Klas 4/5/6

Examenvideo's bij biologie voor het vmbo over gedrag. Eindtermen: baviaan, gedrag, dieren, aangeboren, aangeleerd, dna, broeden.

Klas 1/2/3

Als je wilt verklaren waarom dieren probleemgedrag vertonen moet je een objectieve observatie doen. Hierbij gebruik je een ethogram en protocol. Veel agressief gedrag wordt veroorzaakt doordat dieren hun territorium verdedigen. Dat zie je ook terug bij mensen.

Focus op biologie

Gedrag bestuderen

Volgens sommige onderzoekers heeft criminaliteit vaak te maken met biologische kenmerken. Uit een onderzoek bleek dat kinderen die zich asociaal gedragen vaak een lagere hartslag hebben. Ze durven meer op het spel te zetten, maken zich minder druk over de gevolgen van hun daden en zijn niet bang voor straf. Een andere theorie is de aangeleerdgedragtheorie. Volgens de Amerikaanse geleerde Sutherland worden jongeren vaker crimineel door als ze veel omgaan met jongeren die dat al zijn. Ze worden crimineel door foute vrienden, foute familie of opgroeien in een foute buurt. En dan is er nog de anomietheorie. Als je in je leven niet bereikt wat je wilt, je haalt bijvoorbeeld je diploma’s niet en je hebt geen werk, dan ben je volgens deze theorie gevoeliger voor crimineel gedrag. De meeste onderzoekers gaan er vanuit dat er niet een theorie is. Crimineel gedrag komt door een optelsom van factoren. 

Wat veroorzaakt crimineel gedrag?

Er is veel onderzoek gedaan naar hoe het komt dat mensen crimineel worden. Bijvoorbeeld door foute vrienden of slechte rolmodellen, maar er zijn meer oorzaken aan te wijzen. 

Aangeboren of aangeleerd 

Baby's hebben vanaf hun geboorte al een eigen karakter: sommigen zijn heel druk, anderen liggen rustig om zich heen te kijken. Dat betekent dus dat karaktereigenschappen erfelijk kunnen zijn, omdat zo'n kleine baby nog geen tijd heeft gehad om gedrag aan te leren. En met het aanleren van gedrag begin je al meteen vanaf je geboorte. 

De eerste jaren van je leven leer je het meest van je ouders. En als je naar de crèche gaat leer je ook al heel snel om te gaan met andere kinderen. En daarna gaat school een heel belangrijke rol spelen. En dat aanleren van gedrag gaat je hele leven lang door. Je leert van je ouders, je broers en zussen, je leraren op school, van je ooms en tantes en van vrienden en vriendinnen, hoe je met elkaar omgaat. Dat proces heet socialisatie. En omdat je ouders er vanaf je geboorte al bij zijn, is je opvoeding een heel belangrijk onderdeel van die socialisatie. 

Maar ouders en leraren kunnen eigenschappen natuurlijk ook stimuleren. Aukje en Marieke van Ginneken zijn allebei succesvol, als actrice en als zangeres. Komt dat doordat ze zo talentvol zijn of hebben hun ouders dat ook gestimuleerd? 

Onze vader is heel muzikaal, die heeft ook?, is met 5 broers thuis en die spelen allemaal gitaar en zingen allemaal, en eentje speelt zelfs basgitaar. Wij zijn gelukkig nooit gepusht in.., in niks, wij mogen, wij mochten en mogen altijd onze eigen keuzes maken en? Ja, maar wel b.v. als Aukje zei of als ik zei van: "nou, mogen we op zangles?" of "zou ik gitaarles mogen?", of dat soort dingen, dat jij toen musical wilde gaan doen, dan is mama?, was mama wel en papa ook gaan ze erachteraan?, gingen en "waar kunnen ze les krijgen?" en "wat kost het?", en "hoe?" Ja. Ja. Maar als we het zelf aangaven. 

Juist, precies, dat was het. Maar het is ook zo, kijk: als je ouders tegen je zeggen van eh b.v. tegen Marieke: "oh Marieke, het klonk mooi wat je.., wat je zong!" en dan word je zelf ook enthousiast, want als.., als je ouders je complimenten geven, dan wordt je daar enthousiast van.

Aangeboren of erfelijk

Wat is de invloed van je omgeving op je socialisatie en de eigenschappen die je ontwikkelt? De zingende zusjes Aukje en Marieke van Ginneken zijn allebei succesvol. Komt dat door hun aangeboren talenten of heeft hun omgeving dat gestimuleerd?

Hoe word je wie je bent?

Groep 6/7/8

Er zijn veel overeenkomsten tussen het gedrag van dieren en mensen. Wij zorgen voor onszelf, voor anderen. 
We laten zien waar we voor staan. Maar waar wordt gedrag eigenlijk door beïnvloed? En waarom doen we wat we doen? 
Gedrag bestaat niet alleen uit bewegingen, ook geluiden maken, slapen, geurstoffen afscheiden of een bepaalde lichaamshouding aannemen zijn voorbeelden van gedrag. 
Hé Amy, zullen we straks lekker gaan wandelen of wil je brokjes eten? Hè? 
Als een baasje tegen haar hond praat, is de hond alert. Ze reageert op een uitwendige prikkel: geluid. 
Ga zitten. Ga eens af. 
Honger en dorst zijn inwendige prikkels. Puppy’s gaan na hun geboorte vrijwel meteen melk drinken bij hun moeder. Dat hoeven ze niet te leren. Zuiggedrag is namelijk aangeboren gedrag. De pup moet wel honger hebben, dus de motivatie hebben om te gaan drinken. Zodra de pup de tepel van de moeder ziet of voelt, krijgt hij een prikkel. Hij gaat drinken. Dit gaat bij alle zoogdieren zo. Ook bij de mens. 
Eline Teygeler is gedragstherapeut voor dieren. Ze probeert door middel van therapie het gedrag van dieren te beïnvloeden. 
Mensen komen bij mij als ze problemen hebben met hun kat, hond of konijn. Bijvoorbeeld als ze niet alleen thuis kunnen zijn, qua honden, dat ze veel blaffen, katten die plassen in huis, honden die agressie vertonen naar andere honden. En allerlei, ja, andere problemen waar ze niet blij mee zijn. Bijvoorbeeld bij een jonge hond opspringen, dus ik kan eens kijken of die jonge hond wil laten zien wat ie nog fout doet. 
Zit. Nou, dat is knap! 
Nee. Goed zo, dat is braaf. 
Als Eline wil weten waar probleemgedrag door veroorzaakt wordt, gaat ze het dier eerst observeren. Vervolgens maakt ze een beschrijving van het gedrag van het dier. 
Gedrag beschrijven is heel belangrijk. Het is belangrijk dat dat objectief gebeurt, want we hebben heel vaak al een bepaald beeld daarbij. Als ik bijvoorbeeld een hond zie kwispelen, dan zou ik meteen standaard kunnen zeggen “oh, hij is blij”. Maar dat hoeft niet zo te zijn, je hebt verschillende kwispels hè, je kan natuurlijk wel bij een kwispel zeggen “dat is het bewegen van de staart van links naar rechts”, maar er zijn ook wel kwispels waarbij, dat noemen we een “propellorkwispel”, die helemaal ronddraait en dat zien we vaak bij opwinding. 
Daarom is het belangrijk dat we eerst allemaal hetzelfde kijken en omschrijven wat we zien en pas daarna gaan bedenken wat dat zou kunnen betekenen. Stel: er is een hond betrokken bij een bijtincident bij andere honden en we gaan die hond testen, en we willen kijken “waarom doet die hond dat?”, “is die hond angstig?”, dat zou ik kunnen lezen uit zijn lichaamstaal. Dan is het wel belangrijk dat ik een rapport maak die een andere gedragstherapeut ook precies hetzelfde zou schrijven, want anders hebben we niet een gelijk beeld en dan zou, ja, ik een heel verkeerde rapportage van die hond kunnen geven wat ook gevolgen kan hebben natuurlijk als de politie er eventueel bij betrokken is. Dus het is wel belangrijk dat we allemaal hetzelfde kijken en dezelfde interpretatie geven. 
Gedragshandelingen verwerk je in een ethogram. 
Wat je uit een ethogram kan afleiden is dat je eigenlijk ziet welke gedragingen dat dier allemaal in die minuut vertoond heeft waardoor je een goede interpretatie kan geven. Dus bijvoorbeeld: we kijken naar een hond die agressie vertoont, maar ik zie dus dat ie zijn tanden laat zien, maar ik zie ook dat ie een vluchtbeweging maakt en dat zijn staart laag is, nou, dan weet ik qua conclusie: hij vertoont angstagressie. 
Nadat je een ethogram gemaakt hebt, turf je in een protocol hoe vaak een gedragshandeling voorkomt. 
Eline doet ook nog een aantal gedragstestjes met het dier.
Dit is een voorbeeld van een klein gedragstestje waarin ik wil weten “wat doet een hond als ik ‘m benader met een object zoals een pop?” en voor sommige honden heeft dat gelijkenis met een kind en dan kan ik op een veilige manier testen “wat doen ze als ze zich in het nauw gedreven voelen?”. Soms gebruiken we die pop ook bij de training als ze problemen hebben met kinderen, omdat het een veilige manier is om ze te leren dat als iets ze nadert, dat dat juist iets prettig oplevert. 
Veel dieren zijn agressief als ze hun leefgebied verdedigen. Ze vertonen territoriumgedrag. 
Als de bel gaat en een hond gaat blaffen bijvoorbeeld.
Een mannetjeshond, een reu, tilt meestal zijn poot op bij het plassen. Ook dit heeft te maken met territoriumgedrag. Op deze manier wil de hond een gebied markeren. Markeergedrag wordt veroorzaakt door een inwendige prikkel, namelijk het hormoon Testosteron. Ook teefjes kunnen territoriumgedrag vertonen. En deze hond heeft wel een heel bijzondere manier van markeren. Andere honden kunnen haar geurvlag zo goed ruiken. 
Het gedrag dat mensen en dieren vertonen wordt grotendeels bepaald door aangeboren of instinctieve factoren. 
Gedrag verandert doordat je tijdens het leven van alles bij leert. Er zijn verschillende leerprocessen. Een politiepaard moet tegen harde knallen en drukte kunnen. Er wordt net zo lang geoefend tot het paard er niet meer van schrikt. Dit wordt “gewenning” genoemd. 
Je kunt de meeste dieren gedrag aanleren. Dat lukt het beste als je ze beloont. 
Je kunt dieren heel veel leren, van rare dingen tot pootjes geven, tot komen als ze geroepen worden. En dat kan bij alle dieren, je kunt goudvissen trainen om door een hoepeltje te zwemmen. Katten kun je leren om op commando om te rollen of een high-five te geven. Als je maar weet hoe het werkt. 
High-five. Goed zo. Goed zo meisje. 
Ja, dat heeft ze zo aangeleerd hè, door middel van goed gedrag belonen oftewel conditioneren van gedrag heeft ze, ja, zodanig herhaald en ze vond het leuk waardoor ze het, ja, blijft doen. 
Ga zitten. High-five. Goed zo! 
 

Een gedragstherapeut voor dieren probeert door middel van therapie het gedrag van dieren te beïnvloeden. Eerst wordt een ethogram gemaakt, daarna een protocol. Door bijvoorbeeld gewenning of beloning kan je ander gedrag aanleren. 

Wat beïnvloedt het gedrag van dieren?

Macht is het vermogen om andere mensen te laten doen wat jij wilt. Je kan de macht krijgen, of de macht grijpen. Maar al die machten verbleken bij de macht van de macht: zo gauw je die absolute macht in handen hebt, worden ethiek en moraal onder de voet gelopen.
Als je wint komt er een enorme lading testosteron vrij in je hersenen. Dit zorgt ervoor dat je meer risico’s gaat nemen, er ontstaat een tunnelvisie, die gericht is op succes: het winnaarseffect. En dat werkt echt. Grote kans dat je de volgende partij weer wint. Het brein helpt de winnaar een handje, of een backhandje.
Onderzoek heeft aangetoond dat mensen gulzig worden van macht: ze nemen meer koekjes van een schaal, en laten meer kruimels achter. Ze krijgen dus minder oog voor andere mensen. 
Mensen met macht nemen aan dat ze die macht wel verdiend zullen hebben, en dus vinden ze anderen al snel minder competent. Ook denken ze vaak dat ze overal verstand van hebben en in elke situatie het hoogste woord mogen voeren. Maar ja da’s logisch.

Clipphanger

Of je nou president van Amerika bent of filiaalmanager van een supermarkt: de macht die je door je positie krijgt, zorgt ervoor dat je je anders gaat gedragen. Of misdragen. 

Wat doet macht met je?

Goeienavond, wacht u nog op iemand? Nee, ik ben alleen. Oké. Gek he, dat het gênant voelt om in je eentje uit eten te gaan. Alsof er iets mis is met mij. Er zijn meer van die dingen. Alleen naar de bioscoop gaan bijvoorbeeld. Of naar de kroeg gaan of naar de discotheek. Van mensen die alleen zijn op een sociale plek wordt verwacht dat ze nog op iemand zitten te wachten. Want zo’n plek hoort gezellig te zijn. En alleen is niet gezellig. Het gaat zelfs zo ver dat je je ook ongemakkelijk voelt als je uitgaanspartner even naar de wc is. Alsof er een grote pijl op je wijst die zegt ‘die daar, die is in zijn eentje’. Alleen zijn op een gezellige plek is taboe, het hoort niet. En als je het wel bent is er zeker iets mis met je. Maar vinden mensen in je omgeving dat ook echt. Of leg je jezelf deze beperking op? En wat is er dan precies gênant aan alleen zijn? Het kan ook heel prettig zijn. Rot op!

Een beetje gênant...

Alleen naar de bioscoop gaan kan soms onprettig voelen. Maar waarom eigenlijk?

Waarom zijn sommige dingen een beetje gênant?

Autisme ontstaat al als de hersenen worden gevormd. De verbindingen in de hersenen functioneren anders, waardoor de informatieverwerking ook wat anders verloopt. Autisten raken vaak snel overprikkeld, en kunnen moeilijk onderscheid maken tussen hoofd- en bijzaken. Ook snappen ze soms niet wat andere mensen voelen of bedoelen, en nemen ze een grapje opeens heel serieus. Na een sympathieke begroeting met ‘Hé boef!’ zien ze zichzelf al voor jaren achter slot en grendel verdwijnen. Niet oké!

De autismespectrumstoornis uit zich dus in moeite met sociale omgang, maar ook in herhalend gedrag en zeer specifieke interesses. Zoals treintjes. Door op één ding te focussen, krijgen autisten zichzelf rustig. En dat kunnen ze rustig iedere dag doen. De treinbaan kan dus blijven staan, want autisme duurt ook nog eens een leven lang. Er zijn nog geen medicijnen, en je moet er maar mee leren omgaan. Dat geldt trouwens ook en vooral voor je omgeving. Het aanbrengen van structuur geeft ook rust en is daarom erg belangrijk. Dus ‘t is maar goed dat kleine treintjes niet zo snel vertraging oplopen...


Mensen met autisme hebben vaak moeite met sociale situaties. Ook kunnen ze niet goed tegen allerlei prikkels. Dat kan lastig zijn, maar een duidelijke structuur helpt al veel. 

Wat is autisme?

Bill Cosby, Michael Phelps en Jochem Myer: ze zijn alle drie man, én ze hebben ADHD.
Er zijn ook drie soorten ADHD’ers: 
Je hebt het onoplettende type. Die kan maar moeilijk zijn aandacht erbij houden, is snel afgeleid of zit maar een beetje te dromen. Eigenlijk zijn dit ADD’ers: adders, maar ze zitten niet onder het gras.
Als we daar de H aan toevoegen, dan is dat de H van ‘hyperactiviteit’: deze ADHD’er is constant onrustig en impulsief. Eerst doen, dan denken. Dus eerst de porseleinkast slopen, en dan bedenken dat er geen lijm in huis is.
Maar de meeste ADHD’ers hebben het allebei: het ene moment Heel Dromerig, en dan weer Hysterisch Druk.
De oorzaak van deze aandoening in je hersenpan is door de wetenschap nog niet helemaal gekraakt. We weten wel dat er iets aan de hand is met je frontale hersenkwab. Je bent dus in elk geval niet op je achterhoofd gevallen. 
ADHD is wel vaak erfelijk. We zijn dus tot in de eeuwigheid verzekerd van een hele reeks Jochem Myers. Yee-haa!

ADHD'ers staan bekend als stuiterballen die niet stil kunnen zitten. Maar bij iedere ADHD'er uit deze aandoening zich op een andere manier.

Wat is ADHD?

Zo’n 10 tot 20 % van de mensen heeft last van faalangst. Ze zijn bang dat ze niet kunnen voldoen aan de verwachtingen van anderen of dat wat ze ook doen sowieso gaat mislukken. Denk aan bij de gymles onderuitgaan, of bij een spreekbeurt je tekst vergeten of natuurlijk de ultieme faalangsttopper: bij een auditie de hoge noot nét niet halen.

Faalangst kan in je karakter zitten, als je bijvoorbeeld in de box al weinig zelfvertrouwen hebt. Kinderen kunnen ook faalangst ontwikkelen als ze niet aan de eisen van hun leerkracht of ouders kunnen voldoen. Als falen een negatieve gebeurtenis is, dan kan je erdoor geobsedeerd raken. En dan kan er weer vermijdingsgedrag optreden: je kiest ervoor om geen auditie te doen voor de hoofdrol, maar voor een bijrolletje. En dan nog kan er maar beter een emmertje klaarstaan…

Er zijn therapeuten en coaches die je wel van je faalangst af willen helpen. Het helpt al om je niet te focussen op het einddoel, maar op de weg ernaartoe. En fouten maken mag best. Falen, en opstaan!

Als je last hebt van faalangst ben je bang om te mislukken: bijvoorbeeld om een slecht cijfer te halen of om je tekst te vergeten tijdens een spreekbeurt. Heel vervelend, maar er is goed nieuws: je bent niet de enige én je kunt er iets aan doen!

Wat is faalangst?

Dit is ook voor ratten geen normaal gedrag. De rat die in dit experiment een indringer aanvalt is behandeld met een antidepressivum. Zonder medicijnen is het dier veel minder agressief. Professor De Boer uit Groningen onderzoekt de relatie tussen medicijnen en gedrag bij proefdieren. 	Dus deze rat was in aanleg helemaal niet agressief? In aanleg aanzienlijk minder agressief. Hij was wel normaal agressief. Normale functionele agressie. Maar nu na een periode van het nemen van serotine heropnameremmer...Antidepressivum. Antidepressivum. Is dit dier aanzienlijk agressiever geworden. Dat zagen we. Dat is duidelijk, ja. Hij ging er meteen op, he. Meteen vliegen ze er bovenop. En ze weten van geen ophouden meer. Als professor De Boer een indringer plaats bij een rat die normaal gesproken zeer agressief is...gebeurt er iets wat nog nooit eerder was opgemerkt. De agressieve rat reageert onder invloed van antidepressiva juist heel ontspannen op een indringer. Dus deze eigenaar van de kooi...die was in oorsprong een agressievere rat? Dit was een agressievere rat voordat de behandeling startte...en ging vrij vlot een aanval inzetten. En nu, na een tijd met SSRI in het drinkwater gedronken te hebben...zie je dat er weinig van die agressie over is gebleven. Hij vindt het wel best. We zien een paradox.	Agressieve ratten worden rustig van antidepressiva...en rustige ratten worden agressief. Bij ratten zien we een grote verscheidenheid aan de intensiteit van agressie. En nu is het heel bijzonder...dat als je SSRI's, die antidepressiva test bij die dieren en als je dan naar het gemiddelde plaatje kijkt...dan gebeurt er eigenlijk helemaal niets met die agressie. Maar wanneer je die dieren gaat indelen op basis van agressiviteit.. voordat ze die stof gaan krijgen op mate van agressiviteit...dus in laag, midden en hoog agressieve dieren, dan zien we iets heel bijzonders gebeuren. Dan blijkt dat een SSRI bij die hoog agressieve dieren feitelijk de agressiviteit onderdrukt. Maar bij die laag agressieve dieren zien we juist een fikse uitbarsting en verhoging van agressiviteit. Iedere rat maar ook ieder mens is anders. Wie zeldzame bijwerkingen van antidepressiva wil onderzoeken moet dus naar het individu kijken dat de middelen gebruikt. Je kunt het vergelijken met een automotor waar geen olie in het carter zit. Nou, dan moet er op die plek olie bijkomen. Maar wat doet de farmaceutische industrie...of in feite wij met zijn allen eigenlijk: we pakken 'n groot vat olie...en gieten dat over de hele automotor heen, feitelijk over de hele auto. En dan hoop je dat er iets van die olie op de juiste plek druppelt... dat het effect kan sorteren. Maar dat doet meer kwaad dan goed. Ruim een half miljoen Nederlanders slikt nu antidepressiva. Ook al doen de medicijnen hun werk, de associatie met agressie blijft. Totdat de wetenschap goed kan uitleggen wat ze precies met onze hersenen doen en waar ze in onze hersenen actief zijn. Maar zover zijn we nog niet.

Ratten en antidepressiva

Mensen die depressief zijn, kunnen antidepressiva nemen. Maar soms komt het voor dat patiënten hier erg agressief van worden. Met behulp van proefdieren onderzoeken wetenschappers de effecten van antidepressiva op het gedrag van mensen.

Gedragsonderzoek bij proefdieren

College Tour in de klas

Frans de Waal is bioloog en bestudeert al decennialang het gedrag van mensapen. Hij is gespecialiseerd in primatologie en de ethologie. Doordat hij het gedrag van mensapen bestudeert, weet hij eigenlijk ook veel over het gedrag van mensen. Hij vertelt over chimpansees en bonobo’s en hoeveel wij mensen op deze apen lijken.

Frans de Waal

Tegenlicht in de klas

Mensen zijn slimmer dan dieren. Tenminste, dat is het beeld dat veel mensen hebben van dieren. Onderzoekers zijn erachter gekomen dat dieren meer kunnen dan we denken.

Intelligent gedrag van dieren

De mannetjes hebben een uitgebreid repertoire aan gedrag om de vrouwtjes te lokken.
Ze zorgen altijd dat ze een dansvloer hebben met een dak erboven.
Dan kan het hooggeëerd publiek kijken.
Het mannetje doet eerst een ballerinadans.	
Hij houdt zijn onderste veertjes als een soort tutu omhoog.
Wat doet die paradijsvogel bij het dansen?
Hij gaat de borstveren heel snel kantelen.
Vandaar dat je een snelle wisseling krijgt van goudgeel naar blauw.
Dat is het disco-effect van de paradijsvogel.	
Toen ik die veertjes voor de eerste keer onder de microscoop bekeek, begreep ik er niets van.
Maar toen ik een keer de anatomie zag, was het direct duidelijk:
De speciale vorm van het veertje:
Een driehoekachtige boemerangvorm. Daardoor hoeft hij het veertje maar iets te kantelen en dan krijgt het een gele, blauwe of groene kleur.
Dit is het meest ingewikkelde wat ik ooit gezien heb.
Daar ben ik trots op.

Hoe verandert een paradijsvogel de kleur van zijn veren?

De Lawes’ Parotia is een bijzondere paradijsvogel die vooral opvalt door zijn dans.
Hij creëert met zijn borstveren een soort discolicht.
Fysicus Doekele Stavenga legde de veren onder een microscoop om het geheim achter dit effect te ontrafelen.

Felle veren voor de vrouwtjes

Dieren en planten

Mens en lichaam

Vmbo examenvideo's bij biologie over gedrag bij mens en dier.

Biologie examen: gedrag bij mens en dier

Bekijk ook

Extra's

Schooltv biedt meer dan video's! Ontdek onze extra inhoud:

Ontvang jij de nieuwsbrief al? Blijf op de hoogte door je aan te melden en ontvang elke maand een nieuwsbrief naar keuze in je inbox!

Pepernoten

Schrijf je in de voor de maandelijkse nieuwsbrief voor het laatste Schooltv PO-nieuws

Nieuwsbrief PO

Blijf op de hoogte van het laatste Schooltv-nieuws voor VO.

Nieuwsbrief VO

Contact

Schooltv Help

Veelgestelde vragen

Schooltv maakt educatieve content voor het onderwijs, bestaande uit video's en interactief materiaal. Altijd bij de les!

Over Schooltv

Over Schooltv.nl

Schooltv.nl is een videodatabase, gevuld met educatieve en informatieve videoclips, filmpjes, fragmenten, liedjes, animaties, lesvideo’s afleveringen, TV-programma’s, televisieseries, videoverzamelingen en afspeellijsten.