Klas 4/5/6

Examenvideo's bij biologie (havo/vwo) over evolutie. Eindtermen: DNA, mutatie, populatie, biodiversiteit.

Waarom zijn bananen krom? Hoe werkt je geheugen? Uiteenlopende vragen die Clipphanger met een grappige animatie op een verrassende manier beantwoordt.

Clipphanger header

Clipphanger logo

Clipphanger 

Clipphanger op Youtube

In de 18e eeuw begint in Europa de Verlichting. Door de ontwikkeling van de wetenschap veranderen onze ideeën over de maatschappij. Weet jij wat de Verlichting precies inhoudt? Test je kennis in de quiz. 

Quiz over denkers en ideeën

Wat weet jij over de Verlichting?

Aardrijkskunde examenquiz

Test of jij goed bent voorbereid op je examen aardrijkskunde! Wat weet je van platentektoniek, de koolstofkringloop en oceanische circulatie? Klik op de afbeelding om te beginnen.

Examenquiz bij aardrijkskunde voor vwo

Wat weet jij over de aarde als natuurlijk systeem?

Klas 1/2/3

Wetenschapsjournalist Govert Schilling gaat op zoek naar de oorsprong van de mens. Hoe zijn we geworden wie we zijn? Bewerkte afleveringen die aansluiten bij de biologieles, inclusief lesbrief.

Govert naar de oorsprong van de mens in de klas

NPO Kennis

Deze interactieve schoolplaat brengt de evolutie van de aarde en al zijn organismen in beeld. Van de oerknal 14 miljard jaar geleden tot de ontwikkeling van dinosauriërs en zoogdieren tot aan nu: het tijdperk van de mens.

In de schoolplaat is veel te ontdekken: het eerste leven op aarde, de invloed van natuurlijke selectie en mutaties op evolutie, de bevolking van de aarde voordat wij bestonden én alle stappen die leidden tot de mens. 

Ervaar de evolutie door zelf te scrollen en video's aan te klikken of door een van de twee tours te doen en je te laten rondleiden. Bij deze schoolplaat hoort een lesbrief met o.a. gebruikstips, leerdoelen, kernbegrippen en verdieping.

Schoolplaat over evolutie, ordening en geologische tijdschaal

Evolutie

Vak: biologie. De Galapagoseilanden, een eilandengroep in de Stille Oceaan, zijn onder meer bekend geworden door de Britse bioloog Charles Darwin. Hier heeft hij zijn eerste ideeën gevormd voor zijn theorie over evolutie door natuurlijke selectie. Als hij in 1835 voet zet op de eilanden, valt het hem op dat op ieder eiland het uiterlijk van dezelfde dierensoorten toch anders is. Zo zijn de schilden van reuzenschildpadden op ieder eiland anders, net als de snavels van vinken die er rondvliegen. Volgens Darwin is dat het gevolg van natuurlijke selectie; veranderingen van diersoorten door een nieuwe leefsituatie.

Galapagos in de klas

Wat is de overeenkomst tussen een begonia, een hamster en de mens? Het antwoord is simpel, maar raar: we zijn allemaal familie! En de eerste die dat ontdekt is Charles Darwin. Hij legt in zijn Evolutietheorie een verbinding tussen alle organismen die op aarde leven, geleefd hebben en nog zullen leven. 
Het begint allemaal in 1831 aan boord aan het Britse onderzoeksschip The Beagle. Darwin is mee op expeditie en verzamelt planten, dieren, fossielen en gesteenten en hij doet daarbij twee bijzondere ontdekkingen: 1. hij vindt op de Galapagoseilanden 13 onbekende vogelsoorten die nergens anders voor lijken te komen en ten tweede vindt hij fossielen van zoogdieren die van dezelfde soort lijken, maar toch steeds net iets anders zijn. Ze vormen als het ware een reeks met het nog levende zoogdier als laatste in de rij. Tot dat moment denkt iedereen nog, dat plant- en diersoorten niet veranderen. Maar Darwin begint eraan te twijfelen. Hij vermoedt, dat de unieke vogelsoorten die hij op de eilanden vond zich wel eens ontwikkeld zouden kunnen hebben uit soorten van het vasteland. De soort zou dan dus wél veranderd zijn.
Pas jaren laten publiceert Darwin zijn evolutietheorie waarbij hij uitgaat van natuurlijke selectie. Simpel gezegd houdt het in, dat individuen met gunstige eigenschappen, denk bijvoorbeeld aan het hebben van heel veel haar in koude gebieden, meer kans hebben om te overleven en meer kleintjes voortbrengen. En je ziet vervolgens, dat veel van die kleintjes ook weer veel van die gunstige eigenschappen hebben. In dit geval worden ze dus lekker harig. En de harigen hebben in koude gebieden meer kans om te overleven dan de minder harigen. Dit noem je dus “natuurlijke selectie”. En deze selectie, die leidt tot aanpassing van individuen aan hun leefomstandigheden en tot de vorming van nieuwe soorten: de harige soorten.  
Het duurt tot de 20ste eeuw voordat de wetenschap Darwin definitief gelijk geeft. En dit gebeurt dankzij de ontdekking van het DNA, de drager van het erfelijke materiaal. DNA geeft overtuigende nieuwe bewijzen voor gemeenschappelijke afstamming.
De Evolutietheorie wordt al sinds Darwin gebruikt, bediscussieerd en misbruikt. De theorie wordt gebruikt bij onderzoek naar ziektes, gelovigen verzetten zich tegen de theorie, omdat die niet strookt met het idee dat God de wereld heeft geschapen, en nazi's misbruikten de theorie ter verantwoording van hun recht van de sterkste. Met biologie heeft dat natuurlijk niets te maken.

De evolutie

Wat is natuurlijke selectie? Door deze clip kom je het te weten!

De geschiktste leeft voort

Zo’n 4,5 miljard jaar geleden wordt ons zonnestelsel gevormd, inclusief de zon en de aarde. Er is dan nog geen leven te bekennen, maar dat verandert snel. Nou ja, in een paar miljard jaar.

De aarde koelt langzaam af en krijgt ook nog eens  voortdurend bezoek van ijzige kometen. Die brengen water mee en allerlei andere elementen die van levensbelang zijn. In de hete komeetkraters begint het te borrelen van de zwavel, stikstof, koolstof en nog wat andere stofjes. Als die elementen verbindingen aangaan vormen ze moleculen die weer samenklonteren en een functie krijgen. Hierdoor ontstaan cellen die genetische informatie opslaan én zichzelf kunnen vermenigvuldigen. Tadaa: de leven.

Het oudste levende bewijs - of bewijs van het leven - is een fossiel van 3,5 miljard jaar oud. Maar het leven was toen nog erg simpel. Eigenlijk niet meer dan een bacterie. Pas veel later ontstaan er ingewikkeldere levensvormen. Van vissen, met pootjes, die aan land gaan, tot apen, mensapen, je ouders en uiteindelijk jij, als voorlopig hoogtepunt van het leven op aarde. Maar jij stamt wel in een rechte lijn af van die eencellige in de oersoep. Dag opa!

Clipphanger

Als ons zonnestelsel wordt gevormd, is er nog geen leven te bekennen. Pas als de aarde afkoelt en er water komt, ontstaan er cellen die zich kunnen vermenigvuldigen. Het leven is geboren! Hoe heeft het leven zich ontwikkeld van eencelligen tot vissen, dieren met pootjes en mensen?

Hoe is het leven op aarde ontstaan?

Groep 6/7/8

In een bos staan bomen, die halen water en voedingsstoffen uit de bodem.
Daarmee kunnen de blaadjes aan de boom groeien. Kleine rupsen eten de blaadjes en de vogels eten de rupsen. Kortom, ze hebben elkaar allemaal nodig om te kunnen leven. Dit is een voorbeeld van een ecosysteem.

Hoe werkt een ecosysteem?

Een ecosysteem is niet meer dan een geheel van planten en dieren die van elkaar afhankelijk zijn om te overleven.

Dieren en planten hebben elkaar nodig

Charles Darwin wordt in 1809 in Engeland geboren. De slimme tiener gaat geneeskunde en later theologie studeren. Maar liever dan in de kerk, zit ie met zijn nieuwsgierige neus tussen de plantjes en beestjes in de natuur.
Als hij 22 is wordt hij uitgenodigd voor een expeditie op het onderzoeksschip de Beagle. Het schip gaat de hele wereld rond, en Darwin heeft ‘the time of his life’. Hij ontdekt planten en dieren die hij nog nooit gezien heeft, en misschien ook liever niet wil zien. 
In Darwins tijd staat één ding vast; God heeft de aarde en al haar bewoners in één week helemaal goed geschapen. Maar Charles ziet dat soorten zich juist in de loop van miljoenen jaren hebben aangepast aan hun omgeving: evolutie. En dat alleen de soorten die dat het best doen overleven: survival of the fittest. 
Maar Darwin houdt die kennis voor zichzelf. Zijn evolutietheorie gaat namelijk lijnrecht in tegen de leer van de kerk en, misschien nog wel erger, tegen zijn gelovige vrouw. Pas 23 jaar na terugkeer van de Beagle durft hij het aan. In 1859 publiceert hij zijn befaamde boek: On The Origin Of Species.
Tegenwoordig is Darwins evolutietheorie verplichte kost in de biologieles. Maar, geloof ’t of niet, sommige gelovigen geloven er nog steeds niet in, geloof ik.

Charles Darwin maakte zich met zijn boek 'On the origin of species' niet echt populair bij de kerk en gelovigen. Tegenwoordig is zijn evolutietheorie verplichte kost op (de meeste) scholen. 

Wie was Darwin?

Als onze verre voorouders voor het eerst stenen en stokken als werktuigen gebruiken, begint onze evolutie van prooi naar roofdier. Maar het gebruik van werktuigen onderscheidt ons niet van andere diersoorten. Wat dan wel? Wetenschapsjournalist Govert Schilling gaat op zoek naar het antwoord.

De mens als unieke diersoort

Waar zouden we zijn zonder vuur? De evolutie van de mens kreeg een boost door de controle van vuur. Voor het bereiden van voedsel. Als je goed kookt of vlees braadt verteert het makkelijker. Je hebt dan minder energie nodig. Als overleven belangrijk is telt elke uitgespaarde calorie. Maar er zijn meer voordelen van vuur. Zoals verwarming. Door het beheersen van vuur konden mensen in veel klimaten overleven. Weinig zoogdieren doen ons dat na. En er is nog iets: met vuur kun je materiaal bewerken. Dat is handig om dingen te bouwen, beschutting of gereedschap. Zo leerde de mens ijzer smeden, bronsgieten, koper smelten. Dankzij de beheersing van het vuur kon Homo sapiens echt vlammen. 
Ik ben in Zuid-Afrika en ik zit bij Candice Koopowitz in de auto. Candice werkte als student mee aan onderzoek in de Wonderwerk-grot toen daar de oudste vuurresten van onze voorouders werden gevonden. Tijd om de vindplek van die oeroude, verbrande botjes eens van dichtbij te bekijken.

De beheersing van het vuur

Toen onze voorouders leerden wat je met vuur kunt doen, leverde dat veel nieuwe overlevingsmogelijkheden op. Ze konden vlees braden, materiaal bewerken en nog veel meer. De eerste sporen van het gebruik van vuur door onze voorouders zijn te vinden in Zuid-Afrika.

Belangrijk voor de evolutie van de mens

Vroeger waren er alleen maar bruine beren. Bruin is een handige kleur, dan val je in het bos niet op bij het jagen. Dan heb je meer kans om te eten en meer kans om te overleven. Maar op een dag brak er een ijstijd aan. En sommige beren besloten te gaan jagen op het ijs. Daar is bruin geen handige kleur. Want je valt erg op. Sommige van deze beren lukte het toch nog om kinderen te krijgen. Die mag je niet tekenen. Die kinderen werden soms wat lichter of donkerder dan de moederbeer. De lichte kinderen hadden de meeste kans om te overleven op het ijs. Sos, kijk wat denk je? Die beer met die donkere vacht...die kan veel minder goed een prooi vangen daar. Dus die bruine beer is dood voordat hij kinderen krijgt. En deze lichte is de beste jager, want die valt het minste op. Die kan het meeste voedsel vangen, daarom krijgt hij twee kinderen. Deze krijgt nog twee kinderen? En deze dan? Vier. Vier kinderen. Zo. De liefste kinderen waren het allerbeste in het jagen. Dus die kregen de meeste kinderen en die waren weer iets lichter dan de oorspronkelijke bruine beer. Zo werd de bruine beer die in de sneeuw leefde van generatie op generatie, over duizenden jaren steeds lichter en lichter tot er uiteindelijk de witte beer werd geboren. De ijsbeer. Zijn alle diersoorten zo ontstaan? Alle eigenschappen van planten en dieren hebben we dankzij evolutie. Nice. Wat een werk.

De evolutie van de ijsbeer

In de ijstijd was het voor beren niet zo handig om bruin te zijn. En dus werden ze langzaam steeds lichter. Tot uiteindelijk de eerste ijsbeer geboren werd. Dat heet evolutie.

Van bruine beer tot ijsbeer

Er wordt wel gezegd dat we beland zijn in de zesde massale uitstervingsgolf van het leven op aarde. Dat diersoorten uitsterven is de normaalste zaak van de wereld. Dat is in de geschiedenis van het leven op aarde continu gebeurd. Denk maar aan de dino's. Maar wat wel heel opvallend is: Op verschillende continenten zijn opeens allerlei diersoorten verdwenen vlak nadat de mens daar voet aan wal zette. Hier, in de statige 'Galerij van de Paleontologie en de Vergelijkende Anatomie' is een indrukwekkend overzicht te zien van uitgestorven dieren. Ik heb afgesproken met Aurélien Mounier die zich verdiept heeft in grote massa-extincties in het verleden. Ik loop hier tussen de fossiele resten van uitgestorven dieren naar het punt waar de mens voor het eerst op het toneel verschijnt. Of de mens ook echt de oorzaak was van het uitsterven van deze soorten? Dat durft Aurélien niet met zekerheid te zeggen. In de meeste musea zie je vaak reconstructies of afgietsels maar het mooie hier in Parijs is dat 't bijna allemaal echte botten zijn. Al die botten hebben ooit echt in een levend dier gezeten. Dat vind ik echt fascinerend. Er is dus niet met zekerheid bekend wie of wat verantwoordelijk was voor het verdwijnen van die diersoorten. Maar een zaal verderop zie ik het skelet van een witte neushoorn. Het laatste mannetje van de Noord-Afrikaanse populatie overleed in 2018. Zijn we dan op dit moment wél getuige van een nieuwe uitstervingsgolf veroorzaakt door de mens?

Waarom sterven diersoorten uit?

De dino, de dodo en de mammoet zijn al lang geleden uitgestorven. Nu is de witte neushoorn aan de beurt, samen met nog veel meer diersoorten. Volgens wetenschappers zitten we midden in een massale uitstervingsgolf. Wat is de rol van de mens daarin?

De invloed van de mens op het uitsterven van dieren

Van DNA tot Z in de klas

Sinds 2008 is het mogelijk om het hele menselijke DNA uit te lezen. Dat betekent dat je erachter kunt komen of je bijvoorbeeld een verhoogde kans hebt op bepaalde ziektes. Presentator Ajouad laat een DNA-paspoort maken en vraagt zich af of we in de toekomst allemaal een chip laten implanteren met onze genetische informatie.

Nooit meer ziek?

Nu al wordt Crispr-cas gebruikt om defecte genen te verwijderen die ziektes veroorzaken. Stamcelonderzoeker Niels Geijsen zoekt met Crispr-cas naar methodes om de spierziekte van Duchenne te behandelen. Cripsr cas is een fantastische nieuwe methode waarmee we heel gericht in het DNA van een cel kunnen knippen. Wij verzinnen manieren om genetische spierziektes te verhelpen. Wat kunnen we ermee? Met deze zin van drie letterwoorden gaat iets mis bij patiënten met spierdystrofie. Als een letter wegvalt dan ontstaat er een onzin-zin. Wat kunnen we met Crispr-cas om zo’n zin te herstellen? Crispr-cas is een schaartje waarmee we op ene precieze plaats in het genoom een knipje maken. Als we dat hier doen en het gen korter maken, wordt het weer een leesbare zin. Dat is bij de cel net zo. Doordat je ene klein stukje weghaalt functioneert het weer. Wat wij hebben ontdekt is hoe we dat schaartje in de cel kunnen krijgen. Dat schaartje wordt nu in de cel naar binnen gebracht, en maakt daar een knipje om het foutje weg te knippen. Het is heel simpel en duurt ongeveer een half uurtje.

Wat is Crispr-Cas?

Met Crispr-Cas kun je heel gericht knippen in het DNA van een cel. Zo kun je genen verwijderen die ernstige ziektes veroorzaken.

Knippen in je DNA

Al onze puike planten, vreemde vogels en andere dope dieren, die zijn niet op 1 dag geschapen maar gedurende lange tijd ontstaan oftewel geëvolueerd tijdens de evolutie.

Dit gebeurt onder invloed van natuurlijke selectie: de natuur selecteert wie leeft (en zich voortplant) en wie sterft. Wanneer een bepaalde overlevingsstrategie lang genoeg succesvol blijft, wordt die eigenschap steeds nadrukkelijker aanwezig in het DNA van een organisme. Kijk naar de staart van een mannetjespauw. Om lekker te kunnen vliegen, is het voordelig als die staart lekker kort is. Maar de partners spelen ook een rol. Als een vrouwtjespauw zich liever voortplant met een mannetje met een lekker lange staart, nou.. dan weet je het wel. En zo komen we aan die pauw met zijn bijzondere staart. Trots!

Als soorten geleidelijk veranderen, noemen we dat micro-evolutie. Als dit lang genoeg doorgaat, kunnen zelfs nieuwe soorten ontstaan. Dat noemen we macro-evolutie. De evolutie is ook van toepassing op mensen, en blijft doorgaan. Ook ons nageslacht zal zich blijven aanpassen aan de omstandigheden. Dus misschien heeft jouw kleinkind straks wel een ‘speciale vinger’ om video’s te liken. Toppie!

Al het leven op aarde is ontstaan door evolutie. Sommige soorten hebben zich aangepast aan de omstandigheden, en andere soorten zijn uitgestorven. Dat heet natuurlijke selectie.

Wat is evolutie?

Dieren en planten

Mens en lichaam

H/V examenvideo's bij biologie over evolutie.

Biologie examen: evolutie

Bekijk ook

Extra's

Schooltv biedt meer dan video's! Ontdek onze extra inhoud:

Ontvang jij de nieuwsbrief al? Blijf op de hoogte door je aan te melden en ontvang elke maand een nieuwsbrief naar keuze in je inbox!

Op dit moment ervaren wij problemen met de site, waaronder de zoekfunctie. Er wordt aan gewerkt, hopelijk snel opgelost. red. Schooltv.nl

Schaatsende kinderen

Schrijf je in de voor de maandelijkse nieuwsbrief voor het laatste Schooltv PO-nieuws

Nieuwsbrief PO

Blijf op de hoogte van het laatste Schooltv-nieuws voor VO.

Nieuwsbrief VO

Contact

Schooltv Help

Veelgestelde vragen

Schooltv maakt educatieve content voor het onderwijs, bestaande uit video's en interactief materiaal. Altijd bij de les!

Over Schooltv

Over Schooltv.nl

Schooltv.nl is een videodatabase, gevuld met educatieve en informatieve videoclips, filmpjes, fragmenten, liedjes, animaties, lesvideo’s afleveringen, TV-programma’s, televisieseries, videoverzamelingen en afspeellijsten.