslied is een eerbetoon aan hem.

Vader des vaderlands

Tada, het Binnenhof in Den Haag, waar onze regering en minister-president zitten. En hier ontstond 450 jaar geleden het Nederland als onafhankelijk land zoals we het nu kennen. En deze man, die uitkijkt op het Binnenhof, speelt daarin een hoofdrol. Mag ik je voorstellen aan de grote staatsman Johan van Oldenbarnevelt? En dat doet hij samen met de verre voorvaderen van onze koning Willem-Alexander, prins Willem van Oranje en zijn zoon prins Maurits van Oranje. Maar het loopt helaas gruwelijk af voor Van Oldenbarnevelt, de man die zoveel heeft betekend voor ons land. Wat gebeurde er? We gaan terug naar het jaar 1572. 
Nederland is in die tijd nog geen zelfstandig land zoals nu. Het bestaat uit verschillende provincies. Eigenlijk kleine landjes zoals Noord-Holland, Utrecht, Gelderland. Allemaal onderdeel van een groot rijk waarvan de Spaanse koning Filips II de baas is. Maar de streng katholieke Filips is keihard tegen mensen met een ander geloof: de protestanten. Ook in Nederland worden ze vervolgd en vaak gedood. De provincies en protestanten komen daartegen in opstand en prins Willem van Oranje wordt hun leider. Dit is het begin van een lange, heftige strijd tegen de Spanjaarden. De 80-jarige Oorlog. En in die gevaarlijke tijd komt Willem hier in Delft te wonen. In de Prinsenhof. Willem woont hier met z'n vrouw en later met z'n dochter en twee zoons en zoon Maurits, die dus later een belangrijke rol gaat spelen. Johan van Oldenbarnevelt werkte in die tijd als advocaat bij het Hof van Holland onder leiding van de Spaanse koning. Maar dan maakt hij de beslissing van zijn leven. Hij sluit zich aan bij de opstandelingen en Willem van Oranje. Johan is een hele slimme man en hij wordt een belangrijke adviseur van Willem. Hij komt vaak naar het Prinsenhof om in deze werkkamer met Willem te overleggen hoe ze de Spanjaarden het beste kunnen verslaan. Op een gegeven moment besluiten de opstandige provincies Filips II af te zetten als hun koning en baas. Een superbelangrijk moment, want deze Akte van Verlatinghe is eigenlijk de geboorte van Nederland als onafhankelijk land. Mede dankzij Johan van Oldenbarnevelt dus. 
Koning Filips II is razend en hij pikt het niet. Nu wordt het echt oorlog. Hij zegt: Wie Willem van Oranje vermoordt, krijgt een grote beloning. Willem is zijn leven niet meer zeker. En dan gebeurt waar iedereen bang voor is. Hij wordt in z'n eigen huis op deze trap door de katholiek Balthasar Gerards doodgeschoten. De kogelgaten zitten nog in de muur. Het is 10 juli 1584 en de dood van Willem van Oranje is een enorme schok voor de opstandelingen en ook voor Johan van Oldenbarnevelt. Zijn grote held is dood, maar Johan is vastberaden. Hij zal de Spanjaarden verslaan en Nederland een vrij en een machtig land maken. 
Willem van Oranje is dood. De oorlog tegen de Spanjaarden is in volle gang en er is nog geen geschikte opvolger die koning kan worden. De situatie lijkt hopeloos. Maar dan besluiten de zeven provincies zichzelf te gaan regeren zonder koning. En ze noemen zichzelf de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. En dat is heel ongewoon, want in die tijd heeft bijna elk land in Europa een koning. Maar in de Nederlanden besluiten de provincies samen te werken en ze sturen vertegenwoordigers naar Den Haag die de regering vormen. De Staten-Generaal. En Johan van Oldenbarnevelt wordt hun leider, want hij is de belangrijkste politicus van de rijkste provincie Holland. En nu wordt Johan een heel machtig man. Je kunt hem vergelijken met de minister-president en hij zorgt ervoor dat de zoon van Willem van Oranje, prins Maurits van Oranje, die pas achttien jaar is, stadhouder wordt en baas van het leger en dus ook heel machtig. Johan komt iedere dag naar z'n werk en loopt over deze trappen. Om te vergaderen met de vertegenwoordigers van andere provincies en om beslissingen te nemen over belangrijke staatszaken. Maar de Republiek heeft het heel erg moeilijk in het begin. Nederland is arm en vele andere landen erkennen Nederland nog niet als onafhankelijk land. En het is nog steeds dik oorlog. Johan staat dus voor een enorme klus, maar hij is een briljant politicus, kan heel goed onderhandelen en hij durft ook risico's te nemen. Hij sluit allerlei overeenkomsten waardoor de Republiek sterker wordt en zorgt ervoor dat er belastingen worden geheven in de provincies, waardoor hij geld binnenkrijgt voor de strijd tegen Spanje. Hier, een brief van Johan aan de Staten van Holland met zijn handtekening. Maar Johan, dit is echt niet te lezen. Hallo, dit is een dikke onvoldoende. 
Johan richt ook met anderen een grote handelsvereniging op: de VOC. Die stuurt schepen naar Indonesië om kostbare specerijen te halen, zoals peper en nootmuskaat, en die met veel winst te verkopen. Hij pakt daarmee de handel van de Spanjaarden af en de Republiek verdient er veel geld mee en wordt steeds machtiger. Mede dankzij Johan van Oldenbarnevelt wordt de Republiek erkend als onafhankelijk land door andere landen. Ook de samenwerking met Prins Maurits loopt gesmeerd, want hij blijkt een hele goede legerleider. Maurits woont ook op het Binnenhof. Daar in die toren, pal naast de werkplek van Johan in de regering. Maar veel thuis is 'ie niet. Hij is vaak op pad met zijn leger en verovert grote gebieden op de Spanjaarden. Het gaat de Republiek voor de wind onder leiding van de prins en Van Oldenbarnevelt. Maar dan krijgen ze ruzie. 
Het is het jaar 1600 en het gaat heel goed met de Nederlandse Republiek. De politicus Johan van Oldenbarnevelt en prins Maurits van Oranje blijken een gouden duo te zijn. Maar langzamerhand krijgen ze steeds meer ruzie over wat nou beter is voor het land. Johan wil een wapenstilstand met de Spanjaarden, want oorlog is slecht voor handel. Maurits wil doorvechten tegen de Spanjaarden om ze te verslaan, maar ook omdat hij anders als legerleider minder belangrijk wordt. Van Oldenbarnevelt krijgt z'n zin en de wapenstilstand wordt gesloten. Maar dan? Dan barst de strijd echt los. Ze krijgen ook nog eens ruzie over het geloof en in die tijd is het geloof ontzettend belangrijk. Ik ben de baas. Nee, ik ben de baas. Ik ben de baas. Ik ben de baas. Uiteindelijk wint Maurits en in augustus 1618 laat hij Van Oldenbarnevelt hier arresteren voor het allerergste: landverraad. Hij zegt dat Johan een gevaar is voor het land en Johan wordt naar deze toren gebracht en wordt maandenlang gevangengezet in die grote kamer. Hij is wanhopig en schrijft nog een brief aan Maurits dat hij geen landverrader is en dat hij hem vrij moet laten. Maar Maurits is keihard. Op 13 mei 1619 wordt Van Oldenbarnevelt naar het schavot geleid, dat hier speciaal is gebouwd. Terwijl de beul klaarstaat met zijn zwaard, zegt hij nog tegen het grote publiek dat staat te kijken: 'Mannen, geloof niet dat ik een landverrader ben'. Maar het is te laat. En er wordt gezegd dat Maurits hier vanuit zijn raam toekijkt hoe zijn oude leermeester, de grote staatsman Johan van Oldenbarnevelt, wordt onthoofd. Gruwelijk, maar echt gebeurd, hier op het Binnenhof. Echt lang kan Maurits niet genieten van zijn overwinning, want zes jaar later sterft hij ook. Maar het zal nog heel lang duren voordat Johan van Oldenbarnevelt eerherstel krijgt. Want pas 300 jaar na je dood krijg je een standbeeld. Tjonge Johan, terwijl je zoveel hebt betekend voor ons land. Respect man, boks. Hier, een heldenbeker voor jou, staatsvader van Nederland. Bedankt. Johan, bedankt, Johan, bedankt, Johan, Johan, Johan bedankt.

Wie was Johan van Oldenbarnevelt?

In de Tachtigjarige Oorlog maakt Nederland zich vrij van Spanje onder leiding van Willem van Oranje. Johan van Oldenbarnevelt is zijn belangrijkste adviseur. In de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden is Johan van Oldenbarnevelt een soort minister-president. Alle provincies vergaderen samen onder zijn leiding.

Belangrijke leider in de tijd van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden

Stel je voor je woont aan zee en plotseling komen er vanaf de horizon vreemde schepen aan gevaren. Aan boord zitten honderden mannen. Ze komen om met je te handelen, maar ze bouwen ook een fort. En als je pech hebt, pikken ze je grond in. Of ze nemen je gevangen en nemen je mee naar de andere kant van de wereld om je vervolgens te verkopen. Klinkt nogal angstaanjagend hè? En toch is het echt gebeurd. En die schepen kwamen uit Nederland. Dat waren schepen van de VOC en de WIC. De Republiek der Nederlanden voert aan het einde van de zestiende eeuw al tientallen jaren oorlog tegen de Spanjaarden en de Portugezen. Het is een dure oorlog, dus er is heel veel geld voor nodig. De Spanjaarden en Portugezen verdienen hun geld met de handel in allerlei specerijen uit Azië. Kaneel, kruidnagel, nootmuskaat, peper, maar ook porselein en zijde. Spullen uit Azië die rijke Europeanen graag wilden hebben en waar je dus heel veel geld mee kon verdienen. En dat wilden de Nederlanders ook wel. Dus begonnen ze op en neer te varen. Met dit soort schepen. Dit is natuurlijk geen echt VOC schip. Dit is een replica van het Scheepvaartmuseum. Hij is nagemaakt. Voor de handel richtte Nederland twee speciale bedrijven op. De VOC en de WIC. De schepen van de VOC, de Verenigde Oost-Indische Compagnie, voeren van Nederland naar het oosten, waar nu Indonesië ligt. Maar om het oosten te kunnen bereiken moesten ze helemaal om Afrika heen varen. En de schepen van de WIC, de West-Indische Compagnie voeren naar het westen. Dus van Nederland naar West-Afrika en naar Noord en Zuid-Amerika. Maar ja, die schepen van toen, die hadden natuurlijk helemaal geen motoren. Ze moesten zeilen op de wind. Ze waren dan ook maanden onderweg. Honderden mensen hutje mutje in zo'n schip. Het was een hele zware reis en er waren een heleboel enge ziektes. Een derde van de bemanning kwam zelfs nooit meer levend thuis. De VOC en de WIC waren geen gewone bedrijven. Ze kregen hele speciale rechten van de Nederlandse overheid. Dit is de scan van het oprichtingsdocument uit 1602. Toen werd de VOC opgericht en werd dus dit octrooi door de Staten-Generaal uitgevaardigd aan die onderneming en werd er gezegd in welk gebied ze handel mochten drijven en wat ze daar dan allemaal mochten doen. En daar staat dus ook in dat ze van de Staten-Generaal, de overheid van toen, het recht hadden gekregen om zich ook te vestigen op andere plaatsen, maar ook om oorlog te voeren. Dus het waren eigenlijk bijna overheden op zichzelf. Dat is toch eigenlijk best gek? Ja, dat is heel anders dan dat het nu is. Maar dat was de manier waarop ze dachten van ja, als we al over een lange afstand handel moeten organiseren en daar veel in moeten investeren en moeten concurreren met bijvoorbeeld de Portugezen, dan moeten deze compagnies ook het recht hebben om dat ja gewapenderhand te verdedigen of verder uit te breiden. Varend, handelen en oorlogvoerend werden de compagnieën steenrijk. Ze groeiden uit tot enorme bedrijven met vestigingen over de hele wereld. Oké Karwan, ze begonnen dus in Nederland. Ja ze ff, ze varen vanuit Nederlands en ze willen naar Azië, dus ze moeten helemaal om Afrika heen. En dan wordt hier kaap de Goede Hoop, wordt een soort steunpunt eigenlijk voor die hele lange reis. En hier wordt Batavia gesticht op een eiland Java. Sri Lanka... Sumatra. Suriname en Brazilië. Zo Karwan, ik ben wel goed aan het werk gezet. Die hele kaart ligt vol. Ja, die hele kaart ligt vol. Op heel veel plekken was er een Nederlandse aanwezigheid. Maar dat zijn niet allemaal dezelfde soort van plekken. Dus je hebt handelsposten. Die zijn wat kleiner, is gewoon een plek waar vanuit handel wordt gedreven. Of echt een ja, een kolonie, waar echt land in bezit werd genomen. Waar mensen naartoe werden gestuurd om dat land ook, ja daar iets mee te gaan doen. Dus daar een plantage te beginnen, om daar koffie te produceren, suiker te produceren. In de gebieden die de Nederlanders innamen woonden al mensen. Vaak gebruikten de Nederlanders veel geweld om de oorspronkelijke bewoners te onderdrukken. Op het eiland Banda bijvoorbeeld ontdekte de Nederlandse zeevaarder Jan Pieterszoon Coen dat de Bandanezen hun nootmuskaat ook aan anderen verkochten. Met zijn legers vermoordde hij bijna alle vijftienduizend bewoners van het eiland. Aan de West-Afrikaanse kust kochten de Nederlanders 600 duizend mensen die ze tot slaaf maakten. Ze werden in schepen geladen en als ze de lange reis overleefden, werden ze in Noord en Zuid-Amerika verkocht aan plantagehouders. Daar werden ze gedwongen het zware werk te doen, net als hun kinderen, kleinkinderen, achterkleinkinderen, achterachterkleinkind. Hier in het Rijksmuseum wordt de geschiedenis van Nederland bewaard en verteld en daar horen ook de verhalen bij van de mensen die in Afrika, Azië en Zuid-Amerika woonden voordat de Europeanen daar kwamen. En als je goed kijkt, kun je ook hun verhalen terugvinden in het museum. Valika, jij bent hoofd-geschiedenis in het Rijksmuseum. Wat kunnen we in het museum allemaal terugvinden van de compagnieën? Heel veel. Het hart van het Rijksmuseum, dat is de zeventiende eeuw en daar hebben we wereldberoemde schilderijen van. We staan hier voor de meest beroemde. Maar elders in het museum zie je nog veel meer. Schilderijen bijvoorbeeld van de scheepvaart die Nederland toen aan het ontwikkelen was. Schilderij van de gebieden waar ze heen gingen. Schilderijen van de forten die daar toen neergezet zijn. De handelsposten. En als je goed kijkt zie je dus ook de welvaart die hier werd opgebouwd en de mensen die soms werden meegenomen uit die gebieden. Oh ja, ik zie inderdaad wel dat er hele rijke vrouwen op dit schilderij staan. Ja, dat is heel duidelijk inderdaad. En je ziet heel veel kinderen. Ja. Tussen al die kinderen is een kind dat anders is dan de rest. Zie je hem? Oh ja, ik zie hem denk ik in die linker kamer toch? Ja, klopt.Ik zie denk ik een jongetje uit Afrika. Ja, het is een donker jongetje inderdaad. En hij is ook anders gekleed dan de andere kinderen. Ja, hij heeft een net uniform aan en staat ook heel rechts terwijl die andere kinderen aan het spelen zijn. Dus dit jongetje, dat was niet één van de kinderen van het gezin. Het jongetje werkte daar. Hij was een bediende. Maar hoe is dat jongetje dan hier in Amsterdam terechtgekomen? Ja, absurd hè? Die handelscompagnieën waar we het over hadden die namen vaak jongetjes uit West-Afrika of uit Amerika mee naar Nederland. En daar gaven de kapiteins deze jongens dan weer door aan de families die ze erkenden. Families die graag zo'n jongetje in hun huishouden wilden hebben. En hij had een soort van halsband om? Ja, afschuwelijk hè? Op die manier lieten gezinnen zien dat zo'n jongetje bij hun hoorde. Het was dus eigenlijk een soort kleding van: je bent ons bezit. Nou, dit schilderij gaat over het ideale huishouden. In het ideale huishouden hoorde dus zo'n jonge Afrikaanse bediende met halsband. Hier zien we ook een voorbeeld van zo'n jongen die op jonge leeftijd naar Nederland is gehaald. En je ziet dat hij midden op het schilderij is geplaatst en dat je toch bijna over hem heen kijkt, want hij is zo onduidelijk geschilderd. Mensen vonden het belangrijk dat hij er was, maar vooral om hun eigen macht over de wereld te onderstrepen. Ik vind ook wel dat hij een beetje angstig kijkt alsof hij zich helemaal niet fijn voelt hier. Ja ja, je wordt weggehaald uit je eigen land, weg van je eigen familie, je omgeving, alles wat je kent. En dan kom je hier terecht tussen allemaal vreemde mensen die een andere taal spreken. Het moet heel beangstigend zijn geweest. Ja, kan je niet voorstellen eigenlijk. Ja ja, ja, dat is ook moeilijk voor te stellen. En misschien dat je dat ook aan z'n gezicht afleest. Dat hij zich ook afvraagt wat doe ik hier? De Compagnieën hebben bijna 200 jaar bestaan. Rond 1800 werden ze opgeheven. Suriname en Indonesië werden pas in de twintigste eeuw onafhankelijk. Wat nog rest van de VOC en de WIC zijn forten, over de hele wereld. En ook de vergaarde rijkdom is nog goed terug te zien in het Nederland van nu.

VOC en WIC

200 jaar lang maken de Nederlandse handelscompagnieën de VOC en de WIC de dienst uit in overzeese gebieden als Indonesië en Suriname. Nederland is schatrijk geworden van de handel in grondstoffen en specerijen. Maar deze rijkdom heeft ook een keerzijde. Reizen op de VOC- en WIC-schepen waren gevaarlijk en in de koloniën vond veel geweld plaats tegen de lokale bevolking.

Handel en uitbuiting onder de Nederlandse vlag

Ik sta in de Beemster, een polder in Noord-Holland. 400 jaar geleden kon ik hier gewoon het water induiken. In 1600 is de Beemster namelijk nog een enorm meer van wel 14 duizend voetbalvelden groot. Een bekend gezegde is God schiep de wereld, maar Nederlanders maakten hun eigen Nederland. Van water land maken een Nederlandse specialiteit waar we wereldberoemd mee zijn geworden. En het echt grote werk is hier begonnen, met de Beemster. Tussen 1607 en 1612 is het meer helemaal droog gemaakt. Van water hebben ze dus land gemaakt en niet zomaar land, nee heel bijzonder land. Het land is onderverdeeld in hele grote vierkanten van 1800 bij 1800 meter. Die zijn weer onderverdeeld in kleine vierkanten, die op hun beurt zijn weer verdeeld in rechthoekige kavels. En dan kun je dat op deze kaart natuurlijk goed zien, maar vanuit de lucht zie je het nog veel beter. Beemster, here we come. Moet je kijken! Overal om je heen kaarsrechte wegen en sloten. Dit landschap is echt bijzonder. Daarom staat het ook op de Werelderfgoedlijst van UNESCO, samen met nog veel meer bijzondere gebieden en plekken. Wat dacht je bijvoorbeeld van de Notre Dame in Parijs, het Colosseum in Rome, Great Barrier Reef in Australië of de Chinese Muur. Allemaal op die lijst. En dus ook onze eigen Beemster. Maar hoe hebben ze van al dat water dit prachtig ingedeelde land gemaakt en waarom? De rijke kooplieden zochten naar goede investeringen om nog meer geld te verdienen, zoals bijvoorbeeld het droogleggen, hier van de Beemster. Land is immers veel meer geld waard dan water. Je kunt er bijvoorbeeld koeien op laten grazen of huizen op bouwen. In die tijd heeft het droogleggen van de Beemster bijna 1 miljoen euro gekost, maar veel meer opgeleverd. De rijken werden nog rijker en kregen de smaak te pakken. Ze gingen aan de slag met meren als de Schermer en de Purmer en ga zo maar door. Van water land maken, prachtig! Zo'n drooggemaakt stuk land, zoals hier het Schermermeer, noem je trouwens een polder. Maar hoe hebben ze dat voor elkaar gekregen? Met oer Hollandse molens. Die pompen al het water uit het meer. Maar ja, dat water moet natuurlijk wel ergens naartoe en daarom wordt er om het meer een ringvaart gegraven. Vanaf hier kun je de ringvaart heel mooi zien liggen. In die tijd waren er nog geen graafmachines, dus alles gebeurde met de hand. Meer dan duizenden mensen zijn twee jaar bezig geweest om die hele vaart te graven alleen met schep en kruiwagen. Kun je het je voorstellen wat een werk! Helaas zijn alle poldermolens uit de Beemster verdwenen. Hier in het gebied dat na de Beemster werd leeggepompt, de Schermer, staan de molens nog wel. Als het waait. Brengen de draaiende wieken een scheprad. Of in dit geval een vijzel in beweging. En kan de molen het water gaan verplaatsen. Van laag voor de molen naar hoog achter de molen. Een zo'n molen kan het water van anderhalve meter diep droogpompen. Dat betekent dat je voor het Beemstermeer, wat vierenhalve meter diep is drie molens nodig hebt. Drie keer anderhalf is viereneenhalf. De eerste molen staat aan de oever van het meer en haalt de eerste anderhalve meter water eruit. Dat water gaat naar de ringvaart. Het waterpeil is nu anderhalve meter gezakt. Tijd voor molen twee. Van molen twee, gaat het nu naar molen een en die maalt het weer de ringvaart in. Ja we zijn er, drie meter is weg. Tijd nu voor molen drie. Van molen drie naar molen twee, naar molen 1, de ringvaart in. Deze drie molens achter elkaar, noem je een molengang. Nou om een groot meer als de Beemster leeg te pompen heb je meerdere molengangen naast elkaar nodig. Het allerlaatste water, van molen twee naar een. Alles in de ringvaart. Yes! In 1612, in nog geen twee jaar tijd was de hele Beemster leeg. Nu kon de inrichting van het land beginnen! In 1612 was al het water weg en begonnen ze met de bebouwing van het land. Gek idee dat je 400 jaar geleden hier gewoon een meer in liep. Vierenhalve meter diep! De grond, een soort zeeklei, blijkt ontzettend vruchtbaar te zijn. Ideaal voor landbouw en veeteelt. Dat komt goed uit, want in die tijd groeien de steden snel en is er veel voedsel nodig. Dat smaakt naar meer en ze gaan aan de slag met het leegpompen van de Schermer. En daar is vooral één man heel erg blij mee. Jan Adriaanszoon Leeghwater. Bij het leegpompen van de Beemster was hij nog verantwoordelijk voor de bouw en het plaatsen van de molens. Bij het leegpompen van de Schermer wordt hij verantwoordelijk voor het hele project. En later voor nog veel meer plassen en meren. Al die polders moeten natuurlijk wel leeg blijven. Kijk, als je niks doet lopen ze vanzelf weer vol, bijvoorbeeld met regenwater en in hele droge periodes hebben ze juist water nodig voor de landbouw in de polder. Honderden jaren is dat waterbeheer gedaan door molens. Tegenwoordig zijn alle molens vervangen door elektrische gemalen. Da's handig, want ook als er geen zuchtje wind staat. Werken ze gewoon. In de Beemster houden twee gemalen de waterstand goed in de gaten. Is de waterstand in de sloten hierna te laag, dan laat gemaalbeheerder Piet, water vanuit de ringvaart de sloten instromen. Maar stel nou dat door hevige regenval het waterpeil te hoog is, dan laat gemaalbeheerder Piet juist water vanuit de sloten de ringvaart in pompen. Van laag, min vierenhalve meter naar nul. De ringvaart! Net als vierhonderd jaar geleden dus. En zo houden ze hier in dit bijzondere gebied nog altijd droge voeten. Ik neem nog even een frisse duik terug in de tijd.

De Beemster

Begin 17e eeuw was de Beemster in Noord-Holland nog een groot meer. Het werd drooggelegd met molens om er voedsel te kunnen verbouwen. Sindsdien staat het symbool voor hoe de Nederlanders hun land zelf inrichtten en behoort het tot het werelderfgoed van UNESCO.

De eerste grote polder van Nederland

Waarom is de Beemster werelderfgoed?

Hugo de Groot werd een wonderkind genoemd. Hij schreef al gedichten in het Latijn en Grieks toen hij pas acht jaar oud was! Later dacht hij veel na over grote vragen als: waarom voeren landen oorlog? En van wie is de zee eigenlijk? Hij bedacht hier heel belangrijke internationale regels voor, die we vandaag de dag nog steeds gebruiken. In 1619 werd hij door zijn politieke vijand Prins Maurits gevangengezet op Slot Loevestein. Eva is er gaan kijken en komt erachter hoe dat is afgelopen. En de familie Amin probeert in een sketch Hugo's oorlogsrecht thuis toe te passen.

Hugo de Groot werd een wonderkind genoemd. Hij schreef al gedichten in het Latijn en Grieks toen hij pas 8 jaar oud was! Later dacht hij veel na over grote vragen als: waarom voeren landen oorlog? En van wie is de zee eigenlijk? Hij bedacht hier heel belangrijke internationale regels voor, die we vandaag de dag nog steeds gebruiken. In 1619 werd hij door zijn politieke vijand Prins Maurits gevangen gezet op Slot Loevestein. Eva is er gaan kijken en komt erachter hoe dat is afgelopen. En de Familie Amin probeert in een sketch Hugo’s oorlogsrecht thuis toe te passen.

Hugo de Groot

Dit boek is niet zomaar een boek. Het is het bestverkochte boek ter wereld: de Bijbel. Dat is het heilige boek van de christenen, één van de grote godsdiensten. Het staat vol eeuwenoude verhalen over God en zijn zoon Jezus. En allemaal mensen die duizenden jaren geleden leefden. Misschien ken je wel een paar van die verhalen. Hoe God de wereld maakte? In het begin schiep God de hemel en de aarde. Adam en Eva. Adam had gemeenschap met zijn vrouw Eva. Het kerstverhaal door. Toen Jozef en Maria daar waren... Was het tijd dat het kind geboren moest worden en kreeg het de naam Jezus. Het paasverhaal. Maar wat moet ik doen met Jezus die Christus wordt genoemd? Kruizigen! Riepen ze allemaal. De Ark van Noach. Om aan de dreigende watervloed te ontkomen, ging Noach met zijn zonen, zijn vrouw en zijn schoondochters aan boord. Renske, jij bent Bijbelonderzoeker. Waar komen al de verhalen in de Bijbel vandaan? De Bijbel is een verzameling verhalen die heel lang geleden zijn opgeschreven door allerlei verschillende mensen. Eigenlijk om antwoord te geven op grote vragen, zoals hoe is de aarde gemaakt? Wat gebeurt er met je als je dood bent? Hoe moet je met elkaar omgaan? Dus de Bijbel is eigenlijk een soort verhalenbundel? Ja, en het woord bijbel komt ook van het woord biblia. Dat is Grieks en dat betekent boeken, verzameling boeken. Een soort bibliotheek eigenlijk? Ja, soort bibliotheek in één boek. Dit zijn allemaal Bijbels. De eerste teksten van de Bijbel waren niet in het Nederlands geschreven, maar in het Grieks en het Hebreeuws. In de afgelopen eeuwen werden die originele teksten in wel duizend verschillende talen vertaald, bijvoorbeeld in het Duits. Vanuit de Duitse vertaling werd de Bijbel ook voor het eerst in het Nederlands vertaald. En in het begin van de zeventiende eeuw wilde Nederland haar eigen vertaling, dus niet een vertaling van de Duitse vertaling, maar een vertaling vanuit de originele teksten, het Hebreeuws en het Grieks. Om zo dicht mogelijk bij het oorspronkelijke verhaal te blijven. En een Bijbel waar de Nederlandse christenen trots op konden zijn. De Statenbijbel. Deze eerste officiële Nederlandse Bijbel verscheen in 1637 en werd vernoemd naar de Nederlandse overheid van toen, de Staten-Generaal. Maar die vertaling kwam er niet zomaar. Daar ging een hoop gesteggel aan vooraf. Renske, hoe kwam de Statenbijbel er? Het was aan het begin van de zeventiende eeuw heel onrustig in Nederland. Er waren heel veel groepen mensen die het met elkaar oneens waren over hoe je op de beste manier christen kon zijn. Dat ging over grote vragen, bijvoorbeeld hoe God bepaalde wie er in de hemel kwam en in 1618 besluiten ze om met z'n allen samen te komen voor soort grote vergadering. Dat heet de synode. Om te praten over die vragen. En dat deden ze dus hier zo, hier in Dordrecht. Dat gebouw waar de synode werd gehouden, dat bestaat niet meer, maar hier hebben ze wel een maquette nagebouwd. Dus zo zag het eruit in 1618? Ja, zo zaten daar met z'n allen. Ik versta niks van. Ze spreken Latijn met elkaar. Dat was een soort van het Engels van die tijd, dus dat konden mensen spreken in allerlei verschillende landen. Waar hebben ze het dan over? Ze hebben het over van alles, bijvoorbeeld over wie daar naar de hemel mag en niet. Uiteindelijk zijn ze wel een half jaar lang met elkaar aan het vergaderen. En aan het eind van dat half jaar besluiten ze dat er een nieuwe Nederlandse Bijbelvertaling moet komen. En dat wordt de Statenvertaling. Ja, precies. Wauw. Kijk. Biblia, de gantiche. De ganzen, de hele heilige schriftuur en daaronder staat dan dat het dus door de Staten-Generaal van de Verenigde Nederlanden op de Synode van Dordrecht besloten is deze Bijbel te maken. In Den Haag de 29 juli 1637, dus het duurde 20 jaar om deze vertaling te maken. Ja. Toen de Statenvertaling 1637 uitkwam was dat de Nederlandse vertaling. Al snel had bijna elke Nederlander 'm in huis en hij werd gebruikt in scholen, in kerken. Overal was ie te vinden. Bijna elke Nederlander had ermee te maken. Hier gebruiken ze niet meer de vertaling uit 1637. Die is maar moeilijk te begrijpen met dat oude Nederlands. Neem deze zin uit de statenvertaling: En het geschiedde, toen de Filistijn zich opmaakte, en heenging, en David tegemoet naderde, zo haastte David, en liep naar de slagorde toe, den Filistijn tegemoet. Die klinkt in de nieuwe bijbelvertaling zo: Toen de Filistijn tot de aanval overging en al dichterbij kwam, snelde David op hem toe en ging tot de tegenaanval over. Dat is toch makkelijker te begrijpen hè? Dat is handig.

De Statenbijbel

De in 1637 uitgebrachte ‘Statenbijbel’ wordt gezien als de belangrijkste Nederlandse vertaling van de Bijbel. De Bijbel werd ooit geschreven in het Grieks en Hebreeuws en later vertaalt naar het Duits. Deze Duitse versie werd naar het Nederlands vertaalt. Maar de Nederlandse christenen wilden hun eigen vertaling en ze vernoemden deze bijbel naar de regeringsvorm van dat moment: die van de Staten-Generaal der Verenigde Nederlanden. Dat werd dus de Statenbijbel.

De belangrijkste Nederlandse bijbelvertaling

Vandaag start Het Klokhuis maakt geschiedenis. Een serie over de geschiedeniscanon van Nederland. En Rembrandt van Rijn is misschien wel de bekendste schilder van ons land. Wereldberoemd om z'n prachtige schilderijen. Honderdduizenden mensen uit de hele wereld komen naar het Rijksmuseum om de Nachtwacht en al z'n andere schilderijen te bewonderen. Mustafa zoekt uit waarom het werk van Rembrandt zo bijzonder is.

Vandaag start Het Klokhuis maakt geschiedenis. En Rembrandt van Rijn is misschien wel de bekendste schilder van ons land. Mustafa zoekt uit waarom het werk van Rembrandt zo bijzonder is.

Canon - Rembrandt

Nederlanders zijn kaarten-gek. Nergens ter wereld worden zoveel kaarten verkocht als in ons landje. En die gekte begon al in de Gouden Eeuw, zo'n 400 jaar geleden. De Mooiste, de duurste en de dikste atlas ter wereld is de Nederlandse Atlas Maior uit 1662. Wereldberoemd en in die tijd een must have voor de rijken en bij de Universiteit van Amsterdam, daar ligt er eentje. Wauw! De hele wereld nou ja alle plekken die toen bekend waren in kaart gebracht in 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10 11 delige atlas. Nooit eerder kon je thuis op de bank zo uitgebreid met de wereld kennismaken als met de Atlas Maior. Er werd zelfs een speciaal kastje omheen gebouwd, zodat iedereen kon zien dat jij zo'n bijzondere atlas in huis had. Hij kostte een vermogen en was dan ook alleen weggelegd voor de rijken. Deze bijzondere atlas wordt in de zeventiende eeuw in Amsterdam gemaakt door de familie Blaeu. Vader Willem Janszoon Blaeu begint, zijn zoon Johan helpt hem daarbij en maakt de atlas na de dood van zijn vader af. Ik ben nou wel heel benieuwd hoe de atlas ervan binnenuit ziet. Voorzichtig! Kijk, het is echt heel bijzonder. Hier, eerste deel des aardkloots beschrijving. Prachtig mooi opgemaakt, mooie letters en vooral hele mooie tekeningen zoals hier. Kijk, een plaatje van de hele wereld. Alles werd in die tijd met de hand ingekleurd. Bladzijde voor bladzijde. Wat een werk moet dat geweest zijn. Nu denk je misschien dat de familie Blaeu de hele wereld over reist met hun meetapparatuur om de boel eens goed in kaart te brengen. Nee, nee. Ze gebruikten gewoon bestaande kaarten en maakten die mooier. Atlassen maken in die tijd was niets meer dan de beste kaarten verzamelen, die mooier maken en zo nodig aanpassen. Maar de familie Blaeu maakt er wel echt iets bijzonders van. Naast kaarten zit er bijvoorbeeld ook veel informatie bij over een land. Neem nou Groenland. Dan kun je dingen vinden over de geschiedenis, over de religie, over de dieren die daar leven. En tekeningen in de atlassen van Blaeu, heel veel prachtige tekeningen. Neem nou deze van het Buitenhof in Den Haag. Blaeu voegde heel veel dingen toe en fleurde de boel prachtig op. En zo dacht Blaeu dat de mensen er in Afrika in die tijd uitzagen. Maar hoe kwamen ze nou aan die informatie zonder dat ze zelf ooit ergens heen gingen? Zowel Willem als Johan Blaeu spraken met wereldreizigers over de plekken die ze bezocht hadden. Wereldreizigers waren er in de zeventiende eeuw in Amsterdam natuurlijk meer dan genoeg. Er worden dus een hoop nieuwe landen ontdekt in die tijd, maar als deze atlas is 1662 op de markt komt, zijn er nog landen die nog niet zijn ontdekt. Welke gebieden mis je op deze wereldkaart? Bijvoorbeeld de Zuidpool? Die staan er nog niet op. En zo werd de wereld stukje bij beetje helemaal ontdekt. Ontdekkingsreizigers zagen voor het eerst van hun leven een krokodil in Afrika. Het was heel kort en ging heel snel en ze zagen hem ook niet helemaal. Teruggekomen in Amsterdam, vertelden ze hoe het dier er ongeveer uitzag. Groen! Lang, stekelig en heel gevaarlijk. Een tekenaar probeerde nu zo goed en zo kwaad als het kon het dier in beeld te brengen. Maar ja, heel goed lukte dat vaak niet. En dus zagen dieren er op de eerste kaarten er soms wat vreemd uit. Kijk, dit bijvoorbeeld is een kaart uit 1603. Hier hebben ze geprobeerd om walvissen te tekenen. Dit is een walrus. Het ziet er best wel gek uit, maar tegelijkertijd klopt het ook wel weer wel een beetje. Je kunt je voorstellen dat als je een walrus of een walvis heel kort zag dat je echt dacht dat die er zo uitzag. Er werd in die tijd steeds meer gereisd, dus ook steeds meer mensen zagen een walvis, een walrus of een dolfijn. En zo konden de tekeningen iedere keer weer worden aangepast. En zo werden de atlassen steeds mooier en beter, met als hoogtepunt de Atlas Maior van Blaeu. De wereld in kaart gebracht. In zijn meest uitgebreide en mooist denkbare uitvoering, heel bijzonder. Ik leg hem nu weer voorzichtig terug.

De Atlas Maior van Blaeu

Zo’n 400 jaar geleden wordt de Atlas Maior gemaakt. Dit is de mooiste, dikste en duurste atlas ter wereld! Hij is gemaakt door de familie Blaeu. De informatie uit de atlas is over de hele wereld verzameld door bekende ontdekkingsreizigers en zit vol met prachtige kaarten en tekeningen.

De mooiste, dikste en duurste atlas ter wereld

Michiel de Ruyter wordt door velen gezien als de grootste zeeheld van de Nederlandse geschiedenis. Maar wat is een zeeheld precies en hoe word je dat? Een zeeslag klinkt misschien spannend en leuk, maar 350 jaar geleden werd er op deze manier oorlog gevoerd. Nederland wil de producten en zelfs mensen verhandelen in Azië en Afrika. Maar Engeland, die wilde dat ook. Dus het werd oorlog tussen Nederland en Engeland. Engeland was sterker dan Nederland. Nederland verloor bijna alle manschappen en wel honderden boten. Er moest iets gebeuren. De meest ervaren zeeman werd de nieuwe baas van de Nederlandse vloot en dat was in Michiel De Ruyter. Michiel Adriaanszoon de Ruyter wordt in 1607 hier in Vlissingen geboren als zoon in een simpel arbeidersgezin. Zijn ouders laten hem al vroeg werken. Hij moet als jong jongetje aan het wiel draaien in een touwslagerij. De mensen in die tijd vonden het heel gewoon kinderen te laten werken. En Michiel, die wilde het liefst de zee op. Als elfjarig jongetje ging hij voor het eerst aan boord van een schip. Daar werkte hij zo hard dat hij al snel veel belangrijker werk te doen krijgt. In verschillende rangen en standen bevaart hij de wereldzeeën. Op zijn zestiende wordt hij gevangengenomen door Spaanse zeerovers. Maar hij weet te ontsnappen en hij loopt van Spanje helemaal naar Vlissingen. Dat is echt gebeurd. Later vaart hij de wereld over op jacht naar walvissen en wordt hij kapitein op schepen die vechten tegen Spanje en Portugal. Op zijn 44ste wordt hij gevraagd om te komen werken bij de marine. De Nederlandse krijgsmacht op zee. Hij accepteert de functie, maar alleen onder de juiste voorwaarden. Hij wil snellere schepen, grotere schepen en vooral heel veel kanonnen. En die krijgt hij ook. Er worden tientallen extra schepen gebouwd op verschillende werven. In de oorlog met Engeland krijgt Michiel de Ruyter zijn eigen vlaggenschip, de Zeven Provinciën. Een prachtig schip, uitgerust met 80 bronzen kanonnen. Met onder andere dit schip werd de meest spectaculaire actie van de Nederlandse zeemacht ooit uitgevoerd. Michiel de Ruyter was met zijn nieuwe schepen en wapens klaar voor zijn meest spectaculaire actie ooit. De zeeslagen waren zeer gewelddadig. Het was allemaal om geld en eer te doen. Wat maakte Michiel de Ruyter nou de juiste kandidaat om de vloot te leiden? Ik denk dat ze voor Michiel de Ruyter hebben gekozen omdat ie bescheiden was, rustig. Maar hij was ook goed in het leidinggeven aan mannen. Dus hij wist ook hoe je twintigduizend bange mannen gemotiveerd kon krijgen. En zodoende kon je van honderd losse schepen ja een vloot maken die als één groot wapen kon optreden. Tegenwoordig hebben we natuurlijk elektriciteit, computer en gps. Maar in de tijd van Michiel de Ruyter was het allemaal mensenwerk. Ja, dat klopt en de kaarten die hij had waren heel gebrekkig. En verder moest hij het vooral hebben van kennis, kennis van getijden, stroming van de wind. Wat de vijand deed. Zeemanschap, daar kwam het allemaal op aan. En dan de beroemde Tocht naar Chatham. Ja, ja, Nederland was al twee jaar in oorlog met Engeland, twee grote vloten die mekaar beschoten. Schade incasseerden. Schade toebrachten. Maar na twee jaar oorlog voeren was het geld van de Engelse koning op. Hij zette eenzijdig de hele oorlog op de pauze toets en zei: Als ik niet vecht, kunnen Nederlanders ook niet vechten, maar dan vergistte hij zich in. Toen bedacht Johan de Witt, de baas van de Nederlandse Republiek, een heel gewaagd plan. Wat was dat gewaagde plan dan? Hij ging aanvallen. Hij ging aanvallen met een kleine vloot heel onverwachts de Engelse vloot die onbewaakt alleen maar aan een ketting lag opgeborgen om die in de fik te gaan steken. Wow, een groot vreugdevuur, daar in Engelse wateren door de Nederlanders aangestoken en ook nog eens een keertje tot grote schande van die koning, werd zijn persoonlijk vlaggenschip aan het touwtje om de boegspriet als een gevangene meegenomen naar Hellevoetsluis. De spiegel van de Royal Charles, de kleurrijke achterkant, is nog steeds te bewonderen in het Rijksmuseum. En dat allemaal dankzij Michiel de Ruyter. Nee, helaas, ik moet je teleurstellen. Nee, Michiel de Ruyter deed mee, maar hij heeft niet meegedaan aan het aller spannendste moment van die aanval. Sommige mensen zeiden hij is ziek, dat zij die zelf ook, maar De Ruyter had toen dat plan bekend werd gemaakt al te kennen gegeven dat hij het een krankzinnig plan vond.Waarom wordt Michiel de Ruyter dan gezien als de held van Chatham? Dat is vreemd. Goeie vraag hé Lotte, jij bent historicus en jij onderzoekt de helden uit de Nederlandse geschiedenis. Ja, dat klopt. En was Michiel de Ruiter nou wel een held of niet? Want aan dit grote, indrukwekkende schilderij lijkt het van wel. Ja, zo zwart wit kun je dat eigenlijk niet zeggen. Kijk, hij was een heel belangrijke admiraal. Hij heeft veel zeeslagen gewonnen. Maar om een held te worden moet je wel aandacht krijgen. Dus het is niet genoeg om gewoon ergens goed in te zijn. Nee kijk, je kunt bijvoorbeeld heel goed voetballen. Maar als niemand dat ziet of opmerkt dan word je geen held. Dus er is echt aandacht voor nodig om een held te worden. Buiten hebben we daar trouwens een heel mooi voorbeeld van. Daar is ie. Zo, groot standbeeld! Ja, indrukwekkend hé. En ja, het is in 1841 opgericht. 165 jaar na zijn dood. In 1676 stierf Michiel de Ruyter tijdens een zeeslag op de Middellandse Zee door een Franse kanonskogel. Hij ligt begraven in de Nieuwe Kerk in Amsterdam. Na na zijn dood nam zijn bekendheid echt alleen maar toe. Er waren heel veel schrijvers fan van hem en die hebben echt alleen maar positieve dingen over hem geschreven. Kijk maar. Hef aan mijn dichtgeest, zing door heilig vuur ontvonkt. Ter Eer des Heils, wiens naam met Eeuwige Lauren pronkt. De Ruiters naam ter ere. Dat is heel veel lof. Ja, in de 19de eeuw had men echt behoefte aan nationale helden. In het begin van de 19de eeuw was Nederland bezet door de Fransen, dus men ging op zoek naar personen op wie we echt trots konden zijn. En ja, waar kunnen we trots op zijn? Michiel de Ruyter natuurlijk. Ja, precies zo'n held versterkt het idee dat je als Nederlanders bij elkaar hoort. Ja, in de 19de eeuw had je misschien nog geen Instagram of TikTok, maar wel gedichten waarop helden een podium konden krijgen. Tegeltje van de herdenking van De Ruiter. Wie is dat jongetje op dat schilderij? Ja, in die tijd werden kinderen uit Afrika zonder hun ouders wel vaker naar Nederland gehaald om als hulpje of bediende voor rijke Nederlanders te gaan werken. En dat is hier waarschijnlijk ook het geval. Het lijkt me niet echt leuk. Ziet iedereen Michiel de Ruyter als held? Ja, we kijken nu ook kritischer naar de geschiedenis, dus we kijken ook naar de vraag of een held alleen maar goeie of misschien ook slechte eigenschappen had. Zo zie je dat door de tijd heen onze kijk op de geschiedenis veranderd. Dus over 20 jaar kunnen we weer heel anders naar Michiel de Ruyter kijken? Jazeker, want we stellen steeds nieuwe vragen in de geschiedenis. En dat betekent dat er ook weer een heel ander beeld over Michiel de Ruyter kan ontstaan. Dus het is echt maar de vraag hoe we over twintig jaar tegen deze held aankijken.

Michiel de Ruyter

Michiel de Ruyter wordt door zijn heldhaftige optreden tegen de Engelse vloot ten tijde van de Republiek, internationaal gezien als zeeheld. Vooral de succesvolle tocht naar Chatham zou aan hem te danken zijn. Maar in hoeverre is Michiel de Ruyter een held en waarom wordt hij zo gezien?

Nederlandse zeeheld

Ja het is 1642 Als een 13-jarig jongetje zich hier op deze plek afvraagt hoe het komt dat als je een steentje zo gooit, dat die dan over het water heen stuitert. En hij vraagt zich ook af hoe het kan dat als je een steen of iets anders in het water gooit, hoe het dan kan dat je van die kringen ziet verschijnen. Deze jongen bezit dan al een van de belangrijkste eigenschappen die een toekomstige uitvinder moet hebben. Hij stelt vragen. Het water is van de gracht rondom het buitenhuis van de familie, waar de jongen tot aan zijn dood regelmatig zou komen, het huis Hofwijck in Voorburg. Hij is de tweede zoon van Suzanna van Baerle en Constantijn Huygens en hijzelf, Christiaan Huygens weet dan nog niet dat hij een aantal jaren later een van de beroemdste uitvinders ter wereld zou worden. Zijn vader is een belangrijk man die veel contact heeft in de politiek en voor de prinsen van Oranje werkt. Zo komt hij dan in contact met beroemde wetenschappers die hem leren om net als dus eigenlijk met die steentjes in het water goed over de dingen na te denken. Hij vraagt zich steeds weer af hoe iets eigenlijk gebeurt. Hij onderzoekt en experimenteert en dat lijkt nu allemaal heel logisch. Maar voor die tijd was dat heel vernieuwend, want tot dan toe luisterde ja eigenlijk alleen maar naar de ideeën van de kerk en de adel. Dus zelf nadenken en wetenschappelijk bewijs vinden voor iets dat gebeurt is toch nergens goed voor? Hier zie je trouwens een paar uitvindingen waar hij zich mee bezig hield. Deze bijvoorbeeld: de telescoop om naar de sterren te kijken en ook heel vet de toverlantaarn. Kijk, het is een soort oude beamer. Schommelt je rijtuig te veel? Christiaan heeft de oplossing en dacht je dat de eerste verbrandingsmotoren uit de tijd van de eerste auto's komen? Dan heb je het mis. Christiaan bedacht namelijk 200 jaar eerder al zoiets. Een motor die niet rijdt op benzine, maar op buskruit. Het is misschien maar goed dat ie dat nooit in t echt gebouwd heeft. De bekendste uitvinding van Christiaan Huygens is een goed werkende klok, een klok met een slinger. Die zie je daarachter en gewichtjes en de slinger beweegt constant in hetzelfde tempo heen en weer. En die maakte die voor in huis, maar ook voor grote kerkklokken. Het is de eerste klok die niet voor loopt, niet achter loopt, maar die echt een tijd loopt. Eeuwenlang bestaat er geen nauwkeurigere klok dan Christiaans slingerklok. En sterker nog, we gebruiken ook nu nog steeds. Eén van de wetenschappen waar Christiaan Huygens enorm in geïnteresseerd is, is de sterrenkunde. Al eeuwenlang probeerden geleerden om het zonnestelsel in kaart te brengen. Hoe draait de aarde om de zon? Wat zijn al die lichtjes die je s nachts ziet? Christiaan maakt dit mechanische apparaat, waarmee die laat zien hoe de planeten zich volgens hem bewegen. Huygens is helemaal gek van sterren en planeten. En dat komt goed uit, want de telescoop is net uitgevonden. Niet door hem zelf trouwens, maar door de Nederlander Hans Lippershey. En omdat Christiaan de lenzen die dan te koop zijn niet goed genoeg vindt, maakt ie z'n eigen lenzen. Samen met z'n broer maakt hij de allereerste lenzen-slijpmachine. Met heel fijn zand moet je urenlang over het glas wrijven totdat het de juiste bolling krijgt. De bolling in het glas zorgt dan voor een vergroting en in die tijd waren ze over het algemeen nogal wazig. Maar dankzij de lenzen slijpmachine waren de lenzen van Christiaan een stuk scherper. De telescopen worden steeds langer. Ook die van Christiaan Huygens. Want hoe langer de telescoop, hoe meer die vergroot en hoe beter dus naar de sterren kunt kijken. 1 2 3 4 5. Deze telescoop is een 5 meter lang en vergroot maar liefst 50 keer. Dus dan zie je de maan niet zo, maar zo. De mensen in de zeventiende eeuw willen verder de ruimte in kijken en dus worden de telescopen langer en langer. Sommige niet vijf, zoals deze, niet tien meter, maar wel 15 meter lang. Op een gegeven worden ze te lang en te zwaar, waardoor ze doorbuigen. En dus bedenkt Christiaan Huygens de allereerste buisloze telescoop ooit. Ja en zo ziet die telescoop er dan uit: een lens hierboven aan deze kant en dan... Nou ja, ongeveer 20 meter verderop ook weer een lens en daartussen zit dan een draad. En omdat er dus geen buis tussen zit kan heel niet doorbuigen, maar heel even kijken want... Even kijken hoor. Ja dit had ik dus al verwacht. Omdat dit dus twee losse delen zijn, is het nog best wel ingewikkeld zeg maar om de goeie positie te vinden om erdoorheen te kijken. Dus ik zou die altijd nog heel even moeten oefenen. Maar Christiaan die tuurde zo dus avonden avond naar de sterren en planeten. Zo ontdekte hij dingen die nog nooit iemand eerder heeft gezien. Als Chris in 1655 door een telescoop tuurt, dan zie je die als eerste mens op de aarde dat de planeet Saturnus een maan heeft. Maar ja, wat is er toch met die planeet zelf aan de hand? Wat hangt er toch omheen? Ja, zelfs met zijn nieuwe telescoop is het moeilijk om te zien. En heel veel geleerden proberen om het te verklaren. Sommigen die beschrijven t als een soort van rondjes die om de planeten heen zitten, anderen weer als oortjes. En eigenlijk is Christiaan de eerste die begrijpt dat er een platte ring om de planeet heen zit en hij maakte tekeningen van hoe die denkt dat ie eruit moet zien. Deze bijvoorbeeld. Hier zie je het ook. Kijk hier zie je m beter. En nu weten we dat wat hij toen zag en bedacht dat dat dus helemaal klopt, want dit is inderdaad hoe Saturnus eruitziet. Dus ja, toch wel knap eigenlijk zonder het echt goed te kunnen zien, kon hij het toch al bedenken. Maar Huygens ging in zijn gedachten nog verder in het heelal in. Hij was nieuwsgierig naar plekken die ie niet kon zien. Want wat zou daar zijn? Andere rare ringen om planeten? Of misschien wel buitenaards leven? Die gedachten schrijft die allemaal op in dit boekje: 'Kosmo theoros'. Het is een spannende reis door de ruimte en hierin vraagt hij zich dus af of er leven is op andere planeten. Sciencefiction? Misschien. Maar wie weet heeft die hierin ook weer gelijk in en hebben wij het alleen nog niet kunnen bewijzen. Ja, Christiaan werd zo'n grote uitvinder omdat hij nieuwsgierig was, dus omdat die zich dingen afvroeg en er dan zelf over na ging denken. Dus ja, wil jij nu ook iets bijzonders ontdekken of uitvinden? Wees dan een beetje zoals Huygens en blijf vragen stellen.

Christiaan Huygens

Christiaan Huygens is een van de bekendste wetenschappers uit zijn tijd. Hij is zowel natuurkundige, sterrenkundige als wiskundige. Hij vindt onder andere het slingeruurwerk uit en ontdekt als eerste dat er om Saturnus heen een platte ring hangt. Christiaan Huygens is een wegbereider van de moderne wetenschap.

Nederlandse geleerde in de 17e eeuw

Ja, er is een speciale naam voor mensen die van nadenken hun beroep hebben gemaakt. Filosofen noem je die. Spinoza was zo'n filosoof. Hij leefde zo'n 350 jaar geleden, maar je vindt soort nog steeds. Sterker nog, ik heb me laten vertellen dat hier in de buurt eentje los rondloopt. Ja, daar is ze. Erop af. Sanne, jij bent filosoof. Ja, wat doet een filosoof? Nou bijvoorbeeld dit. Oké nu ben je me heel even kwijt. Snappen jullie 'm? Nee. Vinden jullie dit slecht wat ik nu doe? Ja. Dat is milieuvervuiling! Hier gaat de natuur aan dood. Okay, waarom is dit eigenlijk afval? Dat is geen afval want tenminste dieren kunnen dit opeten. Deze ligt hier ook gewoon he. En papier dan? Is toch ook gewoon gemaakt van bomen? Ja, maar daar dat is verwerkt. Maar die plastic fles, dat duurt wel meer dan 100 jaar voordat dat verteert. Okay. En als we dan hier bijvoorbeeld een gezellig bankje hebben staan, een leuk plastic bankje waar we gezellig op kunnen zitten. Moet dat dan ook weg? Want is dat dan ook afval? Mag ik heel even, want volgens mij snap ik m. Wat wij nu aan het doen zijn, dat is eigenlijk al filosoferen. Ja toch? Ja. Filosoferen is eigenlijk van verschillende kanten naar hetzelfde ding kijken. Zoals dat wij nu ons afvragen: wat is nou eigenlijk afval? Dat is iets wat nou typisch is voor een filosoof. Filosofen kun je nog steeds als een soort kleuters eigenlijk naar de wereld kijken en de hele tijd vragen: waarom? Waarom? Waarom? Een open blik. Een open blik. Dit is het Spinoza Lyceum, dit de Spinoza-hal van de Universiteit Utrecht en hier het Spinoza-gebouw van de Radboud Universiteit. Wat leer je allemaal op een school of een universiteit? Precies. Vragen stellen, nadenken eigenlijk over van alles en nog wat. Het is niet zo gek dat ze gekozen hebben voor de naam van deze man. Baruch Spinoza. Hij leefde tussen 1632 en 1677 en is bekend geworden, niet omdat hij bijvoorbeeld een nieuw vervoersmiddel had bedacht of een nieuw wapen, vanwege vernieuwende schildertechnieken technieken ook niet. Hij is wereldberoemd geworden vanwege zijn nieuwe manier van denken en hier zien je 'm in actie. Ja, je moet je even voorstellen in de tijd van Spinoza dacht men alles wat in de Bijbel staat is de bron van alle kennis, de ultieme waarheid. Dus denk niet te veel zelf na, maar luister gewoon naar wat de mensen in de kerk zeggen en die vertellen jou wel hoe je moet denken en hoe je moet leven. Ja, precies wat hij zegt. Maar Spinoza zei: er is maar één bron van kennis en dat is zelf nadenken. Dus die nieuwe manier van denken was dus eigenlijk dat je zelf durfde te denken. Denk. Maar hoe word je nou een filosoof? Maar de vraag is denk ik meer hoe zorg je dat je filosoof blijft? Want als je op aarde komt staat er nog helemaal niets vast. Alles is nog beweeglijk en nieuw en je verwondert je nog over alles wat je ziet. Wij stellen niet meer vragen als: hoe komt het dat ik val? Of wat gebeurt er als ik zand eet? Wat gebeurt er als ik poep in mijn haar smeer? Dus eigenlijk zeg jij dat kinderen vanaf de geboorte al filosofen zijn? Ja, kinderen zijn als waren gewoon nog niet geprogrammeerde computers. Ik ben volwassen en jij ook. Waar denken kinderen nou nog wel over na, waar wij dan eigenlijk niet meer over nadenken. Zullen we het ze vragen? Als het om filosofie gaat, dan zijn de kinderen de deskundigen. En zij hebben een paar simpele vragen die jij als presentator makkelijk zou moeten kunnen beantwoorden. Geen telefoon, geen telefoons in de les. Oké, strenge leraren. Oke, eerste vraag wat is een goed idee? Wow, heb ik mij echt nog nooit afgevraagd als ik hier zo over nadenk. Is nergens ergens? Nergens ergens? Weten jullie het? Bestaat er muziek die iedereen leuk vindt? Ja, dat is ook een goeie he. Leven we niet gewoon in een droom? Zo. Bestaat tijd echt of is het bedacht? Zo deze vragen. Nog nooit over nagedacht. Dit is precies wat een filosoof doet. Die probeert na te denken over vragen waar volwassenen gewoon denken al een antwoord op te hebben. Spinoza stelt ook vragen waar bijna niemand over nadenkt. En één van de dingen die die zich afvraagt is wie of wat is God? In de 17e eeuw gelooft bijna iedereen in God als een man met een baard die de mens en de aarde heeft geschapen en vanuit de hemel goed aan het opletten is hoe jij leeft. Spinoza gelooft helemaal niet in God als persoon, die vanuit de hemel streng toekijkt. Nee, alles om je heen noemt hij God, de natuur, het heelal, de mensen, de stenen. Maar God is ook wat mensen doen denken, voelen, de rekensommen, muziek, echt alles. Dus geen persoon die je straft als je je eigen weg gaat of je beloont als je veel bidt. Ja deze gedachten zijn voor die tijd heel schokkend. Dus je kan bedenken, daar maakt die Spinoza zichzelf niet heel populair mee. De mensen van de kerk hadden veel macht en vonden dat zelf nadenken maar niks. Ze waren bang dat er dan minder goed naar hen geluisterd werd en dat ze een deel van die macht en rijkdom ook weer moesten inleveren. Het was zelfs gevaarlijk om een eigen mening te hebben. En dat kan de reden zijn dat Spinoza, die Joods was opgevoed, uit de Joodse kerk werd gezet. Hij ging weg uit Amsterdam en vond hier in dit huis in Rijnsburg een veilig plekje om rustig over de dingen na te denken. Bijvoorbeeld over de democratie, dus dat het volk regeert en ook over de vrijheid om je eigen mening te geven. Filosoferen deed hij vooral tijdens het slijpen van lenzen waar die zich geld mee verdiende. Op zich best wel een eentonige handeling, waardoor hij dus genoeg ruimte over hield in z'n hoofd om rustig na te kunnen denken. Te filosoferen. Spinoza schreef een aantal boeken waarin hij dan zijn ideeën opschreef. En hoewel die boeken onder andere gingen over de vrijheid van meningsuiting, werd dat in die tijd helemaal niet gewaardeerd. Sterker nog, zijn boeken zijn ook na zijn dood nog 200 jaar verboden. Dus eigenlijk was hij zijn tijd gewoon 200 jaar vooruit. Dus heb jij al bepaalde ideeën waarvan andere mensen denken, nou dat vind ik wel een beetje ongewoon, misschien ben jij de tijd wel gewoon vooruit. Filosoferen is dus eigenlijk nadenken over dingen waar anderen niet over nadenken. Ja of vrij van anderen denken dat er maar één antwoord mogelijk is. En wat zou er dan iets zijn waarvan ik denk dat er maar één antwoordmogelijkheid is? Nou bijvoorbeeld wat is een auto? Een auto is een dure aankoop die je bestuurt, die je van A naar B brengt. En voor jou? Een oorzaak van milieuvervuiling. Jij zegt dat het heel erg duur is, maar voor mij kost het helemaal niets. Gratis vervoer? Ja. Dat ding waar ik voor moet uitkijken als ik naar huis fiets. Jij zegt wel dat het iets is om te besturen, maar voor mij is dat helemaal niet zo, want ik kan nog niet besturen. Dus voor jullie is een auto eigelijk iets anders dan voor Pascal. Wow. Ja, ik dacht inderdaad dat er maar één antwoord mogelijk was, maar volgens mij zijn er duizenden mogelijk. Oneindig. Nog eentje. Wat is school? Een veilige plek waar je dingen leert. Een gevangenis. Ja, dat kan je denken. Een plek waar ik mijn vrienden ontmoet. Zie je dit is dus eigenlijk gewoon zo dat dat blijkbaar hetzelfde begrip waarvan we waarvan jij denkt nou dat zou iedereen ongeveer hetzelfde vinden, dat het eigenlijk voor allemaal voor iedereen iets anders betekent. Spinoza zou dan waarschijnlijk school niet zien als een plek waar je alle antwoorden krijgt op al je vragen, maar eerder als een plek waar je leert nadenken. Ja, en je niet zomaar de mening van anderen overneemt. De kennis van docent, maar dat je echt gaat denken van klopt dit wel? Is dit waar? Wijze man.

Spinoza

Spinoza is één van de meest invloedrijke filosofen uit de geschiedenis. Hij bedacht dat het goed was om vragen te stellen en na te denken over de dingen in de wereld. Hij was bijvoorbeeld kritisch op de manier hoe de kerk God voorstelde. Voor de mensen in de 17e eeuw was het denkwerk van Spinoza daarmee schokkend.

Een invloedrijk filosoof

Aan de Trans-Atlantische slavenhandel wordt ook in de Nederlanden grof geld verdiend. Voor de kust van West-Afrika worden Afrikanen in ondergrondse kerkers gevangengezet totdat ze kunnen worden afgevoerd op slavenschepen naar Suriname en de Cariben. De omstandigheden in de kerkers en de slavenschepen waren verschrikkelijk.

Slavenhandel in West-Afrika

Aan de Trans-Atlantische slavenhandel wordt ook in de Nederlanden grof geld verdiend. Voor de kust van West-Afrika worden Afrikanen in ondergrondse kerkers gevangengezet totdat ze kunnen worden afgevoerd op slavenschepen naar Suriname en de Cariben. De omstandigheden in de kerkers en de slavenschepen waren verschrikkelijk. Vervolg op 'Opstand op de Neptunus'.

Een pijnlijke geschiedenis

Dit is een planetarium. Ons eigen zonnestelsel op schaal, verkleind. De zon, de maan en de planeten draaien en bewegen precies zoals ze dat in het echt ook doen. Een heel ingewikkelde machine en heel oud. Dit planetarium in Franeker werd aan het eind van de achttiende eeuw gebouwd door Eise Eisinga. Het is het oudste nog werkende planetarium ter wereld.
Eise Eisinga is een bijzondere jongen. Hij is erg slim en kan goed rekenen, maar wat hem meeste boeit is sterrenkunde. Op jonge leeftijd schrijft hij al boeken over deze onderwerpen. Toch wordt hij als hij volwassen is geen wetenschapper. Hij wordt wolkammer, net als zijn vader. Hij maakt van ruwe schaapswol mooie woldraden die gebruikt worden voor het maken van kleding en daar verdient hij veel geld mee. Maar elk moment van zijn vrije tijd besteedt hij aan zijn favoriete hobby: sterrenkunde. Hij leest alle boeken en leert zichzelf alles wat er te weten is over de zon, de maan en de planeten.
Eises leven verandert als het einde der tijden nadert. Tenminste, dat beweert een belangrijke dominee. De dominee zegt dat er een ramp zal gebeuren! Over een paar weken zullen vier planeten en de maan met elkaar botsen. De aarde zal richting de zon worden geslingerd. Alles wat erop leeft zal verbranden. Overal breekt paniek uit! De mensen zijn bang. 
Maar Eise gelooft er niets van. Als de onheilspellende dag aanbreekt, spreken wetenschappers met elkaar af om deze gebeurtenis te bestuderen. Zij zijn niet bang, maar willen de planeten zien die op dat moment dicht bij elkaar staan. De planeten en de maan lijken nu te gaan botsen, maar er gebeurt niets.
Eise en de andere wetenschappers hadden ook niet anders verwacht. Eise heeft verstand van de planeten en de zon. En dat wil hij nu ook aan alle mensen laten zien, zodat ze nooit meer in paniek hoeven te raken als dit soort rampen worden voorspeld. Eise begint met de bouw van een planetarium in zijn eigen huis. Zeven jaar lang werkt hij eraan, heel zorgvuldig, samen met zijn vader. Alles moet precies passen en goed werken. Een bijzonder planetarium, uniek in de wereld. 
Op het plafond schildert hij de banen van de planeten. De zon hangt hij in het midden. Klokken en cijfers geven informatie over de snelheid van de planeten. En op de zolder hangen de slingeruurwerken die alles in beweging houden. Alles beweegt zoals het in het echt ook doet. Eise Eisinga geloofde dat je door kennis de wereld en de mensen beter kunt maken. Als ze beter begrijpen hoe de natuur werkt, hoeven ze niet zo bang meer te zijn. 
Daarom bouwde hij zijn planetarium. En dat is er nu nog steeds.

Eise Eisinga

In het Friese Franeker kun je het oudste nog werkende planetarium ter wereld zien. Hij werd aan het einde van de achttiende eeuw gebouwd door Eise Eisinga.

7 jaar lang werkt hij aan een bijzonder planetarium

Tweehonderd jaar geleden was Nederland een republiek. Een land zonder koning. Er is wel een stadhouder. Hij is verre familie van onze koningin, dus ook een Oranje. Samen met andere belangrijke Nederlanders bestuurt hij de republiek.
Willem V is zo'n stadhouder. Hij woont in een mooi paleis en lijkt wel een koning. Eigenlijk voelt hij zich ook zo. Hij heeft best veel macht.
Het gaat niet zo goed met de Nederlanden in de tijd van stadhouder Willem V. Er is oorlog met Engeland. Engelse oorlogsschepen liggen voor de kust. Daarom durven Nederlandse handelsschepen de zee niet meer op. De handel ligt helemaal stil. En iedereen gaat dat merken.
Veel mensen beginnen te klagen en zij geven stadhouder Willem de schuld van alle ellende. Ze vinden dat hij de republiek slecht bestuurt. En het zijn al eeuwenlang dezelfde families die de macht hebben. Bovendien doet de stadhouder alsof hij koning is en het wordt tijd dat er iets aan wordt gedaan. Zij zijn ook belangrijk. waarom zouden zij geen stad mogen besturen?
Deze burgers noemen we Patriotten. Ze zijn ontevreden en dat laten ze weten ook! Ze maken spotprenten van de bestuurders. Ezels zijn het! Pamfletten en kranten worden gedrukt en verspreidt en iedereen praat erover.
In een van de pamfletten staat: "De stadhouder heeft de leiding over het leger, daarom hebben de burgers geen macht. Ze kunnen niks beginnen tegen Willem V. Hij kan doen wat hij wil."
Dit is geschreven door Johan Derk van der Capellen, maar hij durft zijn naam er niet onder te zetten. Johan is bang om opgepakt te worden. Hij wil wel dat iedereen het pamflet leest. Op de voorkant schrijft hij: "Aan het volk van Nederland" en 's nachts wordt het pamflet stiekem verspreid.
De Patriotten krijgen steeds meer steun. Ze leggen geld bij elkaar en kopen geweren en uniformen. Ze richten zo kleine legertjes op waarover de stadhouder geen macht heeft. dat noemen ze vrijkorpsen. In sommige steden grijpen de Patriotten de macht. Hier kunnen zij nu de besluiten nemen.
Willem V voelt zich niet veilig meer in Den Haag. Hij besluit om met zijn gezin te verhuizen. Ver weg van de Patriotten. Ze gaan in Nijmegen wonen. Daar is het veilig en Willem vindt het wel best zo: "Laat die Patriotten maar hun gang gaan".
Maar zijn vrouw prinses Wilhelmina van Pruisen legt zich er niet bij neer. Zij wil iets doen. Ze gaat op weg. Maar bij het dorpje Goejanverwellesluis wordt ze tegengehouden door een vrijkorps. Ze mag voorlopig niet verder.
Prinses Wilhelmina voelt zich vernederd. "Hoe durven die Patriotten!" Woedend keert ze terug naar Nijmegen. daar schrijft ze een brief aan haar broer, de koning van Pruisen in Duitsland. Ze vraagt hem om hulp. En die stuurt hij. Een leger van maar liefst 20.000 soldaten!
Daar kunnen de Patriotten niet tegenop. Ze moeten vluchten. Veel patriotten gaan naar Frankrijk. Den Haag is weer voor de stadhouder. De oranje vlag wappert. Het is weer net als vroeger.
Maar als jaren later Franse legers Nederland veroveren, keren de Patriotten terug. De stadhouder moet vluchten en de Patriotten zijn tevreden.

De Patriotten

Tweehonderd jaar geleden was Nederland een republiek. Een land zonder koning. Er is wel een stadhouder. Hij is verre familie van onze koningin, dus ook een Oranje. Samen met andere belangrijke Nederlanders bestuurt hij de republiek.
Willem V is zo'n stadhouder. Maar veel mensen beginnen te klagen en geven Willem V de schuld van alle ellende...

Burgers willen zelf hun stad besturen

Napoleon leeft rond 1800, dus ongeveer 200 jaar geleden, in Frankrijk. Het is daar een tijd van grote onrust en geweld. De Franse koning wordt zelfs onthoofd. De ene groep Fransen vecht tegen de andere.
Engelse troepen maken gebruik van die onrust en vallen Frankrijk binnen. Ze krijgen Franse steden in handen, zoals Toulon. Frankrijk lijkt verslagen. Maar Napoleon, een officier in het Franse leger, lukt het om de Engelsen uit Toulon te verjagen. De jonge Napoleon wordt beroemd! En hij wordt generaal. 
Als generaal van het leger trekt hij met de troepen naar Italië en behaalt daar overwinningen. Napoleon gaat met zijn leger ook naar Oostenrijk. Stukken van Oostenrijk komen nu in handen van Frankrijk. Heel Frankrijk is trots op Napoleon. Maar Napoleon wil méér. Hij wil de macht over Frankrijk. Een paar jaar later, als de Fransen heel ontevreden zijn over hun regering, grijpt Napoleon zijn kans. 
Hij werpt de regering omver. De bevolking is blij. Napoleon gaat zelf regeren. In Frankrijk is er nu orde en rust. Napoleon maakt allerlei nieuwe wetten. Toch is niet iedereen het eens met Napoleon. Iemand probeert hem te vermoorden. Napoleon overleeft de aanslag en blijft de baas. 
Hij wil nog meer. Keizer worden! In de Notre Dame, de belangrijkste kerk van Parijs, kroont hij zichzelf en zijn vrouw tot keizer en keizerin van Frankrijk. Hij heeft nu alle macht in handen.

Wie is Napoleon?

Napoleon leefde in 1800. Hij veroverde het ene land na het andere en kroonde zichzelf tot keizer van Frankrijk. 

Van officier in het leger tot keizer

Een boek over een gewoon meisje dat haar eigen keuzes maakt. Dat klinkt nu heel normaal, maar dat was in de 18e eeuw wel anders. Want wist je dat vroeger gedacht werd dat meisjes helemaal niet zelf konden nadenken? Tirsa zoekt uit wat De Verlichting is en wat het boek 'Sara Burgerhart' van Betje Wolff en Aagje Deken heeft betekend voor de emancipatie van de vrouw. Debbie en Lara gaan op zoek naar een nieuw idee.

Een boek over een gewoon meisje dat haar eigen keuzes maakt. Dat klinkt nu heel normaal, maar dat was in de 18e eeuw wel anders. Want wist je dat vroeger gedacht werd dat meisjes helemaal niet zelf konden nadenken? Tirsa zoekt uit wat De Verlichting is en wat het boek 'Sara Burgerhart' van Betje Wolff en Aagje Deken heeft betekend voor de emancipatie van de vrouw.

Sara Burgerhart

Sire, welkom in uw nieuwe koninkrijk. Dank u. En waar zijn de duizenden fans die mij waren beloofd? Die dolgelukkige Hollanders. Hier zijn ze. Ze zijn door het dolle heen. Leve de koning. Leve de koning. Hoera, hoera, hoera. Dat is alles? Drie man en een paardenkop. Ze zijn allemaal spontaan hierheen gekomen omdat ze fan zijn van u en uw vrouw. Leve de koning, leve de koning! Hoera, hoera, hoera! Wanneer krijgen we ons geld? Dus dit is mijn welkom, een stelletje hersenloze vissers. Ondankbaar rot-volk. Ik ga terug naar Engeland. Maar lieve schat, wat moeten wij in Engeland? Dit is onze enige kans. Gaat u toch mee naar Den Haag? Daar sticht u het Oranjehuis. Er staan langs de weg duizenden mensen om u toe te juichen. Nou goed dan. Op naar Den Haag. Hoe gaan we, met de Gouden Koets? Lakeien, paarden, pracht, praal? Waar is mijn koets? Daar. Wat?! Een boerenkar! Zo wil ik dus helemaal geen koning worden. Willem, kom op! Je hebt geen geld, je hebt geen baan. Schatje, ga alsjeblieft mee. Dan worden we rijk en beroemd. Als je nu teruggaat is er geen koningshuis in Nederland. Geen Willem de Eerste, geen Willem de tweede geen Willem de derde. Geen Koningsdag, geen Oranjegekte. Geen Beatrix, geen Willem-Alexander, geen Máxima. Máxima. Maxi-wie? Dat doet er niet toe. Willem, ga nu op die kar zitten! Je gaat mee. En we zeggen dat er duizenden mensen stonden op het strand. Dat staat dan ook in de geschiedenisboekjes. Het is goed, mammie. Kom, ik ga naar Den Haag. Oh mammie, ik ga van het land zo'n prachtig mooi land maken. Ik ga kanalen graven. Dit wordt een historisch moment. Ik zou zeggen let's go! Leve de koning, leve de koning. Hoera, hoera, hoera.

Koning Willem I komt aan land

Als in 1813 Willem I aankomt per boot in Nederland, wordt Nederland een koninkrijk. Maar een feestelijk onthaal voor Koning Willem I, is er niet. Tot spijt van Willem I. Geschreven en geregisseerd door Niek Barendsen.

Een feestelijk onthaal, of toch niet?

Bijna 200 jaar geleden reed de allereerste trein in Nederland. Dat was een grote gebeurtenis. Ik ga terug in de tijd, als hulpje op een echte stoomtrein.
Vroeger reisden de meeste mensen te voet. Er bestonden geen auto's, treinen of vliegtuigen. Het snelste vervoermiddel was de postkoets. Maar die was heel duur. Gewone mensen moesten gewoon lopen. Als je dan bijvoorbeeld naar het strand wilde en je woonde midden in Nederland, dan was je al gauw twee dagen onderweg. Dus de meeste mensen gingen nooit naar het strand. Het was gewoon te ver. En je moest ook nog twee dagen terug. Je kunt je voorstellen dat de meeste mensen nooit ver van hun dorp of stad kwamen. Daar woonde je, daar werkte je, daar ging je naar school. Tot 200 jaar geleden, dankzij een uitvinding die de wereld zou veranderen. De stoomlocomotief. Vandaag mag ik mee als hulpje met de machinist Hans, de stoker Tom en de chef trein Jaap. 
Het begon allemaal in Engeland. Daar werd de stoommachine uitgevonden. Als je in een ketel water kookt, dan wordt dat water stoom en dat stoom wil eruit. En daarom fluit een fluitketeltje. Dit is eigenlijk een soort grote versie van een fluitketel. Hier zit heel veel kokend water in en dus ook heel veel stoom. En dat stoom wil er uit, maar dat kan helemaal niet omdat de deksel stevig dicht zit. Die stoom kan nergens heen, behalve als ik dit kraantje open zet. Je kan ook de stoom via deze buis hier naar toe laten gaan. Dit is de cilinder. Een cilinder is eigenlijk een soort omgekeerde fietspomp. Als je die volblaast met stoom, komt de staaf eruit en gaat het wiel draaien. Kijk. En als je nou een hele grote en sterke stoommachine maakt en daar wielen onder zet, dan heb je een stoomlocomotief.
Dus deze locomotief rijdt op steenkool. Deze locomotief rijdt inderdaad op steenkool. En dit komt onder de grond vandaan? Dat komt inderdaad uit de steenkoolmijnen. Daarmee maken we vuur, daarmee maken we het water warm. Dat water zit hier in deze hele grote ronde ketel. Ah, dus eigenlijk is die grote ketel een hele grote fluitketel. Precies. En daarmee maken we stoom. En op de stoom rijden we. Dus in deze ketel wordt stoom gemaakt. Dat klopt. Maar hoe gaat 'ie dan rijden? Dan moet die stoom eruit. En dat doen we daar bovenin, in die koperen dom helemaal bovenin nemen we de stoom uit de ketel. Die gaat in een dikke buis en die komt hier in de cilinder. En die stoom, die duwt op een zuiger in de cilinder. Die wordt heen en weer geduwd door de stoom. Daarmee gaat deze stang heen en weer en die laat het wiel vooruit of achteruit rijden. En dan kan 'ie dus rijden. 
In het begin twijfelde Nederland nog over het bouwen van spoorwegen. Zo'n groot sissend apparaat vonden mensen best wel eng. En Nederland had heel veel water, dus het was ingewikkeld om spoorwegen aan te leggen. Er moesten namelijk heel veel bruggen gebouwd worden. Maar op 20 september 1839 was het zover. De eerste treinrit van Nederland. De eerste stoomtrein bestond uit drie verschillende klassen. De duurste was de eerste klas en dat waren ook de enige wagons met ramen. Tweedeklas wagons waren open, net als in de derde klasse-wagons en die derde klasse-wagons zaten direct achter de locomotief. Dus al die rook en al dat stoom kwam vol in je gezicht en dat was best wel afzien, maar wel lekker goedkoop. Omdat toen niet iedereen goed kon lezen, hadden de wagons verschillende kleuren: geel, bruin, en de treinkaartjes hadden dezelfde kleuren. En zo wist je precies in welke klasse je kon gaan zitten. 
Je kunt je voorstellen: zo'n piepende, sissende en stomende machine op wielen had nog nooit iemand gezien. Het was het nieuwste van het nieuwste. Ze hadden zelfs een machinist uit Engeland gehaald, omdat niemand in Nederland een trein kon besturen. De machinist had speciaal voor deze gelegenheid zijn allermooiste witte pak aangetrokken. Lekker handig met al die kolen. Alright, here we go. De eerste treinrit ging van Amsterdam naar Haarlem. Een ritje van zo'n twintig kilometer waar de trein een half uur over deed. En die eerste rit was een enorm succes. Daarna ging het hard met de spoorwegen in Nederland. Locomotieven werden steeds groter, sterker en sneller. Het spoornetwerk breidde zich razendsnel uit. Al in 1900 was de trein het belangrijkste vervoermiddel van Nederland en dat had grote gevolgen. Grondstoffen konden bijvoorbeeld veel sneller naar de fabrieken, waardoor er veel meer en sneller producten gemaakt konden worden. En mensen konden van het platteland naar de stad verhuizen zonder hun familie uit het oog te verliezen, want daar konden ze in korte tijd weer op bezoek. Dankzij de trein. Maar het belangrijkste: mensen leerde hele andere delen van het land kennen en allemaal andere Nederlanders. Eigenlijk maakten de spoorwegen Nederland een stukje kleiner. 
Nou, bedankt heren. Doeg! En dankzij de trein was het strand opeens heel dichtbij. En het handige is, binnen een uurtje ben ik weer thuis.

De eerste spoorlijn in Nederland

De allereerste trein in Nederland reed in 1839. Het was een stoomlocomotief, dus een grote stoommachine op wielen, gestookt op steenkool. Door de trein konden grondstoffen sneller vervoerd worden naar fabrieken en konden mensen makkelijker en sneller door het land reizen.

Van Amsterdam naar Haarlem

Hier, in het Nationaal Archief in Den Haag wordt van alles bewaard wat met ons land te maken heeft. Boeken uit de middeleeuwen, zeekaarten uit de Gouden Eeuw, foto's uit de Tweede Wereldoorlog. Maar Het aller aller allerbelangrijkste voor jou en voor mij wat hier wordt bewaard, zit in deze doos. Kijk, het is onze grondwet en deze is geschreven in 1848. Maar waarom is die grondwet nou zo belangrijk? Er staan inmiddels 142 regels in waar de overheid dus bijvoorbeeld regering, de politie, de gemeenten zich aan moet houden tegenover burgers. Jij en ik dus. Overal heb je regels. Op het sportveld. Thuis. Op school moet je bijvoorbeeld van elkaar afblijven en natuurlijk op tijd komen. En ook de overheid moet zich aan allerlei regels houden. En die staan in de grondwet. Je zou dit zegmaar de spelregels van onze samenleving kunnen noemen. Er staat bijvoorbeeld in hoe de macht in ons land is verdeeld. En wat onze rechten zijn. En dat zijn er nogal wat. Lange tijd is er helemaal geen grondwet. In de middeleeuwen is de koning gewoon de baas. Zijn wil is wet. Aan het eind van de achttiende eeuw zijn mensen dit in heel Europa beu en ze eisen meer rechten en vrijheid en ze willen dat deze worden opgeschreven zodat er niet mee gesjoemeld kan worden. Zo wordt onze eerste grondwet geschreven in 1798. Maar halverwege de negentiende eeuw komen overal in Europa de burgers weer in actie voor hun rechten. Ze vinden dat de koning veel minder macht moet hebben. En als hij dat niet wil, dan gaat hij maar helemaal weg. Deze man is op dat moment de koning van Nederland. Koning Willem II. Willem ziet wat er in de landen om zich heen gebeurt. Vorsten worden verdreven en van hun troon gestoten en dat wil hij dus helemaal niet. Nee, hij wil heel graag koning blijven, dus hij bedenkt zich. Koning Willem II geeft deze man, Johan Rudolph Thorbecke, de opdracht om de grondwet weer aan te passen. Thorbecke gaat aan de slag en in 1848 herschrijft hij in een paar maanden onze grondwet. Die wordt officieel ondertekend door koning Willem de Tweede. De originele handtekening uit 1848. Daarmee draagt de koning zijn macht over aan het volk. Daarom is deze grondwet zo belangrijk. Het is het begin van onze democratie. In een democratie heeft iedereen gelijke rechten en is de macht verdeeld over alle mensen. De grondwet kan, als dat echt nodig is, worden aangepast en verbeterd. Zo mogen bijvoorbeeld eerst alleen de rijken mannen stemmen. Dan wordt in 1917 de grondwet aangepast en mogen alle mannen stemmen en twee jaar later, in 1919, wordt de grondwet weer aangepast. En dan is er stemrecht voor iedereen, mannen en vrouwen. Met mijn stem kan ik meebeslissen wie er hier in de Tweede Kamer komen te zitten. 150 mensen door het volk gekozen. Dat staat ook in onze grondwet, dat het er precies 150 moeten zijn. Artikel 51. Punt 2. De Tweede Kamer bestaat uit 150 leden en zij controleren of de regering het wel goed doet. In de grondwet staan 142 regels waar de overheid zich aan moet houden ten opzichte van burgers. Jij en ik dus. In de grondwet staat bijvoorbeeld dat ik mag zeggen en schrijven wat ik wil en dat ik daar geen toestemming voor nodig heb van een of andere minister of zo. Ik vind dat we met z'n allen zuinig moeten zijn op het milieu, dus minder plastic zakken gebruiken en verzamel oud papier, maar je mag niemand kwetsen of beledigen. Jij met al die vuile..** Dat mag je natuurlijk niet. De grondwet. Het zijn de spelregels van onze samenleving en dat klinkt misschien allemaal heel vanzelfsprekend. Vrijheid, gelijkheid, stemrecht, maar zo gewoon is dat helaas niet. In veel landen zijn mensen helemaal niet vrij. In Brunei hebben de mensen bijvoorbeeld helemaal geen stemrecht. En als je in Noord-Korea de straat op gaat om te protesteren, kun je in de gevangenis terechtkomen. En in sommige landen, zoals Iran en Jemen, kun je als homo zelfs de doodstraf krijgen. En daarom is dit het allerbelangrijkste voor jou en voor mij uit het hele archief. Omdat deze grondwet bestaat, leven we in een democratie. In een vrij land waar je mag zijn wie je bent en waar je mag zeggen wat je wilt.

De grondwet

Je kunt het zien als de spelregels van de Nederlandse democratie: de grondwet, geschreven in 1848 door Thorbecke. Door de komst van deze grondwet is Nederland een democratie geworden. Er staan allerlei wetten en regels in waar wij ons aan moeten houden in Nederland.

Het fundament van de Nederlandse democratie

Ik ben makelaar in koffie en woon op de Lauriergracht nr. 37. Dit is de eerste regel uit het wereldberoemde boek Max Havelaar. De schrijver van dit boek is een Nederlander, Eduard Douwes Dekker. Beter bekend onder de naam Multatuli. In 1820, Zo'n 200 jaar geleden wordt hij in dit Amsterdamse huis geboren. Als klein kind droomt hij ervan om later iets groots voor de wereld te doen. En als klein jochie blijft het daar even bij, want hij groeit op als lastpak, straatrat, schoffie. Hij drijft zijn ouders tot wanhoop. Ze hebben echt geen flauw idee wat ze met het kind aan moeten. Ten einde raad sturen zijn ouders hem op zijn 18de ver weg, naar Nederlands-Indië, 14.000 kilometer verderop. In de hoop dat hij daar een goeie baan vindt. De reis is lang en niet zo comfortabel. Zijn eigen vader is kapitein van het schip. Niet dat Multatuli daar iets aan heeft. Tijdens die wekenlange reis moet hij gewoon zijn het dek schrobben om de kost te verdienen. Multatuli vaart naar dit grote gebied in Azië, dat tegenwoordig Indonesië heet. Op dat moment verdient Nederland al honderden jaren geld aan de specerijen, koffie en suiker die uit dit gebied komen. In de tijd dat Multatuli daarnaartoe vaart vanuit Nederland, zo'n 175 jaar geleden, is dit land een kolonie van Nederland en heet het in Nederlands-Indië. Er wonen zo'n 30 miljoen mensen en die worden onder de duim gehouden door een handjevol Nederlandse ambtenaren. Multatuli schrikt ontzettend van alle ellende die hij daar ziet. Mensen moeten lang en hard werken in de snikhete zon. Ouders en kinderen worden geslagen., lijden honger. Ze moeten van de Nederlanders de kleurstof indigo, koffie en suiker verbouwen, die de Nederlanders dan weer naar Nederland vervoeren. Zelf eten de Indische mensen rijst. Du aan suiker en koffie hebben ze niks. Maar de Nederlanders wel. Die verdienen grof geld mee. Multatuli begrijpt er helemaal niets van. Hoe krijgt een handjevol Nederlandse ambtenaren het voor elkaar zoveel mensen te laten doen wat zij willen? Dat komt omdat de Nederlanders de dorpsleiders omkopen: sultans, regenten, koningen. En die geven de Nederlanders opdracht met alle soorten van genoegen door aan de boeren, die doen toch wat hen gezegd wordt. Doen ze dat nou niet en komen ze in opstand, dan hebben we altijd nog een Nederlands leger om de opstand neer te slaan. Multatuli maakt zich steeds bozer over de uitbuiting en het machtsmisbruik. Inmiddels is hij zelf een hoge ambtenaar en hij protesteert heel vaak tegen het onrecht dat de bevolking wordt aangedaan. Hij gaat met zijn klachten naar zijn hoogste baas, maar die luistert niet. Niet één keer. Sterker nog, hij wordt zelf gestraft. Ze sturen hem naar een plek in Nederlands-Indië waar ze denken minder last van hem te hebben. Multatuli pikt dat niet. Het is hem inmiddels ook wel duidelijk dat hij niets kan veranderen aan de situatie in Nederlands-Indië. Dus na een paar jaar neemt hij ontslag, pakt de spullen en gaat terug naar Europa. Multatuli heeft zoveel ellende, onderdrukking en uitbuiting gezien dat hij er een boek over schrijft en dat boek wordt wereldberoemd. Daarom ligt de eerste, nette en handgeschreven versie achter slot en grendel bij de afdeling Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam. Ik ben makelaar in koffie en woon op de Lauriergracht nummer 37. Max Havelaar gaat over Multatuli zelf. Hij schrijft over de slechte dingen die hij meemaakt met leiders van dorpen in Nederlands-Indië en met de Nederlandse bestuurders die alleen maar bezig zijn met zoveel mogelijk winst maken en niet met de mensen zelf. Het interesseert ze niet. Het hele boek zat vol met verwijzingen naar personen en bestaande situaties. Na zijn terugkeer uit Nederlands-Indië was Multatuli nog steeds zo boos over alles wat er daar gebeurd was dat hij het moest opschrijven. En het knappe is dat hij Max Havelaar in minder dan vier weken tijd heeft geschreven. Zonder computer, met de hand, met een kroontjespen. Door zijn boosheid vliegen de letters op het papier. Hij is kwaad over de uitbuiting en mishandeling van de bevolking van Nederlands-Indië. Hij is kwaad over het feit dat wij geld verdienen terwijl de boeren daar steeds armer worden. En hier wordt hij echt boos. Stik in koffie en verdwijn. Zijn letters worden steeds groter, hij gaat woorden onderstrepen. Hij heeft het hier over chronische zeeroof en over de slachtoffers in Nederlands-Indië. Ja, dan roept hij uiteindelijk, roept hij zeg maar de koning aan. Nou zegt ie van wilt u dat in uw naam daar meer dan 30 miljoen onderdanen worden mishandeld en uitgezogen? Multatuli wil met zijn boek vooral de misstanden in Nederlands-Indië aan de kaak stellen. Hij wil wat centjes verdienen en zijn naam zuiveren. Want zijn carrière is verwoest. Hij heeft geen rooie cent meer, ziet eruit als een zwerver, zijn gezin te gronde gericht. Het is allemaal de schuld van de Nederlands-Indische regering, want die hebben nooit iets met zijn klachten gedaan. Nooit. Maar een boek schrijven alleen is niet genoeg. Als je wilt dat het gelezen wordt, moet het ook uitgegeven worden. Multatuli komt in contact met een heel belangrijk uitgever, Jacob van Lennep, een man met heel veel invloed. Van Lennep weet meteen dat hij iets bijzonders in handen heeft. Hij is ook bang dat de kritiek in het boek tot een opstand zal leiden in Nederlands-Indië. Dus schrapt hij bepaalde stukken in het boek, verandert hij verwijzing naar plaatsnamen en personen en haalt de scherpe kantjes weg. Multatuli schreef het boek Max Havelaar over de misstanden in Nederlands-Indië. Tijdens het schrijven van het boek, wist hij al dat het voor veel ophef zou zorgen. De eerste exemplaren waren duur, je moest er een week voor werken om het te kunnen betalen. Daardoor lazen in het begin veel minder mensen dat boek dan Multatuli had gehoopt. En daar was hij natuurlijk niet blij mee. Toch komt die opschudding er wel. Politici zeggen geschokt te zijn en niet geweten te hebben dat Nederland zo slecht is voor de bevolking van Nederlands-Indië. Er worden zelfs Kamervragen gesteld over het boek dat een rilling door het land doet gaan. Wat heeft Multatuli uiteindelijk met zijn boek Max Havelaar bereikt? Heel veel. Na tientallen jaren krijgen de mensen in Nederlands-Indië het veel bete, er worden scholen gebouwd, ziekenhuizen. De opbrengsten van het land worden eerlijker verdeeld, waardoor er minder mensen honger lijden. En niet alleen daar. Er zijn veel landen op de wereld waar mensen net zo slecht behandeld worden als in Nederlands-Indië. In de loop der tijd gaan politici steeds meer nadenken over de misstanden in de koloniën. Multatuli wordt zelfs nu nog gezien als een held die ervoor gezorgd heeft dat boeren over de hele wereld netter behandeld worden en een eerlijke prijs krijgen voor hun product. De producten die van deze boeren komen, worden in de winkel verkocht met een Max Havelaar keurmerk. Tegenwoordig heet dat Fair Trade, wat eerlijke handel betekent. Het leven van Multatuli is niet altijd even makkelijk geweest, maar in één ding heeft ie gelijk gekregen. Hij wilde iets groots doen voor deze wereld. Nou zijn boek heeft voor heel wat opschudding gezorgd en het is wereldberoemd. Niet slecht voor zo'n schoffie uit Amsterdam.

Max Havelaar

Als Eduard Douwes Dekker in de 19e eeuw door zijn ouders naar Nederlands-Indië wordt gestuurd, schrikt hij ervan hoe de Nederlanders de Indonesische bevolking behandelen. Hij besluit onder het pseudoniem Multatuli er een boek over te schrijven onder de titel ‘Max Havelaar’. Een boek dat in die tijd voor veel opschudding heeft gezorgd en nog steeds van grote invloed is op de hedendaagse Nederlandse literatuur en publieke opinie.

Een kritisch en revolutionair boek over Nederlands-Indië

Dag mevrouw, mag ik iets vragen over kinderarbeid? Och, die is eindelijk afgeschaft hé. Verschrikkelijk. Ja, die kleine kinderen. Keihard werken in de fabrieken en dan 12 uur per dag en voor een hongerloon. Bent u daar zelf wezen kijken? Nee, welnee, ik? Ik heb er een boekje over gelezen. Kijk hier: fabriekskinderen van Jacob Jan Creemers. Ja verschrikkelijk hoor wat daar gebeurt. Hij is er geweest, in de fabrieken in Leiden. Maar wilt u het niet zelf zien? Waarom zou ik? Als Jacob Jan Cremer nou voor mij is gaan kijken daar. Dan hoef ik toch niet meer? Geen haar op mijn hoofd. Kinderarbeid, is daar nou zo erg. Kinderen zonder werk, dat pas erg. We willen brood op de plank. Hallo! Dan kunnen ze allemaal wel klagen. Oh kinderarbeid, wat erg. Maar wij hadden voor veel erger. Wij hadden helemaal niks. Wij woonden in een doos of in een hol. Wij aten zand. Wij droomden van werken in de fabriek. Maar ja dat we vroegen niet de wij klein waren. Hadden wij maar zo'n baantje gehad in die kinderarbeid. Ja gewoon lekker een vak leren en lekker de handen uit de mouwen steken. Die kinderarbeid hadden ze nooit af moeten schaffen. Wat jij, Thijs? Hallo, ik ben Sam van Houten. Ik heb een wet gemaakt tegen kinderarbeid. Hier heb je m. Het zogeheten kinderwetje van Van Houten, genoemd naar mij. En wat zegt de wet? Kinderarbeid onder 12 is verboden. Dat is duidelijk. Behalve in de mijnen. In de mijnen mag je ze gewoon aan het werk zetten. Gewoon hup die mijnen in. En dat is het? En op het land. Lekker werken op het land. Hè lekker fris die buitenlucht in. Dank u wel. Leve het kinderwetje van Van Houten. En Van Houten, dat ben ik. Nou jongens, de kinderarbeid is afgeschaft. Bedankt meneer Van Houten. Dankjewel en Jacob Jan Creemers, bedankt voor je boek. En nu gaan jullie zeker lekker zwemmen? Nee joh, we gaan naar de fabriek, werken. Maar de kinderarbeid was toch afgeschaft? Ja, maar er verandert niks. Geen boetes, geen controles. Alles gaat gewoon door. Maar jullie moeten toch gewoon naar school? Welnee. De leerplicht komt pas later. Maar dat duurt nog jaren. Kom op. We moeten aan het werk. Anders komen we te laat. Doei!

Afschaffing van de kinderarbeid

Tweehonderd jaar geleden moesten kinderen net als hun ouders werken. In fabrieken, op het land, in mijnen. In 1874 komt er een wet om te voorkomen dat kinderen moeten werken. 'Het kinderwetje van Van Houten', heet deze wet. Maar niet alle kinderarbeid wordt met deze wet gestopt. In de mijnen en op het land gaat de kinderarbeid nog steeds door. Geschreven en geregisseerd door Niek Barendsen

Het kinderwetje van Van Houten

“Je kent me allang. Wereldberoemd ben ik. Maar ken je ook mijn verhaal?” 

Hier, dicht bij de natuur groeit Vincent op. In de 19e eeuw, zo’n 150 jaar geleden. Zijn vader is dominee en zijn moeder een sjieke Haagse dame. Zij leert hem kijken naar de natuur. Samen maken ze lange wandelingen. Vincent kijkt zijn ogen uit: het bos, de hei…vogels…insecten…
“Weet jij al wat je wil worden? Nou, ik niet. Kunstverkoper in Den Haag,  Londen en Parijs, leraar in Engeland, Priester in België. Ik probeerde van alles. Maar uiteindelijk ging het altijd mis...”

Maar gelukkig is er Theo, Vincents  broer en beste vriend. Die heeft een idee: “Vincent, je bent goed in tekenen, doe daar dan iets mee!” “Dat was waar. Tekenen deed ik altijd al. En schilderen kon ik leren.”

Het eerste grote werk waar Vincent zelf tevreden over is, is de Aardappeleters. Maar anderen vinden het maar niks.  Zelfs zijn broer Theo vindt het niet echt goed en veel te donker. Maar Vincent? Die is er trots op. Na een lange zoektocht is Vincent nu écht begonnen. Het is 1885. Vincent is 32 jaar Hij is kunstenaar! 

Als je in de 19e eeuw kunstenaar wil worden, moet je naar Parijs! Vincent weet wat hij wil, maar is al 32, dus hij heeft haast. 

Vincent ontmoet andere kunstenaars zoals Emile Bernard en Paul Gauguin. Hij schildert nu in lichte, heldere kleuren… rood, geel, blauw…Maar geld voor modellen die voor hem poseren, heeft hij niet. Dus gebruikt hij een spiegel en maakt zelfportretten.
En in zo’n kistje bewaart hij zijn bolletjes wol. Hij kijkt eerst of de kleuren bij elkaar passen, voordat hij de dure verf gebruikt. Slim toch?

Hier in Arles vriest het flink en op het land ligt nog altijd sneeuw. Ik heb wat studies van een wit landschap en een amandeltak, die toch al bloeit…”

Vincent komt naar Zuid-Frankrijk voor de zon en het licht. Hier schildert hij de kleur van het koren…van de nacht…En van de zee! Vincent ziet voor het eerst de zee! Is die echt zo blauw als ze zeggen? Nee, hij ziet er veel meer kleuren. Kijk maar: groen, paars, blauw, roze…Het doet Vincent denken aan het vel van een makreel!
“Grote plannen had ik voor in dit Gele Huis. Samen met anderen nieuwe kunst maken, dat wilde ik. Kunst zoals ík het leven zie en voel.” 

Vincent laat zich hier opnemen, in Saint-Rémy. Hij moet wennen aan het geschreeuw van de andere patiënten en noemt het zelfs een soort dierentuin. Hij is ziek maar blijft schilderen, hier vanuit deze kamer die hij als zijn atelier mag gebruiken…

“Door het venster met ijzeren tralies zie ik een korenveld met een muur eromheen. Daarboven zie ik ’s morgens de zon in zijn volle glorie opkomen.”

De natuur blijft zijn favoriete onderwerp. En hij heeft  oog voor  kleine dingen...Kijk eens hoe goed deze konijntjes met maar een paar verfstreken zijn neergezet…
Kijk eens door je wimpers…Hoor je de vogels…Voel je het voorjaar…

Vincent schildert deze wereldberoemde Amandelbloesem, voor zijn kleine neefje.  Want er is goed nieuws uit Parijs: Theo is vader geworden! Hij noemt zijn zoon: Vincent Willem. Theo hoopt dat de kleine net zo vasthoudend wordt als zijn grote oom. Vincent voelt zich beter. Hij wil dichter bij Theo wonen. Daar gaat hij weer, terug naar het noorden, richting Parijs, naar Theo.

Hier woont Vincent, in deze herberg, de Auberge Ravoux. Hij drinkt niet meer, gaat vroeg naar bed, staat op tijd op om te schilderen in de omgeving.
Maar net nu het zo goed lijkt te gaan, gaat het gaat toch weer mis... “…en ik heb nadrukkelijk geprobeerd er triestheid, extreme eenzaamheid in uit te drukken..” 
Vincent vindt dat hij gefaald heeft als kunstenaar. Bijna niemand koopt zijn schilderijen. En hij kan natuurlijk niet altijd maar van zijn broer Theo afhankelijk blijven. Vincent trekt er net als andere dagen op uit, de velden in…en dan…

Zijn broer Theo is snel uit Parijs hierheen gekomen. Om hem heen hangen zijn schilderijen. Maar het is hopeloos. Vincent sterft op 29 juli 1890. Hij is dan 37 jaar oud.

Theo zorgt er samen met zijn vrouw Jo, voor dat alles van Vincent, al zijn brieven en al zijn schilderijen, tekeningen en krabbels, bewaard blijven. Daarom weten we nu ook zoveel over hoe Vincent dacht, hoe hij zich voelde. 

“Nu ken je mijn verhaal, over kleur en schoonheid in alles om ons heen. Over dat je dát moet doen waar je goed in bent…En jij, zeg eens waar ben jij goed in?”

Wie was Vincent van Gogh?

Vincent van Gogh is één van de bekendste schilders ter wereld. Maar in zijn eigen tijd is Vincent helemaal niet zo populair. Hij gaat naar Frankrijk om kunstenaar te worden, maar belandt na een paar jaar in een inrichting. Zijn schilderijen worden steeds somberder, en uiteindelijk berooft hij zichzelf op 37-jarige leeftijd van het leven.

Een schilder met een verhaal

In 1854 wordt in het Groningse Sappemeer Aletta Henriette Jacobs geboren. Haar vader is huisarts en dat wil de kleine Aletta ook wel worden. Helaas worden vrouwen in die tijd niet eens toegelaten tot de opleiding! Aletta schrijft een mooie brief aan de minister. Die stuurt meteen zijn toestemming - aan haar vader, dat wel.

Als 17-jarige stapt Aletta de universiteit binnen en 7 jaar later is ze de eerste vrouwelijke arts van Nederland. Een jaar later promoveert ze om te gaan werken als huisarts in Amsterdam. Daar houdt ze een gratis spreekuur voor arme vrouwen, en ze helpt vrouwen die eerst alleen maar mogen moederen omdat ze voortdurend zwanger raken. Haar experimenten met voorbehoedsmiddelen zijn niet bij iedereen populair, maar voor veel vrouwen is het een hele opluchting om even niet zwanger te zijn. 

In die gekke tijd mogen vrouwen niet eens meedoen aan verkiezingen. Ook dat is voor Aletta onacceptabel. Mede door haar felle strijd is in 1919 het vrouwenkiesrecht een feit. En in 1922 mogen Nederlandse vrouwen eindelijk voor het eerst naar de stembus. In 1929 overlijdt ze, maar Aletta gaat de geschiedenis in als boegbeeld van de feministische golf waar alle vrouwen in Nederland op meesurfen.

Clipphanger

Dat vrouwen sinds 1919 ook mogen stemmen, hebben we te danken aan Aletta Jacobs. Ze voerde niet alleen actie voor algemeen kiesrecht, ze vond ook dat vrouwen de beschikking moesten krijgen over voorbehoedsmiddelen.

Wie was Aletta Jacobs?

In 1914 rommelt het al een tijdje in Europa. Een aantal landen maken fikse ruzie met elkaar. Wanneer de Oostenrijkse kroonprins wordt neergeschoten, slaat de vlam in de pan. Oostenrijk geeft Servië de schuld en verklaart dat land de oorlog. De ruzie spreidt zich als een olievlek uit over heel Europa. Een aantal landen hebben beloofd elkaar te helpen wanneer er oorlog uitbreekt. Duitsland, Hongarije, Turkije en nog een aantal landen sluiten zich aan bij Oostenrijk. Dat zijn de Centralen. En onder andere Frankrijk, Engeland, Rusland en later ook de Verenigde Staten zijn de vrienden van Servië. Dat zijn de geallieerden. Uiteindelijk gaat de ruzie tussen 33 landen over de hele wereld. Vandaar de naam Wereldoorlog. Nederland is samen met een handjevol andere landen neutraal. Dat wil zeggen dat ze geen partij willen kiezen in deze ruzie. Maar we hebben wel last van de gevolgen van de oorlog. Er is veel honger en armoede en dat komt omdat normale handel met andere landen bijna niet mogelijk is. En er komen heel veel vluchtelingen naar ons land toe. Ook België probeert neutraal te blijven, maar wordt gedwongen aan de oorlog mee te doen omdat Duitsland besluit dwars door België te trekken om Frankrijk te veroveren. Back home by Christmas. Weer thuis met de kerst, dat is het idee. Die Engelsen zullen die Duitsers wel even een lesje gaan leren. Met miljoenen jonge soldaten tegelijk melden ze zich meestal vrijwillig aan. Op naar het avontuur. Sommigen liegen zelfs dat ze oud genoeg zijn, zodat ze maar het leger in kunnen. Zo graag willen ze naar het slagveld. Op de dag zelf worden ze uitgezwaaid door hun ouders en de jonge soldaten gaan vrolijk, zingend en fluitend richting het front. Eén van hen is John Gambill. Hij komt in 1915 aan in België als de oorlog al een jaar aan de gang is. Hij is dolblij dat hij eindelijk naar het slagveld in België kan om daar tegen de Duitsers te vechten. Maar John merkt al heel snel dat er werkelijk geen enkele reden is om enthousiast te zijn. Het lachen en zingen vergaat hem. Hij komt terecht in een smerige oorlog met verschrikkelijke wapens, waar miljoenen mensen net als hij kansloos aan hun einde komen. Het geweld gaat altijd door, elke dag en elke nacht. Slapen doen we niet langer dan drie uur en onze kleren doen we nooit uit. Alleen al het besef dat hier niet weg te komen is, maakt iedereen bloednerveus. De Duitsers trekken dus met hun legers richting Frankrijk om dat land te veroveren. Maar op weg daar naartoe lopen ze in België vast. Door de aanhoudende regenbuien komen ze geen centimeter verder. En dan gebeurt er iets wat nog nooit eerder zo massaal gedaan is een oorlog. Soldaten graven zich in. Ze graven heel veel geulen, de beruchte loopgraven. Ze zijn soms kilometers lang en van hieruit beschieten ze elkaar. Leven in zo'n loopgraaf is verschrikkelijk. Overal modder, luizen, ratten. John kan zich nergens wassen. Er is geen toilet, er is geen schoon water en soms is er zelfs geen eten. En de hele tijd het geluid van beschietingen, bombardementen, fluitende kogels, het gekerm van stervende kameraden om je heen. Het is hel de aarde. Elk moment kan je je laatste zijn. Het is om gek van te worden. Soldaten kunnen geen kant op. Ze zitten maar in de koude modder te wachten totdat er weer geprobeerd wordt een stukje land te veroveren. Dam klinkt er een fluitsignaal. En dan worden de soldaten met honderden tegelijk gedwongen de loopgraven te verlaten en richting de vijand te rennen. De meesten van hen hebben geen schijn van kans en worden een paar meter doodgeschoten of lopen vast in een prikkeldraad. De rest trekt zich terug. Geen centimeter land veroverd en dat gaat zo maar door. Tijdens de Eerste Wereldoorlog worden steeds weer nieuwe technieken ingezet om zo veel mogelijk soldaten te doden en een klein stukje land te veroveren. Machinegeweren, tanks, vliegtuigen, prikkeldraad. Het ene wapen is nog verschrikkelijker, dat het andere. Maar het aller ergste nieuwe wapen is gifgas. Het wordt hier op deze plek door de Duitsers voor het eerst ingezet. Bij gebruik moet je uitkijken hoe de wind staat. Anders krijg je zelf de volle laag in je gezicht. Zondag 19 december zal ik nooit vergeten. Ons schuilhol was helemaal gevuld met gas. Vreselijk was het. Het gras had al een paar van onze jongens gepakt. Maar hoestend en kokhalzend moesten we toch voorwaarts. De verwoestende werking ervan is voor iedereen een complete verrassing. Honderden soldaten sterven tijdens zo'n gifgasaanval tegelijk een verschrikkelijk pijnlijke dood. Tijdens de Eerste Wereldoorlog gaat de strijd maar door en door en door. Er wordt weinig vooruitgang geboekt en er vallen heel veel doden en gewonden. De doden worden meestal gelijk achter het slagveld begraven en de gewonden worden zo veel mogelijk opgelapt, zodat ze vervoerd kunnen worden naar het veldhospitaal dat hier stond. De Lijssenthoek. Hier wordt dag en nacht keihard gewerkt om zoveel mogelijk levens te redden, maar vaak komt de hulp te laat. Wie er sterft in dit veldhospitaal, wordt hier begraven. En zo is begraafplaats Lijssenthoek ontstaan. In het begin worden alle doden nog keurig netjes begraven, maar later sneuvelen er zoveel soldaten. Er is gewoon geen tijd meer voor. Dus hun lichamen worden gewoon zo in een kuil gekieperd. Begraafplaatsen worden groter en groter. Eind mei 1916 krijgt de moeder van John toch weer een nieuwe brief en ze hoopt zo dat die van haar zoon is. Maar dat is niet zo. Het is van het leger. En ze krijgen het ergste nieuws dat een moeder kan krijgen. Helaas moet ik u meedelen dat uw zoon, luitenant John Campbell, vanochtend om halfzeven is gestorven. Ook na de dood van John, gaat de strijd nog jarenlang door en al die tijd verschuiven de grenzen van het oorlogsgebied nauwelijks. Er sterven wel miljoenen soldaten en burgers door het oorlogsgeweld. Pas in 1917, wanneer de Amerikanen met de geallieerden mee gaan vechten, komt het einde van de oorlog in zicht. Op 11 november 1918 geven de Duitsers en haar bondgenoten zich tandenknarsend over. De meeste mensen hebben zoveel ellende gezien en meegemaakt, dat ze vinden dat alles anders en beter moet. De wereld is voorgoed veranderd, maar de oorlog wordt niet vergeten. Zeker niet in België. Dit is de weg waarover John en honderdduizend andere soldaten marcheerden richting het front. Nu staat hier een monument voor al die mannen en vrouwen die omgekomen zijn rondom Ieper en waarvan het lichaam nooit gevonden is. Iedere naam op deze muur, staat voor één persoon. Er staan er hier 55.000. Op deze begraafplaats zijn nog eens 35 duizend namen van nooit meer teruggevonden soldaten gegraveerd. Er zijn nog minstens drie van dit soort muren nodig om alle vermisten op kwijt te kunnen. Overal zie je klaprozen. De klaproos is het symbool van de Eerste Wereldoorlog. Dat komt omdat het namelijk één van de weinige plantjes was dat kon overleven op het bloedige slagveld. Ik denk dat John ze vanuit de loopgraven ook wel gezien heeft. In plaats van te vechten tegen de vijand, heeft hij die laatste nacht in het veldhospitaal gevochten voor zijn leven. Hij heeft het niet gered. 22 jaar één van de bijna 20 miljoen mensen die zijn omgekomen tijdens de Eerste Wereldoorlog.

De Eerste Wereldoorlog

Na de moord op de Oostenrijkse kroonprins Franz Ferdinand, breekt in 1914 de Eerste Wereldoorlog uit. Het wordt een bloedige oorlog tussen aan de ene kant de geallieerden (Engeland, Frankrijk, Rusland, en later de Verenigde Staten) en aan de andere kant de Centralen (Duitsland, Hongarije, Turkije). De oorlog wordt voornamelijk hard bevochten vanuit loopgraven rondom het Belgische Ieper. Miljoenen jonge soldaten sneuvelen in de strijd. Pas in 1919 geven de Centralen zich over.

De oorlog van de loopgraven

Deze bunker is gebruikt tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het is een herinnering aan een tijd die diepe sporen achterliet in Nederland. Zo'n bunker is een koude herinnering van beton, maar er zijn ook andere herinneringen, opgeslagen in de hoofden van mensen die de oorlog meemaakten. Ik ga langs bij mevrouw Chris de Leeuw. Chris is 96 jaar oud, maar tijdens de Tweede Wereldoorlog was ze nog gewoon een kind, een doodgewoon meisje van veertien. En mocht je je afvragen waarom ik deze mee heb? Dat ga ik je zo laten zien. Hallo, welkom, goeiemorgen! Mag ik binnenkomen? Ik daar natuurlijk naar te kijken. Mooi he? Die heb ik meegenomen vandaag. Ja, waar zal ik m neerzetten? Wat vindt u fijn? Nou, ik vind het een hele eer om u te ontmoeten, want het valt natuurlijk superveel te vertellen over de Tweede Wereldoorlog. U was in die tijd veertien jaar. Hoe was dat? Nou in het begin was alles nog een beetje gewoon, maar geleidelijk aan merk je dat je vrijheid ingeperkt werd. En dat is eigenlijk heel gek he. Ik kon niet meer gaan en staan waar je wilde. Je mocht vooral niet zeggen wat je dacht en en dat onrecht, die onvrijheid. Dat kon je woedend maken. Maar je voelde je tegelijk ook machteloos. In 1933 komt deze man, Adolf Hitler, een leider van de nazipartij aan de macht in Duitsland. Hij wil dat nazi-Duitsland het machtigste land wordt van Europa, met hem als grote leider. In 1939 valt hij als eerste zijn buurland Polen binnen met zijn enorme leger en dat betekent het begin van de oorlog. 10 mei 1940 is Nederland aan de beurt. Duitse soldaten trekken onze grenzen over, maar het Nederlandse leger probeert ze tegen te houden. Daar zitten de nazi's natuurlijk helemaal niet op te wachten en om Nederland te dwingen zich zo snel mogelijk over te geven, besluiten ze op 14 mei om Rotterdam helemaal plat te bombarderen. Het duurt maar heel even, 13 minuten, maar in die korte tijd wordt de hele binnenstad van Rotterdam verwoest. In de binnenstad staan er nu nog maar een paar gebouwen overeind. Het oude stadhuis daar met dat groene torentje, dit hele mooie Witte Huis aan deze kant, daar in de verte en de Laurenskerk waar ik nu op sta. En voor de rest is alles weg. Bij het bombardement komen zo'n achthonderd mensen om het leven. Nadat Rotterdam door het Duitse leger is verwoest, dreigt Hitler nog meer steden te bombarderen als Nederland zich niet overgeeft. Geen keuze dus. Vanaf dat moment zijn de nazi's de baas in Nederland. Ik had mijn vader nog nooit zien huilen en op dat moment huilde hij. Dat maakte veel indruk op mij. Ja. Geachte luisteraars binnen en buiten het Koninkrijk der Nederlanden. Wij hebben deze uitzending Radio Oranje genoemd. Sorry hoor. Het komt ineens zo terug. Ja, maar dat kan ik me voorstellen. Hitler is een dictator, zijn wil is wet. In de landen die hij heeft veroverd moet dan ook alles gaan en moet iedereen zijn zoals hij dat wil. En daarom is er ook in Nederland steeds minder vrijheid. Moest je je indenken. We hadden geen televisie, we hadden geen computers, we hadden geen mobieltjes. Dus de radio was eigenlijk het enige waardoor je wist wat er gaande was. We moesten allemaal onze radio's inleveren, want de Duitsers wisten echt wel dat we naar de Engelse radio luisteren. En dat is ook weer een stuk van die inperking van onze vrijheid. De nazi's verbieden steeds meer en meer dingen. Verschillende bevolkingsgroepen worden uitgesloten en vervolgd. Ze worden zonder pardon opgepakt, gevangengezet en zelfs vermoord. En dan moet je denken aan mensen met een handicap, Roma en Sinti en homoseksuelen. Maar vooral voor Joden wordt het leven steeds moeilijker. Op heel veel plekken mogen ze niet meer komen. Verboden voor Joden. Ze mogen ineens niet meer naar cafés, restaurants, naar het zwembad, naar de dierentuin en zelfs gewoon in het park zijn joden niet meer welkom. Vanaf 1942 moeten ze een gele ster gaan dragen, zodat iedereen ziet dat ze joods zijn. In de jaren daarna worden heel veel Joden opgepakt. Vaders, moeders, opa's en oma's, kinderen. Puur en alleen omdat ze joods zijn. De nazi's zeggen dat ze gaan werken, maar in feite worden ze opgesloten in concentratiekampen en vernietigingskampen. Ze krijgen nauwelijks te eten en ze moeten heel zwaar werk doen. De meeste mensen overleven het niet en velen van hen worden meteen al bij aankomst vermoord. 107.000 Nederlandse Joden worden opgepakt en maar 5500 zullen het overleven. De nazi's zijn hard op weg om heel Europa te veroveren, maar er zijn ook tegenstanders. De Fransen, Engelsen, Amerikanen, de Canadezen en de Russen proberen hen tegen te houden. Dat zijn de geallieerden. Op veel plekken in de wereld wordt er flink gevochten tussen het Duitse leger en de geallieerden. Weet je Janouk. Je kon het trouwens ook niet veel in de oorlog, maar in t begin wilde je toch op de een of andere manier laten merken dat je het er niet mee eens was. En we kenden het V-teken. Het V-teken van vrijheid, van vrede, van vriendschap. En wat we dan deden was uit de krant een heleboel V'tjes knippen. Ja, en dan s avonds, als het donker was, gingen we die op straat uitstrooien. En dan zag je de volgende dag... Zag die mensen kijken en dit doen. Ik zie dat ik de methode nog te pakken heb. U hebt de methode zeker nog te pakken. En dat na 76 jaar. Nou, ik doe het u niet na. Ja, want dat was dan voor u zeg maar de manier om toch nog iets te doen tegen de bezetters eigenlijk. Omdat je wilde laten zien: wij worden vrij. Jullie krijgen ons er niet onder en ik denk dat dat belangrijk geweest is. Dat denk ik ook ja. Om hoop te houden en moed. Gek hè, dat je daar zo blij van kunt worden? Er is steeds meer verzet tegen de nazi's in Nederland, maar dat moet wel stiekem. In het geheim natuurlijk, want anders kan je worden opgepakt. Dit was natuurlijk maar heel klein verzet. Maar er zijn mensen die echt verzet gepleegd hebben. Niet zoveel Nederlanders durfden dat te doen. Het was natuurlijk ook heel gevaarlijk. Een vriend van ons die heel veel gedaan heeft, die is opgepakt en die is doodgeschoten. Zullen we er nog een paar knippen? Ja, we gaan er nog een paar knippen. In deze straat woonde Chris en dat is het huis waar ze echt woonden. Gek hoor. Je herkent het nog wel. Ja, ach gossie. Zullen we er even dichter naartoe lopen? Ja, leuk. Even kijken. In 1944 werd dat Duitse hoofdkwartier dat over het spoor zat, werd gebombardeerd. En één van de bommen viel ook hier in de straat. En het was doodeng en de dakpannen vielen van de van het dak en de ramen sprongen kapot. En waar zat u toen? In de kelder. Mijn zusje was er niet en dat was juist wat het nog enger maakte. En we waren als de dood dat zij door het bombardement geraakt was. Maar gelukkig kwam ze ongedeerd thuis. De strijd tussen de Duitsers en de geallieerden wordt heviger en langzaamaan verliest het leger van Hitler steeds meer terrein. Op 5 mei 1945 is het dan eindelijk zover. Duitsland geeft zich over en Nederland is bevrijd. Landgenoten. Thans is het ogenblik gekomen waarop wij u het definitieve einde van den oorlog in Europa kunnen aankondigen. En daar kwamen de eerste auto's aan van de Canadezen en wij klommen op de auto, in de auto, achter de auto. En toen beseften we ons: we zijn echt helemaal vrij. Ik vergeet veel in mijn leven, maar die dag zal ik nooit vergeten. Vijf jaar oorlog. Het kost wereldwijd aan tientallen miljoenen mensen het leven. Het Nationaal Monument op de Dam is één van de oorlogsmonumenten in ons land die ons herinneren aan die vijf jaar. En daarom zijn we elk jaar op 4 mei om 8 uur twee minuten stil. We herdenken de doden en we spreken samen de hoop uit dat dit nooit, nooit meer gebeurt. Weet je Janouk, als je de oorlog meegemaakt hebt, dan draag je dat je hele leven met je mee. Ja, dat raak je nooit kwijt. Kom.

De Tweede Wereldoorlog

Op 10 mei 1940 valt het Duitse leger van Adolf Hitler, Nederland binnen. Vanaf dan is er vijf jaar oorlog in Nederland. Tijdens de bezetting worden de rechten van burgers ingeperkt en worden er ruim honderdduizend Nederlandse joden, Roma en Sinti, homoseksuelen en gehandicapten opgepakt en vermoord in concentratie- en vernietigingskampen. Sommige mensen gaan in verzet, wat een enorm risico is. Op 5 mei 1945 wordt Nederland door de geallieerden bevrijdt.

Nederland bezet en bevrijd

Dit is misschien wel het beroemdste dagboek ter wereld. Het dagboek van een joods meisje dat zo'n zestig jaar geleden leefde en in een vreselijke oorlog terechtkwam. Ze moest onderduiken en was haar leven niet zeker. Ze was niet voor niets zo bang om ontdekt te worden, want ze zou de oorlog niet overleven. Dit is het dagboek van Anne Frank. Anne is 11 jaar oud als de Tweede Wereldoorlog in Nederland uitbreekt. Ze woont dan met haar drie jaar oudere zus Margot, haar moeder Edith en haar vader Otto in Amsterdam-Zuid. En mevrouw Pik Goslar oftewel Hanneli, zoals Anne haar noemde, was haar beste vriendin. Mevrouw Pik, u was toen ook elf jaar he? En u woonde hier naast de familie Frank aan het Merwedeplein Ja, naast de familie Frank. Wij woonden hier op de eerste verdieping. En de familie Frank woonde hier in de tweede verdieping en wij konden van de ramen en ook van de veranda samen spreken. Er is ook een boek over u geschreven met daarin uw herinneringen aan Anne, maar ook uw verhaal over het leven als meisje in de oorlog. Uw leven leek wel een beetje op dat van Anne. Ja, in het begin omdat beide families waren vluchtelingenfamilies uit Duitsland. De families Frank en Goslar woonden al langere tijd in Duitsland, maar toen daar in 1933 Hitler aan de macht kwam, veranderde er veel. Het ging slecht met Duitsland. Er was veel werkloosheid en armoede. Hitler en zijn aanhangers, de nazi's, gaven de Joden de schuld van alles. Zij haten Joden en begonnen ze te vervolgen. Veel families vluchtten weg, waaronder die van Anne en Hanneli. De meisjes waren toen pas vier jaar oud. En jullie dachten hier in Nederland dus veiliger te zijn dan in Duitsland? Natuurlijk. Maar dat duurde niet lang. 1940, 10mei zijn de Duitsers in Nederland ingevallen. Het was vijf dagen oorlog en toen was het afgelopen met veiligheid. In het begin ging het normale leven nog wel door. In 1941 hangt Anne uit dit raam daar beneden naar een bruidspaar te kijken. Dat zijn de enige bewegende beelden die ooit van haar gemaakt zijn. Maar al snel beginnen de Duitsers ook in Nederland. Joodse mensen te vervolgen. Er komen allerlei discriminerende wetten. Hoe vonden jullie het als meisjes dat jullie bepaalde dingen niet meer mochten? Ik geloof op die leeftijd merk je dat niet zo erg. Maar het was dan altijd erg en erger. Ja, daar mochten we niet meer zwemmen. Dan mochten we niet meer in winkels kopen. Alleen in joodse winkels, alleen van 3 tot 5. En jullie kregen ook een Jodenster op een gegeven moment. Ja, in het begin waren we daar heel trots op. Maar dan heb je het toch wel gemerkt dat is niet zo aangenaam dat iedereen kan doen wat ie wil met je. Mochten jullie nog wel naar school? Ja, maar we moesten naar een extra school. Alle Joodse kinderen moesten naar een school die extra werd opengemaakt voor Joodse kinderen met alleen Joodse leraren. En dat was dus hier. Een Joods Lyceum. Kwam u ook weer bij Anne in de klas? Ja wij kwamen naast elkaar te zitten. Ondertussen wordt de situatie elke dag erger. 16 jarige Joodse jongeren kregen een oproep voor dwangarbeid in Duitsland. Ook de zus van Anne, Margot. Ik schrok ontzettend. Iedereen weet wat dat betekent. Concentratiekampen en eenzame cellen zag ik al in mijn geest opdoemen. Op dat moment besluit de familie Frank direct onder te duiken. Niemand mag het weten. Zelfs Hanneli niet. Dus u wist van niks toen u hier de volgende dag bij aan de deur kwam? Nee, helemaal niet. Ik kwam spelen, we hadden vakantie en toen kwam die onderhuurder en die zei dat de familie was verdwenen en hij geloofde naar Zwitserland. In werkelijkheid zat Anne maar een paar kilometer bij Hanneli vandaan, namelijk hier in het hartje Amsterdam aan de Prinsengracht, in het bedrijf van haar vader. Hier zat Anne met haar familie ondergedoken. Nu is dit het Anne Frank Huis, een museum. Maar vroeger had je hier het bedrijf met beneden de kantoren, hier op de tweede verdieping de opslagruimtes. En moet je kijken. Aan het eind van deze overloop stond een kast. Nou niets aan te zien. Gewoon een archiefkast. Maar het is een kast met een geheim. Moet je opletten. De kast kan namelijk met een beetje kracht draaien. Kijk dan verschijnt hier achter een trap en die trap die leidt naar een verborgen deel van het huis, het Achterhuis. Het Achterhuis, waar Anne samen met haar zus Margot, haar ouders en vier andere onderduikers meer dan twee jaar opgesloten zit. In die tijd schrijft Anna alles wat er in het Achterhuis gebeurt op in haar dagboek, 20 juni 1943. Het was nog donker buiten. Er werd een paar keer achter elkaar hard op de deur gebotst. Wonen hier Joden? Schreeuwde iemand in het Duits. Jullie werden hier toen opgepakt. Ja, vanuit dit huis. Mijn grootouders uit de volgende ingang en wij hadden het eigenlijk verwacht. Het koffertje was altijd klaar. Hanneli en haar familie werden samen met duizenden andere Joden in veewagons naar Drenthe gebracht, naar het doorgangskamp Westerbork. En daar zou zij 9 maanden blijven. Op dat moment zit Anne nog steeds ondergedoken in het Achterhuis. Ze weet wel dat alle Joden worden opgepakt, maar wat ze niet weet is dat haar vriendin Hanneli inmiddels ook is weggevoerd. Kijk, dit is de kamer waar Anne's zus en haar ouders slapen. Maar vier medewerkers op kantoor weten dat er onderduikers in het Achterhuis zitten. Miep Gies, Bep Voskuijl, Johannes Clijman en Victor Kugler. Zij zorgen voor de spullen voor de onderduikers, dus eten, toiletspullen, schoolboeken. En dat is heel gevaarlijk, want op het helpen van Joden staan zware straffen. Kijk en dit. Dit is het Slaapkamertje van Anne in het Achterhuis. Hier staat haar bed. Aan deze kant en hier staat het bed van tandarts Pfeffer. Daar moesten die kamer mee delen, hoewel ze een hekel had aan die man. En nu is het hier leeg, want het is museum. Maar wat er nog over is gebleven zijn wel de plaatjes die Anne aan de muur plakte om het wat gezelliger te maken. Hier schreef ze ook vaak in haar dagboek. Fietsen, dansen, fluiten. De wereld in kijken. Me jong voelen. Weten dat ik vrij ben. Daar snak ik naar. Anne voelde zich hier natuurlijk verschrikkelijk opgesloten en ze moesten ook nog eens doodstil zijn. Vooral overdag op werkdagen als er mensen in het bedrijf aan het werk waren. Geen druppel water, geen wc. Niet lopen. Alles stil. En dan is er de voortdurende angst om ontdekt te worden. Gisteren ben ik ontzettend geschrokken. Er werd om 8 uur plotseling heel hard gebeld. Ik dacht niet anders of er kwam iemand. Je snapte wel wie. Op 27 november 1943 ziet Anne voor het slapengaan plotseling haar vriendin Hanneli voor zich. Haar ogen waren heel groot en ze keek mij zo droevig en verwijtend aan dat ik in haar ogen kon lezen: oh Anne waarom heb je me verlaten? Help, o help mij, red mij uit deze hel. Daarna schrijft ze: waarom werd ik dan uitverkoren om te leven en moest zij wellicht sterven? Maar Hanneli was niet dood, want u zat samen met uw vader en haar zusje Gabi en opa en oma in het kamp Westerbork. In Westerbork wachtte het hele kamp altijd angstig de maandag en de donderdagavond af. Wat gebeurde er dan? Iedere donderdagavond kwam de SS met lijsten. Ongeveer duizend mensen. En die zouden doorgestuurd worden met veewagons naar een werkkamp in het oosten. En iedereen begreep dat dat niets goeds is. We wisten niet dat ze ons gaan doden met gas. Hoe reagereerden de mensen daarop? Mensen waren hysterisch. Je wist nooit wanneer is het jouw beurt? We wisten toch iedere week gaan er duizend weg. En dat was verschrikkelijk. Maar jullie hoefden eerst nog niet op transport he? Nog niet omdat wij hier hadden zo'n stempel die zou zeggen dat we voorlopig nog gesperd zijn. We mogen voorlopig blijven in Westerbork. Ondertussen wordt het leven voor Anne in het Achterhuis ook steeds zwaarder. Dit was de gezamenlijke woonkamer van het Achterhuis. Dus hier zaten ze vaak met acht mensen bij elkaar. Het werd trouwens steeds moeilijker voor de helpers om aan eten en drinken te komen voor de onderduikers. Er komen steeds meer ruzies. Niet zo gek natuurlijk als je dag in dag uit in zo'n kleine ruimte op elkaars lip zit. Het enige lichtpuntje voor Anne is dat ze een tijdje verliefd is op Peter. Hier op zolder zitten ze vaak bij elkaar. Van 's ochtends tot 's avonds laat doe ik eigenlijk niets anders dan een Peter denken. In februari 1944 wordt u met uw familie op transport gesteld naar Bergen-Belsen. Dat is in Noord-Duitsland. Ja Noord-Duitsland. Hier is Westerbork.En u kwam in een uitwisselingskamp terecht, vanwege die bijzondere paspoorten. En daardoor hadden jullie het ook iets beter met eigen eten, eigen kleren. Maar toch moet het nog erg zwaar geweest zijn. Het was heel erg. Wij kregen vier centimeter stukje brood per dag en dat gingen we altijd een recht snijden. Altijd nog een stukje en nog een stukje en dan was er niks meer. Eerst kregen we allemaal luizen op ons hoofd en in de zoom van de kleren en later kregen wij vlektyfus. En als je nou geen medicijnen hebt en helemaal niet genoeg eten en je bent zo zwak. Dan heb je niet meer nodig om door te gaan. Hanneli zou dik een jaar in het kamp Bergen-Belsen blijven. Augustus 1944. Anne heeft goede hoop dat de oorlog nu snel is afgelopen. Maar op 4 augustus gebeurt waar ze steeds al zo bang voor was. Ze worden verraden en allemaal op transport gezet naar Kamp Westerbork. Vanuit Westerbork worden ze weggevoerd naar concentratiekamp Auschwitz in Polen. Anne en Margot gaan later naar concentratiekamp Bergen-Belsen, maar hun ouders moeten in Auschwitz blijven. Ze komen dus zonder dat ze het weten in hetzelfde kamp terecht, waar Hanneli ook zit. Alleen dan in het gedeelte voor gewone gevangenen, maar daar worden ze totaal aan hun lot overgelaten. Ze krijgen bijna niets te eten. Ze worden ontzettend ziek. Iemand vertelt Hanneli dat er aan de andere kant van het prikkeldraad een Nederlands meisje zit dat zij kent. S Avonds sluit ze met gevaar op betrapt en doodgeschoten te worden naar het prikkeldraad. En dan gebeurt er iets heel bijzonders. Na tweeënhalf jaar ontmoet ze haar vriendin Anne weer. Na een paar minuten een heel zacht stemmetje en het was Anne. Het was niet die kleine, pittige Anne die ik gekend heb. Het was een gebroken meisje. Anne vertelde me ook bij het prikkeldraad dat zij en Margot maar heel weinig eten hadden. Ja, ze hadden beiden helemaal geen eten en heb ik gezegd kom eens terug en 2,3 dagen, ik zal zien wat ik kan doen. En toen kwam ik met zoiets als een hele kleine voetbal. Een stukje met droge pruim, een stukje van die knäckerbröt. En toen kwam ik zo bij het prikkeldraad en dat was veel hoger. En boven waren wachttorens met Duitse soldaten dus heel gevaarlijk. En het was donker en ik hoorde haar, maar ik kon haar niet zien. En toen zei ik Anne, voorzichtig ik gooi het over het prikkeldraad. En toen hoorde ik hoe ze huilde en schreeuwde. En ze was woedend. Wat is er gebeurd? Een andere hangbruggen vrouw had een pakje opgevangen. Rende weg en heeft haar niets gegeven. En toen moest ik haar een beetje kalmeren. Ik heb beloofd we doen het nog een keer. Na twee, drie dagen hebben we het nog een keer gedaan en toen heeft het opgevangen. Ze spreken af dat ze elkaar snel weer zullen ontmoeten. Maar alles loopt anders. De vader en de oma van Hanneli gaan dood in het kamp. Hanneli en haar zusje Gabi worden daarna samen weer op transport gesteld. Hanneli is heel erg ziek en ze denkt dat ze dood zal gaan. Maar gelukkig worden ze bevrijd. Hanneli en Gabi overleven de oorlog. Maar dat geldt niet voor Anne. Anne en Margot gaan dood in Bergen-Belsen door uitputting en ziekte. Anne is dan vijftien jaar. Haar moeder en de andere onderduikers worden ook vermoord. Alleen Otto, de vader van Anne, blijft in leven. Annes dagboek wordt gered door Miep Gies, één van de helpers, en Otto Frank besluit het uit te geven. Want dat was Annes grote wens.

Anne Frank

Wereldberoemd is het dagboek van Anne Frank. Tijdens de Tweede Wereldoorlog moet zij als joods meisje met haar familie onderduiken in het achterhuis van haar vaders kantoor in Amsterdam. In de tussentijd wordt haar vriendin Hanneli opgepakt en afgevoerd naar concentratiekamp Bergen-Belsen in Duitsland. Wanneer de onderduikers in het achterhuis verraden worden, ontmoeten de twee vriendinnen elkaar na twee jaar weer in het kamp. Gescheiden door prikkeldraad. Hanneli overleeft de oorlog, Anne niet.

Het bekendste slachtoffer van de jodenvervolging

Mag ik van u een nasi met Ikan Bali? Rendang Padang en ook een beetje Gado Gado met sambal. Is goed ik ga voor jou maken. Alsjeblieft, eet smakelijk! Lekker dankjewel. Witte rijst met rundvlees en pittige vis. Allemaal gerechten uit Indonesië. En wat dacht je van straatnamen als Sumatra Laan of de Javastraat? Of woorden als pienter, klamboe, piekeren. Klinken harstikke Nederlands, maar komen uit Indonesië en al deze Indische mensen op de Tong Tong Fair. Hoe zijn die allemaal in Nederland gekomen? Indonesië ligt nou niet bepaald naast de deur. Hier ligt Nederland, hier. En hier ligt Indonesië, helemaal aan de andere kant van de wereld. Wat hebben Indonesië en Nederland dan met elkaar te maken? Nou, heel veel. Meer dan 400 jaar geleden ontdekten Nederlandse schepen de Indonesische eilanden hier en gingen daar handelsposten opzetten. Ze ontdekten daar producten als suiker, koffie, thee en ook specerijen als nootmuskaat, kruidnagel en peper. Die producten laden ze in een schip. En brachten dat naar Europa, waar ze het dan weer voor heel veel geld verkochten. Mede dankzij Indonesië wordt Nederland een rijk en machtig land. Het gaat zelfs zo ver dat vanaf 1815 Indonesië een kolonie, dus een deel van Nederland wordt en vanaf dan heet het hier in Nederlands-Indië. Nederland is er de baas. Dan gaan steeds meer Nederlanders wonen. Mooie grote huizen op landgoederen en sommige Nederlanders krijgen kinderen met Indonesiërs, Indische kinderen. En Nederlanders en Indische kinderen voelen zich beter dan de Indonesiërs. Want dat zijn toch maar landarbeiders en bediendes. Zo werd er vroeger gedacht. Dat was heel normaal. En één van die Indische nakomelingen ben jij, Robin Raven. Jij bent leraar, je bent kinderboekenschrijver en ik heb je Ikan Bali meegenomen. Jij bent geen Indonesiër he? Jij bent een mix. Mijn vader is een volbloed Indonesiër, is geboren op Java en mijn moeder is een Nederlandse plantersdochter, geboren op Sulawesi. En als je dat samenvoegt, dan krijg je dit: een Indo. In jouw boek Strijd in het regenwoud mag een Nederlandse jongen van zijn vader niet met een Indonesische vriend omgaan want Indonesiërs zijn minderwaardig. Waren de Nederlanders echt zo gemeen tegen Indonesiërs? Je kunt over het algemeen wel zeggen dat Indonesiërs vaak lagere baantjes hadden, minder geld verdienden dan vaak ook langer moesten werken. En je moet er ook bij zeggen dat de Nederlanders wel heel veel deden aan het bouwen van ziekenhuizen, bouwen van wegen, van scholen, dus ze deden wel iets. Maar dat was niet genoeg. De Indonesiërs wilde eigenlijk maar één ding en dat is vrij zijn. Maar dat wilden de Nederlanders niet. De Nederlanders wilde het liefst nog heel lang in dat mooie land blijven. En toen veranderde alles, want de oorlog brak uit, de Tweede Wereldoorlog. Eerst in Europa, maar later ook in Nederlands-Indië. 1942 Vallen de Japanners Nederlands-Indië binnen en binnen twee weken tijd is de hele archipel veroverd en op dat moment is het Nederlandse sprookje ook eigenlijk voorbij. De Nederlanders en tienduizenden Indo's worden naar werkkampen gestuurd. Verschrikkelijk. Mannen moeten de mannenkampen. De vrouwen en de kinderen gaan de vrouwenkampen. Mijn moeder heeft als kind drie jaar lang in een vrouwenkamp gezeten en heeft er verschrikkelijke dingen meegemaakt en gezien. En daar kan ze nu na zoveel jaren nog steeds bijna niet over praten. Dit monument is speciaal opgericht voor alle slachtoffers van de Japanse bezetting in Nederlands-Indië. Jyoti hebben afgesproken dat ik jij tegen je mag zeggen. Jij bent één van de slachtoffers. Jij kwam van de ene op de andere dag als 14 jarig meisje met je moeder, je broertje, je zusje in een jappenkamp terecht. En vervolgens drie jaar daarna steeds in een ander kamp. Hoe was dat? Heftig. Weet je opeens ben je je vrijheid kwijt. Je zit achter prikkeldraad en niet dat alleen. Maar we zaten met negentig mensen in een heel klein huisje. Dat betekende allemaal op de grond slapen en een ander verschrikkelijk iets van het eerste kamp, was dat mijn broertje van elf werd van ons weggehaald en die ging naar een jongens kamp. En wij wisten niet waar die was en wat er met hem gebeurd was. Het werd nog veel erger. Ja ons tweede kamp, dat was helemaal een verschrikking. Dat lag midden in de wildernis en de ratten en de kakkerlakken liepen over je heen. Wat deed je daar dan de hele dag? Hard werken. Er was één kraan voor 750 vrouwen. Er waren geen wc's. Moesten de wc's graven. Maar dat is toch hartstikke onhygiënisch? Natuurlijk was het niet hygiënisch. Er brak ook cholera uit en dysenterie. Ik zelf ben toen ook ziek geworden. Het gevolg was hard werken, maar moest ook elke dag iemand begraven. Vrouwen en kinderen. Dat moesten jullie zelf doen? Ja wie deed het anders? Hoe waren de Japanners tegen jullie? Kil, wreed. En als je iets gedaan had wat ze niet zinde of bijvoorbeeld te eten had gepikt, dan sloegen ze. En dan moest je de hele dag in de brandende zon staan en buigen. Altijd buigen voor ze. Wat was nou het ergste? Honger. Altijd honger. Je kreeg geen eten en je probeerde van alles te vinden. Zoals bijvoorbeeld slakken in het open riool achter ons huis en die visten we eruit. En die kookten we vier, vijf keer. En dan nog was het smerig. We waren ook net skeletten. Allemaal botjes, botjes botjes. In 1945 worden de Japanners verslagen en is de oorlog afgelopen. De Nederlanders denken gewoon weer de baas te kunnen spelen in Indonesië, maar daar denken de Indonesiërs heel anders over. De oorlog in Nederlands-Indië is voorbij. De Japanners zijn verslagen. Hoe gaat het nou verder? De Indonesiërs komen in opstand. Ze willen vrij zijn, ze willen niet meer onderdrukt worden door de Nederlanders. Dus wat gebeurt er? Op 17 augustus 1945, twee dagen nadat de Japanners zich hebben overgegeven, roept de Indonesische leider Soekarno de onafhankelijkheid uit. Daar was Nederland niet blij mee? Nee, nee, nee. Nederland was woest en ze stuurde onmiddellijk het leger twee keer zelfs naar Indonesië om orde op zaken te stellen. En er breekt een onafhankelijkheidsoorlog uit. Hard tegen hard. Er wordt keihard gevochten. En Nederlandse soldaten doodden veel mensen, waaronder veel onschuldige burgers. Heftig. Ja heel heftig en uiteindelijk naar vier jaar vechten, wordt Nederland gedwongen om Indië op te geven en in 1949 wordt Indonesië een onafhankelijk land. De Republiek Indonesië. De verliezers voelden zich niet meer zo welkom in Indonesië. Ruim drie honderdduizend Nederlanders, Indische Nederlanders, Papoua's en Molukse soldaten die aan de kant van Nederland hadden gevochten, verlieten compleet met gezin het land. De meesten kwamen naar Nederland per boot. Ja en de meesten van hen kende Nederland eigenlijk alleen uit schoolboeken of foto's. Zoals mijn tante. Hoe was dat voor u? Ik was toen, toen kwam ik hier in Nederland aan en was midden in de winter. We hadden dus alleen maar als zo kleren aan. Het is hartstikke koud en toen zijn we dus opgevangen in een pension. En hoe waren de Nederlanders tegen u? Aardig? Ja ze wist eigenlijk heel weinig van ons. Werd u ook uitgescholden? Jawel. Wat zeiden ze dan tegen u? Dan zeiden ze tegen ons pinda. Ja en import, ga terug naar je apenland. Nou wat onaardig u wat deed u dan? Dan schold ik terug. Kaaskoppen, witte worm. Verder waren ze wel aardig? Ja heel aardig, ik heb een leuke jeugd gehad. Wat een verhalen zeg. Wat heeft Nederland veel leed veroorzaakt. Wat me het meeste treft is dat in alle families van alle mensen die rondlopen er iets ergs is gebeurd. Ja, dat klopt. En daarom schrijf ik er ook over, want het Indische verleden mag nooit worden.

Indonesië

Indonesië ligt niet bepaald naast de deur, maar toch heeft Nederland veel met dit land te maken. Lang geleden is het een kolonie van Nederland en heet het land Nederlands-Indië en zijn de Nederlanders de baas in dit land. Maar als de Tweede Wereldoorlog uitbreekt, maken de Japanners een einde aan het Nederlandse bewind. Ze sluiten de Nederlanders en Indo’s (Indische-Nederlanders) op in kampen. Als in 1945 een einde komt aan de oorlog, roept leider Soekarno de onafhankelijkheid uit. Indonesië wil vrij zijn. Er breekt een heftige strijd uit tussen de twee landen en uiteindelijk wordt in 1949 Indonesië officieel onafhankelijk.

Voormalige kolonie van Nederland

Anton de Kom groeide op in Suriname, maar kreeg als kind les uit Nederlandse schoolboekjes. Daarin werden de Surinaamse helden die hij kende uit de verhalen van zijn familie, schurken genoemd. Dat vond hij oneerlijk. Net als het racisme en de grote ongelijkheid die lang na de afschaffing van de slavernij bleven bestaan. Anton de Kom werd activist. Tirsa weet precies over welke Surinaamse helden Anton de Kom het had. Zanger Desai brengt hem een eerbetoon.

Anton de Kom groeide op in Suriname, maar kreeg als kind les uit Nederlandse schoolboekjes. Daarin werden de Surinaamse helden die hij kende uit de verhalen van zijn familie, schurken genoemd. Dat vond hij oneerlijk. Net als het racisme en de grote ongelijkheid die lang na de afschaffing van de slavernij bleven bestaan. Anton de Kom werd activist.

Anton de Kom

Aflevering uit de serie Het Klokhuis maakt geschiedenis. Op 1 februari 1953 voltrekt zich een ramp in Nederland. Tijdens een storm, in combinatie met een springvloed, breekt een aantal dijken door, waardoor Zeeland en delen van Zuid-Holland en Brabant onder water komen te staan. Lisa gaat op bezoek bij Jaap en Ineke die de ramp als kinderen hebben overleefd. Zij vertellen hun persoonlijke verhaal over die verschrikkelijke nacht.

Aflevering uit de serie Het Klokhuis maakt geschiedenis. Op 1 februari 1953 voltrekt zich een ramp in Nederland. Tijdens een storm, in combinatie met een springvloed, breekt een aantal dijken door.

Watersnoodramp

Zo'n zestig jaar geleden staat er iets heel spannends te gebeuren in Nederland. Veel mensen maken zich grote zorgen. Het zou ongezond zijn. Het zou je duf maken en zelfs dom? Ja, zitten jullie er klaar voor? Dit, wat jij nu doet: televisiekijken. Nu keek iedereen tv, we de gewoonste zaak van de wereld. Op 2 oktober 1951 was in heel Nederland de allereerste televisie-uitzending. In dit gebouw in Eindhoven begint het allemaal. Na jarenlang testen, experimenteren en onderzoeken is de eerste Nederlandse televisie klaar voor gebruik. Alleen ziet ie er dan wel een beetje anders uit dan nu. Dit is de eerste tv, een grote houten doos met een heel klein schermpje én zonder afstandsbediening. Wil je een andere zender opzetten, dan moet je aan de knop draaien. Zoveel tv was er nog niet, maar drie uur per week en alles is in zwart wit. Het duurt nog jaren voordat de kleurentelevisie wordt uitgevonden. De eerste Nederlandse televisie, groot nieuws. Het is een bijzondere gebeurtenis waar heel weinig mensen hebben zo'n gloednieuw toestel in huis. In heel Nederland zijn er dan nog maar 500 stuks. Da's toch niks, 500. Hadden jullie televisie thuis vroeger? Nee, die hadden we niet. Wij gingen. Ik ging dan bij een vriendinnetje kijken bij Enny en wij mochten in de kamer komen kijken. Er zaten natuurlijk heel veel mensen te kijken. Geweldig, vonden we dan. Daar kan je toch niks bij voorstellen. Nu heeft iedereen wel een tv. In de woonkamer, in de slaapkamer. Sommigen hebben hem zelfs in de badkamer of in de keuken. In Nederland hebben we nu zo'n 13 miljoen televisies. Sommigen zijn zo plat als een pannenkoek. De eerste kleurentelevisie zag er heel anders uit hoor. De eerste tv krijgt al snel een opvolger. En weer een en weer. De ontwikkeling gaat razendsnel. Dit is een goede uitvinding. De eerste televisie met afstandsbediening. Er zit nog wel een draad aan hoor, naar de tv, maar is echt een stuk relaxter. Alles is nog steeds in zwart wit. In 1967, zo'n vijftien jaar na de allereerste tv, komt de kleurentelevisie. Dit is 'm. Wat een enorm ding he? Drie keer zo duur als zwart wit televisie. Het duurt dus nog heel erg lang voordat iedereen kleuren-tv heeft. De televisie is niet meer weg te denken met ontelbare kanalen en programma's, de hele wereld binnen handbereik. 24 uur per dag, zeven dagen per week. Kun jij zien wat jij wilt. Zestig jaar geleden begon het als een wonder en nou kunnen we eigenlijk niet meer zonder.

De televisie

In 1951 vindt de eerste televisie-uitzending ooit in Nederland plaats. Nog lang niet iedereen heeft dan een televisie en er is nog niet veel te zien op tv. Bovendien is alles nog in zwart-wit. Zo’n 15 jaar later pas is de eerste kleurentelevisie te koop. Nu heeft bijna iedereen er wel een of meer.

Voor het eerst televisiekijken in Nederland

Rotterdam is de grootste haven van Europa. Schepen van over de hele wereld leggen hier aan om hun goederen te laden en te lossen. Grote kans dat de bananen uit Colombia uit je fruitmand of de Amerikaanse auto in de straat of de Chinese spijkerbroek die je aanhebt, hier in deze haven is binnengekomen. Sommige schepen zijn klein, anderen gigantisch groot. En je kunt het je nauwelijks voorstellen, maar een paar honderd jaar geleden was dit nog gewoon een hele kleine vissershaven. En hier begint het allemaal, rond 1250. In het riviertje de Rotte wordt een dam gelegd. Daar komt natuurlijk de naam Rotterdam vandaan. Het is een dam in de Rotte. Die dam moet ervoor zorgen dat het land niet overstroomt. Bovendien blijkt die dam een handige plek om de goederen van grote zeeschepen over te laden naar kleinere rivierbootjes. Die die spullen vervolgens verder het land in brengen. Dit is het begin van de Rotterdamse haven. De haven groeit uit tot een bloeiende vissershaven, maar echt groot wordt die maar niet. De route naar Rotterdam is lang en verraderlijk. Er liggen grote zandbanken, waardoor het voor de schepen erg moeilijk is de haven van Rotterdam veilig te bereiken en niet op zo'n zandbank te stranden. Daarom wijken schepen liever uit naar andere havens. Maar de haven van Rotterdam wil groeien en daarom maakt deze man, Pieter Caland, een betere verbinding naar zee, dwars door de duinen van Hoek van Holland. In 1866 gaat de eerste schep de grond in. Ze maken van land water: de Nieuwe Waterweg. En dit is 'm! Zes jaar lang wordt er met man en macht aan gewerkt en in 1872 is de Nieuwe Waterweg van Pieter Callant klaar. Ongelofelijk veel werk, maar de moeite waard. De Nieuwe Waterweg is de perfecte verbinding. Vanaf dit moment is de haven van Rotterdam ontzettend goed bereikbaar. De Nieuwe Waterweg zorgt ervoor dat de haven van Rotterdam ontzettend aantrekkelijk wordt voor schepen uit de hele wereld. Het is iedere dag weer een komen en gaan van gigantisch grote vrachtschepen. Kijk nou 1 2, 3 4 van meer dan 300 meter. Ze liggen gewoon te wachten om de haven binnen te varen. Vanaf 1880 groeit de Duitse industrie, hier in het Ruhrgebied enorm. Ook zij zijn blij met het aanleggen van de Nieuwe Waterweg. Tot op vandaag de dag. Ze hebben namelijk een heleboel erts en kolen nodig om de boel aan de gang te houden. En waar komen die spullen aan? Precies. De haven van Rotterdam. In de verte zie ik 'm liggen, De Berge Stahl. Het lijkt wel een eiland. Het is één van de grootste vrachtschepen ter wereld. Het zit helemaal vol met erts uit Brazilië, bestemd voor het Ruhrgebied in Duitsland. 355 miljoen kilo om precies te zijn. Het gewicht van wel tachtig duizend olifanten. Heel zwaarbeladen dus. Wat je vanaf hier ziet, is alleen nog maar de bovenkant. Maar onder water gaat het schip nog veel verder. Het heeft een diepgang van wel 22 en een halve meter. Speciaal voor deze enorme en zwaarbeladen schepen is naast de Nieuwe Waterweg, hier het Calandkanaal gegraven. Hier de Nieuwe Waterweg en daar het Calandkanaal. Het diepste punt daar: 23 en een halve meter. Dat is dus zo diep. Om er zeker van te zijn dat de grootste en zwaarst beladen schepen niet op een zandbank stranden, is in de jaren zeventig de Euro Geul gegraven, 57 kilometer lang. Als de schepen hier aankomen, worden ze met behulp van loodsen veilig de haven ingeloodst. We zijn nu hier en deze mannen, dit is Paul en dat is zijn collega Ted, zijn de loodsen. Zij gaan straks aan boord van de Berge Stahl. Om de kapitein te helpen zijn schip veilig door de Eurogeul te loodsen, naar de haven van Rotterdam. Die geul is precies 24 meter diep. Past dus maar net. Succes mannen! Loods het schip veilig naar de haven. De Rotterdamse haven is de grootste haven van Europa. Qua oppervlakte groter dan de hele gemeente Utrecht. Er werken hier meer dan tachtig duizend mensen. En ieder jaar wordt er zo'n 6 miljard euro verdiend. Gigantisch! Nederland is groot geworden met deze haven. En de haven groeit nog steeds. Wauw. 355 miljoen kilo erts. Ongelofelijk. Dat gaat echter razendsnel, alles nu met machines. Honderd jaar geleden ging alles nog gewoon met de hand. Kun je het je voorstellen? Wekenlang waren arbeiders dan dag en nacht bezig om de schepen uit te laden. En dat werk was zwaar. Echt heel erg zwaar. Dat gaat nu wel anders. De haven van Rotterdam is één van de meest geavanceerde havens ter wereld. Alles gaat razendsnel met machines. Je hebt alleen wel mensen nodig om de machines te besturen. Gaat ie goed Leon? Alles wordt groter, alles gaat sneller en ook de handel blijft groeien. Vanuit de haven van Rotterdam worden goederen naar miljoenen miljoenen mensen in Duitsland, België of Engeland gebracht of de rest van Europa. Hier bijvoorbeeld: erts komt binnen aan deze kant van de haven, wordt hier op het middenterrein opgeslagen. Het is een soort magazijn en vervolgens op kleinere binnenvaartschepen geladen die de erts naar het Ruhrgebied in Duitsland brengen. De haven van Rotterdam moet blijven groeien om de handel te kunnen verwerken. Maar ja, op een gegeven moment is de haven vol en kun je niet meer verder groeien. En wat doe je dan als Hollander? Dan grijp je terug op een typisch Nederlandse specialiteit: van water land maken. Je kunt het je bijna niet voorstellen, maar nog niet zo lang geleden was het hier een grote, woeste zee vol met vissen. En nu loop ik hier gewoon op land. Het zand is van de zeebodem afgehaald en hier neergelegd en neer gespoten. En kijk eens wat er nu is ontstaan. De Tweede Maasvlakte. Ongelooflijk! De haven van Rotterdam wordt groter en groter en groter en groter en groter.

De haven van Rotterdam

De haven van Rotterdam is een van de grootste havens ter wereld. Het is een belangrijke aanvoerroute voor schepen van over de hele wereld die hun goederen komen laden en lossen in Rotterdam. Vanuit Rotterdam worden de goederen over heel Europa verspreid.

De grootste haven van Europa

Je kent ze misschien wel van het nieuws: minister Jetten... 'Maar juist ook de lage en middeninkomens.' Minister Harbers, minister Schouten, minister Ollongren, minister De Jonge. 'Het aantal statushouders dat nu nog steeds...' De Nederlandse ministers. Zij besturen het land en elke vrijdag komen ze hier samen om te vergaderen. Dat heet de ministerraad. De groep bestaat uit tien mannen en tien vrouwen. Maar dat is wel eens anders geweest. Tot iets meer dan honderd jaar geleden werd het land bestuurd door mannen. Wij zagen onder andere minister Cats, professor Gerbrandy, de fractievoorzitter van de KVP, professor Romme, het Kamerlid van de Partij van de Arbeid, de heer De Kat. De Eerste Kamer, de Tweede Kamer, het kabinet. Alleen mannen konden daar lid van worden. Vrouwen mochten niet eens stemmen tijdens de verkiezingen. Dat veranderde in 1918. Toen mochten vrouwen stemmen en werd het eerste vrouwelijke lid van de Tweede Kamer gekozen. En het duurde nog eens veertig jaar voordat een vrouw minister werd. Dat was Marga Klompé. 'De vrouw heeft haar eigen plaats in het politieke werk, niet tegenover de man, maar samen met de man bouwt zij mee aan een betere maatschappij.' 
Marga Klompé wordt in 1912 geboren in Arnhem, in een katholiek gezin dat niet veel geld heeft. Ze is erg slim en mag daarom als enige van de vijf kinderen studeren aan de universiteit, waar ze afstudeert in wiskunde en natuurkunde. Na de Tweede Wereldoorlog gaat ze de politiek in en in 1956 wordt ze dus minister. 
'Er waren bloemen van doctor Drees voor onze eerste vrouwelijke minister, dokter Marga Klompé. Als enige vrouw tussen de mannen. Mevrouw Klompé, ik moet het toch even vragen, maar vond u dat niet spannend om de allereerste vrouwelijke minister te zijn? Nou, dat vroeg iedereen. Ze zeiden, vind je het niet doodeng, want ik zat er als enige vrouw bij al die mannen in de ministerraad. Ik vond het niet eng. Maar de mensen zeiden wel, wat zal er nou anders zijn nu er een vrouw minister is? Want ze vonden dat maar gek en ze wisten niet wat dat ging betekenen. Dat weet ik niet. Ik zit niet op mijn stoel de hele dag te zitten 'denk eraan, je bent een vrouw, denk eraan, je bent een vrouw'. Nee, je bent jezelf en daarmee afgelopen. 
Ja, Marga vond dat het eigenlijk niet moest uitmaken of je nou een man bent of een vrouw. Je bent gewoon een mens en zij wilde gewoon een goede minister zijn. Maar ja, wat doet een minister eigenlijk? 
Deze plek ken je misschien wel: de Tweede Kamer. Hier aan deze kant staan precies 150 stoelen, oftewel zetels. Die zetels worden verdeeld over alle politieke partijen door verkiezingen en de partij met de meeste stemmen, die krijgt ook de meeste zetels. De 150 Kamerleden die hier zitten, spreken namens de mensen die op hen gestemd hebben. Het zijn volksvertegenwoordigers. Zij controleren het kabinet dat daar zit, in vak K. Het kabinet bestaat nu uit twintig ministers, voor elk belangrijk onderwerp eentje: financiën, onderwijs, Buitenlandse Zaken, Binnenlandse Zaken, Volksgezondheid. Zij regeren het land, ze bedenken plannen en maken nieuwe wetten. Daarbij moeten ze ervoor zorgen dat meer dan de helft van de Tweede Kamerleden, minstens 76 dus, het met ze eens is. Alleen dan kan zo'n wet ook echt ingevoerd worden. 
U bent minister. Wat doet een minister precies? Een minister maakt elke dag plannen. Plannen om te zorgen dat het goed gaat of misschien zelfs beter gaat met het land. Plannen als er problemen zijn die we moeten gaan oplossen. Dat doen we niet alleen, dat doen we met een hele groep ministers. U bent ook een vrouwelijke minister. Ja. Vroeger was dat heel bijzonder. Ja. Hoe is dat nu? Ja, normaal. Wij hebben nu twintig ministers en daarvan zijn er tien man en tien vrouw, dus dat is heel netjes verdeeld. En waarom is het belangrijk dat vrouwen daar nu ook echt in zitten? Ik vind het belangrijk dat het niet alleen man en vrouw maar bijvoorbeeld jong en oud, of wat je achtergrond is, dat we daar ook een goede mix van hebben. Want niet iedereen heeft hetzelfde idee. Juist als ministers moeten wij overal over nadenken en moeten we dat dus ook echt wel meenemen. En dat kan beter als je dat met een hele diverse groep doet. 
Marga Klompé werd minister van Maatschappelijk Werk. Het ministerie van Maatschappelijk Werk hield zich bezig met de mensen die het moeilijk hadden in Nederland. Minister Marga Klompé vond het belangrijk dat mensen zich gezien voelen. Of zoals ze zelf zei: 'Contact scheppen tussen mens en samenleving, tussen de mensen onder elkaar is bijzonder belangrijk'. Als één van haar grootste taken zag ze het tegengaan van armoede. Zij werd één van de belangrijkste ministers bij het ontstaan van de Nederlandse verzorgingsstaat. Maar wat is een verzorgingsstaat? 
Als je in Nederland ernstig ziek wordt, je raakt je baan kwijt of je gaat met pensioen, dan krijg je geld van de overheid, zodat je in ieder geval geen honger hoeft te lijden. Maar dat was honderd jaar geleden wel anders. Als je in Nederland in de problemen kwam, bijvoorbeeld doordat je ziek werd of je had geen geld meer, dan was je vroeger volledig afhankelijk van je familie of bijvoorbeeld van de kerk. En hopelijk wilden zij jou dan helpen door je bijvoorbeeld voedsel te geven of onderdak te bieden als het regent en buiten koud is. Dat is natuurlijk niet helemaal eerlijk, want dan moest je of geluk hebben met je familie of je altijd netjes aan alle regels houden en iedere week naar de kerk. Ja, het idee dat je jezelf moest zien te redden als je in de problemen terecht kwam, dat veranderde in de loop van de 20e eeuw. Monique, jij bent hoogleraar. Jij weet er alles van. Hoe ging dat? De overheid vond het niet goed dat er mensen waren die niet te eten hebben, kinderen die niet naar school gingen. En daarom zijn er allerlei sociale wetten gekomen. Ja, dus eigenlijk ging de overheid meer voor de burger zorgen. Ja, dat is wat we de verzorgingsstaat noemen. De naam zegt het eigenlijk al, verzorgingsstaat. Maar wat is dat precies? Dat betekent dat mensen in Nederland allemaal geld geven. Mensen die werken, geven geld aan de overheid. Belasting. En de overheid betaalt dan aan de mensen waar het niet goed mee gaat, bijvoorbeeld die arm zijn of die geen werk hebben of ziek zijn, die betaalt dan geld aan hen. Ja, en daar speelde Marga Klompé een belangrijke rol bij, toch? Klopt. Zij introduceerde de bijstandswet. Kijk, dan moet je die ook even uitleggen. De bijstandswet. Ja, dat is het allerlaatste vangnet voor mensen. Dus als je ziek bent of je hebt geen werk of er is een scheiding, dan kan je altijd nog aankloppen bij de bijstand. Dus stel, je hebt helemaal niks meer, geen werk, dan heb je in ieder geval nog wel een beetje geld om van te leven. Ja, een vangnet. Is het dan wel eerlijk dat mensen moeten werken voor mensen die niet werken? Ja, dat denk ik wel. Want je moet wel betalen, maar als jou iets overkomt, kan je beroep doen op de bijstand. Toch wel fijn dat het er is. 
Mevrouw Klompé, waarom heeft u de bijstandswet ingevoerd? 'Als belangrijkste punt van de bijstandswet, die op 1 januari 1965 zoals u weet...' Ja, ze spreekt een beetje ouderwets Nederlands. Maar wat ze eigenlijk zegt is dat met de invoering van de bijstandswet iedere arme Nederlander, dus als je geen geld had of heel weinig geld had, het recht kreeg op een uitkering van de staat. En ja, dan was je dus niet meer afhankelijk van de kerk of andere organisaties. '...wordt ingevoerd omdat men dan immers met opgeheven hoofd kan aanspraak maken op het recht dat deze wet geeft.' Een opgeheven hoofd. Geen schaamte, dat vond Marga Klompé heel belangrijk. Maar ja, veel arme mensen die schaamden zich zo voor hun armoede dat het even duurde voordat ze aan deze nieuwe wet gewend waren. Meneer Rijt bijvoorbeeld. Meneer en mevrouw Rijt, u heeft recht op bijstand, maar daar maakt u geen gebruik van. Hoe zit dat? Wij schamen ons ervoor, meneer. Je hoort het. De Nederlandse overheid moest erg haar best doen om de burgers te laten wennen aan de bijstandswet. 
'ABW, de Algemene Bijstandswet is het reddende engeltje in de nood. Vanwaar toch die valse schaamte? Wat zit daarachter? Wist u niet dat u recht hebt op de ABW?' 
En zo raakte Nederland langzaam gewend aan de bijstandswet. Dat had grote gevolgen voor de samenleving. Niet alleen omdat de wet beschermde tegen armoede, maar ook omdat vrouwen nu konden scheiden. Ze waren niet meer afhankelijk van het inkomen van de man. En het mooie is: de bijstand bestaat nog altijd. 
'De bijstand heet nu met een heel deftig woord de Participatiewet. Maar eigenlijk bestaat die nog steeds. En dat houdt in dat de mensen die dus om wat voor reden dan ook zelf niet een inkomen kunnen verdienen, dat die hulp krijgen van de overheid.' Waarom is dat belangrijk? 'Nederland is een rijk land, maar er zijn echt wel arme mensen in dit land en dan willen we niet dat er mensen zijn die dus geen eten meer kunnen kopen of bijvoorbeeld voor kinderen, dat ze niet meer mee kunnen doen om te sporten of om muziek te maken. Maar ook dat ze gewoon 's ochtends een boterham hebben als ze naar school gaan.' Dus eigenlijk worden mensen bijgestaan. 'Ja, het is een beetje een ouderwets woord, maar het is wel een mooi woord, vind ik zelf. Want ja, bijstaan. We gaan eindelijk naast je staan. We gaan je helpen.' U kent Marga Klompé. 'Jazeker. Ja, dat was de eerste vrouwelijke minister in Nederland. En heeft u daar persoonlijk dan ook dat je denkt van, ik wil ook zoiets bijzonders gaan doen. 'Nou, je hoopt altijd dat je gewoon ook goede dingen kunt doen voor het land en dan is het wel heel bijzonder wat zij heeft gedaan en ook dat het eigenlijk nog steeds wel bestaat.' 
'Waren er toen al meer vrouwen in de politiek?' 'Ik ben de eerste minister geweest, maar na mij zijn andere vrouwelijke ministers gekomen.' 
Marga Klompé overleed in 1986, maar ze heeft nog altijd haar eigen plek hier in het gebouw van de Tweede Kamer.

Wie was Marga Klompé?

Pas in 1956 was er in Nederland voor het eerst een vrouwelijke minister: Marga Klompé. In 1956 werd ze minister van Maatschappelijk Werk. Ze was één van de belangrijkste ministers bij het ontstaan van de Nederlandse verzorgingsstaat.

De eerste vrouwelijke minister van Nederland

In 1911 komt in het Zeeuwse Kapelle een klein meisje ter wereld met maar liefst 3 namen: Annie, Maria en Geertruida. Met een onderwijzeres als moeder leert de kleine al vroeg lezen én schrijven. Maar met een dominee als vader blijft dat nog behoorlijk braaf. Zo braaf, dat Zus maar in een bibliotheek gaat werken. Sssst!

In 1946 verhuist juffrouw Schmidt naar Amsterdam. Vanuit het archief van Het Parool schrijft ze leuke stukjes voor de jeugdpagina, en voor het personeelscabaret. Annies teksten vallen op door hun directe taalgebruik en absurditeit. Cabaretiers staan in de rij voor haar schrijverij, ze gaat werken voor de radio en krijgt in de krant haar eigen serie over de buurtvriendjes, Jip en Janneke. Ze wordt een populaire kinderschrijfster en groeit tegelijkertijd uit tot een soort nationale Oma van Nederland.

Annie MG schudt nog veel meer bekende figuren uit haar pen zoals Minoes, Wiplala, Dikkertje Dap, Pluk van de Petteflet en ga zo maar door. Musicals, liedjes voor tv-series… Ze kan zich goed inleven in de kinderwereld en haar teksten zijn vaak lekker stout, want, zoals ze zelf zegt: ‘ik ben altijd 8 gebleven’. En zo wordt Annie MG Schmidt nog altijd gelezen en herdacht: als een stoute oma van 8.

Annie M.G. Schmidt is de schrijfster van onder andere Jip & Janneke, Minoes en Pluk van de Petteflet. Ook heeft ze een heleboel liedjes en musicals geschreven. Ze is uitgegroeid tot een soort nationale oma van een Nederland. Een stoute oma, dat wel.

Wie was Annie M.G. Schmidt?

In de hele wereld staan de Nederlandse supporters bekend als die vrolijke oranje mensen met hun uitbundige outfits. Van voetbal tot hockey tot schaatsen. Maar wat is dat nou, dat 'oranjegevoel'? Waarom de kleur oranje, en waar komt het vandaan? Janouk en Nizar gaan op onderzoek en duiken in de (sport)geschiedenis. Cor en Hilda zijn in ieder geval fan van het oranjegevoel.

In de hele wereld staan de Nederlandse supporters bekend als die vrolijke oranje mensen met hun uitbundige outfits. Van voetbal tot hockey tot schaatsen. Maar wat is dat nou, dat 'oranjegevoel'?

Het Oranjegevoel

Als je op vakantie gaat en bijvoorbeeld van Nederland naar België de grens oversteekt, dan kan dat supermakkelijk. Je hoeft je paspoort helemaal niet te laten zien. Je zou denken dat is toch heel normaal? Maar dat was lang niet altijd zo. Dat komt omdat we in Europa zijn gaan samenwerken met elkaar. Trouwens, ik ben helemaal niet op vakantie vandaag. Ik wil onderweg naar een stad niet alleen de hoofdstad van België is, maar ook wordt gezien als het kloppende hart van Europa: namelijk Brussel. En dat samenwerken gebeurt allemaal hier in dit gebouw. Het Europees Parlement. Ik ben benieuwd. In deze zaal zitten mensen, politici uit allerlei Europese landen. En ze proberen nu samen te werken, maar dat is niet altijd zo geweest. Vroeger dreven landen in Europa veel handel met elkaar, maar het liep ook wel eens behoorlijk uit de hand. Tot vreselijke oorlogen aan toe. Nu werken er in het Europees Parlement 27 landen met elkaar samen. Net na de Tweede Wereldoorlog waren dat er maar zes. Ze hebben maar één doel, één gedachte: nooit meer die oorlog. De samenwerking begint in 1951. Dan maken ze afspraak over twee belangrijke grondstoffen: steenkool en staal. Deze heb je nodig om wapens te maken. Ze beslissen dat landen niet meer zelf de baas mogen zijn over hun steenkool en staal, maar dat ze samen bepalen wat ermee gebeurt. Zo slaan ze twee vliegen in één klap. Ze werken economisch samen en ze kunnen elkaars wapenproductie in de gaten houden. Een hele goede manier om oorlog tegen te gaan dus. Vanaf de jaren zestig gaan de landen ook samenwerken op het gebied van landbouw en energie. De samenwerking groeit en groeit en uiteindelijk ontstaat de Europese Unie. Met zelfs een eigen vlag die symbool moet staan voor eenheid tussen alle Europese landen. Europa duikt overal in ons dagelijks leven op en Leverne Nijman is Jongerenvertegenwoordiger Europese Zaken en gaat me hier alles over vertellen. Kom maar mee. Wacht, ik heb lekker zin in zo'n haring. Wil je er ook één? Nee, ik hoef niet, maar ga maar halen. Goedemiddag. Mag ik van u een lekkere haring? Ja, tuurlijk. Wil je er ook uitjes op? Ja gooi er maar alles op.. Ja, dank je wel. Wordt het 2 euro. Lekker en helemaal Nederlands toch? Je zou denken helemaal Nederlands, maar ook weer een beetje Europese Unie, want in Europa maken we afspraken over vis. Zo hebben we afgesproken dat we de zee niet helemaal leeghalen, maar dat er genoeg vissen overblijven in de zee. En dat geld waar je net mee betaalde, de Euro... Vroeger had ieder land zijn eigen soort geld. En als je dan op vakantie ging, dan moest je eerst geld wisselen voordat je daar kon betalen. Maar sinds 2002 hebben de meeste landen afgesproken om de euro te gebruiken. Hoef je dus niet meer te wisselen. Kijk je denkt misschien gewoon een ei, maar iedereen in de Europese Unie heeft zo'n cijfercode. Het eerste cijfer staat voor die kwaliteit dan de twee letters voor het land en die hele lange code dat is dan welke boerderij precies. En niet alleen op eieren, maar op bijna alle producten heeft de Europese Unie wel invloed. Bananen. Wat? El bio. Zie je: Europese landbouw. En kijk, sinds kort krijg je statiegeld op kleine plastic flesjes en op blikjes . En ook over internet en bellen wordt van alles bepaald. Fietspaden, zebrapaden, afval, schoon drinkwater, kentekens. Ook dat is Europese Unie. En zie je dat meisje dat daar een make up aan doen is? Ook daar hebben we regels over in de Europese Unie. Zo hebben we afgesproken dat make up die in Europa gemaakt wordt, niet op dieren getest mag worden. Kijk de Europese vlag! Effe uitrusten. Even geen Europa hier. En toch ook hier is Europa, want eerder zou je altijd een rietje van plastic krijgen, maar die mogen niet meer gemaakt worden, want plastic soep. Dit rietje bijvoorbeeld, die is gemaakt van avocado-pit. Avocado-pitten? Nou ja, t is geen plastic. Europese regelgeving. En deze lucht die we hier inademen. Ook dat is de Europese Unie. De lucht stopt natuurlijk niet aan de grenzen van ons land. Luchtverontreiniging gaan we met z'n allen tegen. Europese lucht!

Europa

Na de Tweede Wereldoorlog kwamen een paar landen op het idee om meer samen te gaan werken om nieuwe oorlogen te voorkomen. Uit dit idee is uiteindelijk de Europese Unie ontstaan. Nederland is een lidstaat van de Europese Unie en dat merk je vaak, zonder het te weten, elke dag.

Samenwerken voor een vreedzame Europese Unie

In 1995 heeft er een afschuwelijke tragedie plaatsgevonden in het voormalig Joegoslavische land Bosnië-Herzegovina. Hier vindt onder de ogen van de hele wereld en die van een klein Nederlands bataljon vanuit de Verenigde Naties, de grootste massamoord sinds de Tweede Wereldoorlog plaats. Hoe kon dit gebeuren? Tot in de jaren negentig is er in Oost-Europa een groot verenigd land dat Joegoslavië heet. Het land bestaat dan uit zes delen en staat onder leiding van President Josip Tito. Na zijn overlijden in 1980, kiezen steeds meer deelstaten voor onafhankelijkheid en maken zich los van Joegoslavië. In 1991 verklaren Slovenië en Kroatië zich onafhankelijk. Andere deelstaten en volkeren willen ook een eigen land, maar dit leidt tot onenigheid. Hierdoor breekt in de deelrepubliek Bosnië-Herzegovina een burgeroorlog uit. In Bosnië-Herzegovina leven verschillende bevolkingsgroepen, waaronder Bosnische-Serviërs en Bosnische moslims. De Bosnische Serviërs willen geen onafhankelijk, islamitisch Bosnië en met hulp van buurland Servië voeren ze een burgeroorlog om de moslims te verdrijven. Daarop grijpt de Verenigde Naties in door de moslims een toevluchtsoord te geven. In 1993 wordt het stadje Srebrenica uitgeroepen tot veilig gebied, een zogenaamde enclave. Servische Bosniërs mogen de stad niet in en niet beschieten. De VN zal ze beschermen. In 1994 stelt de VN een Nederlandse vredesmacht samen die de moslims in Srebrenica zal moeten gaan beschermen. De soldaten van Dutchbat zijn lichtbewapend en dragen blauwe helmen, wat uit moet stralen dat de soldaten neutraal zijn en alleen hier om orde te handhaven en zeker niet om te vechten. Het stadje Srebrenica ligt in een dal en wordt belegerd door Bosnisch-Servische troepen. In het voorjaar van 1995 beginnen Bosnische Serven de voorraden voor het kamp te blokkeren, waardoor er weinig voedsel meer binnenkomt voor de inmiddels 40.000 vluchtelingen. Op zoveel mensen is de enclave niet berekend. De toestand onder de mensen verslechterd met de dag. Onder leiding van generaal Mladic valt het Bosnisch-Servische leger in juli 1995 de enclave binnen. Dat is tegen de afspraak, maar het licht bewapende Dutchbat, kan er weinig tegen doen. Veel Bosnische moslims, vooral mannen en jongens proberen te vluchten maar worden in de bossen door de Bosnische Serviërs vermoord. De achter gebleven mensen in de enclave worden afgevoerd met bussen. Mannen en jongens en vrouwen en kinderen apart. Later blijkt dat ook deze mannen en jongens zijn vermoord. De vrouwen en kinderen zijn naar een ander gebied gebracht.. Als de moord op 8000 Bosnische moslims ook in Nederland doordringt, vragen mensen zich af waarom de Dutchbat-soldaten de Bosnische moslims niet hebben beschermd. Er volgen meerdere onderzoeken, waaruit blijkt dat de licht bewapende Nederlanders weinig konden doen en geen hulp kregen van andere landen. Daarom zullen in toekomstige vredesmissies de VN en de Nederlandse regering troepen beter bewapenen. Uiteindelijk zullen de echte daders van de massamoord van Srebrenica, waaronder generaal Mladic, als oorlogsmisdadigers in een tribunaal in Den Haag berecht en veroordeeld worden voor hun daden..

Srebrenica

In de zomer van 1995 vindt er tijdens de oorlog in Bosnië-Herzegovina een vreselijke tragedie plaats. De Verenigde Naties stelt tijdens deze oorlog het stadje Srebrenica aan als veilige zone voor Bosnische moslims en stuurt een Nederlands leger om de orde te handhaven. Echter breekt de Servische tegenstander de afspraken en valt hun leger in de zomer van 1995 het stadje binnen. De vrouwen en kinderen worden weggevoerd met bussen en de mannen en jongens worden in koelen bloede vermoord.

De grootste Europese volkerenmoord sinds de Tweede Wereldoorlog

In de Cariben liggen zes eilanden die onderdeel zijn van het Koninkrijk der Nederlanden. De benedenwindse eilanden Aruba, Bonaire en Curaçao en de bovenwindse eilanden Sint Maarten, Saba en St. Eustatius. Deze Nederlandse Antillen, zijn in de 17e eeuw gekoloniseerd door Nederland. In die tijd worden de eilanden gebruikt als handelsposten en militaire forten. Ook zijn er plantages waar tot slaaf gemaakten Afrikanen moeten werken. Na de Tweede Wereldoorlog krijgen de zes eilanden meer autonomie en algemeen kiesrecht. Maar toch groeit het verzet tegen de heerschappij van Nederland. Op 10 oktober 2010 komt er een einde aan de Nederlandse Antillen. Curaçao, Aruba en Sint-Maarten worden zelfstandige landen binnen het Nederlandse Koninkrijk. Bonaire, Saba en St. Eustatius worden ‘bijzondere gemeenten’ van Nederland. Nederland blijft historisch en door de vele familiebanden sterk verbonden met de eilanden.

Wat zijn de Cariben?

De eilanden die tot 2010 de Nederlandse Antillen vormen, zijn in de zeventiende eeuw door Nederland veroverd. Nog altijd maken ze deel uit van het Koninkrijk der Nederlanden. De banden tussen deze eilanden en Nederland zijn hecht, maar de relatie kent ook spanningen.