Name: Wat kunnen eeuwenoude blaadjes ons vertellen over het weer?
Uploaded: 2022-10-19T00:00:00+02:00
Duration: 8 min 9 s
Description: In gefossiliseerde blaadjes zit allerlei waardevolle informatie opgeslagen. Onderzoeker Fabian Erkan kan aan eeuwenoude berkenblaadjes zien hoe de weersomstandigheden waren in de tijd dat ze vielen. Wat kunnen we met die informatie?

Klas 4/5/6

Klimaatverandering is het sterkst merkbaar in de poolstreken. Hoe zich dat in het verleden heeft voltrokken, is lastig te onderzoeken, omdat er weinig data voorhanden is. Toch is het onderzoeker Fabian Erkan gelukt om die geschiedenis bloot te leggen. En wel door hele oude berkenblaadjes, soms wel uit de Vikingtijd, op celniveau te bestuderen. En wat blijkt? Die duizenden blaadjes vertellen niet alleen het verhaal van het poolgebied, maar ze voorspellen ook het weer hier in West-Europa. En onze vraag is: hoe kun je uit planten ons weer aflezen? En dat bespreek ik met Fabian Erkan. Als kind was ie vaak in de tuin in de natuur te vinden om dinosaurussen te zoeken. Het werd hem al vroeg duidelijk dat ie biologie wilde studeren aan de Universiteit Utrecht. En aan diezelfde universiteit klonk afgelopen week Hora est, want hij mag nu Doctor voor z'n naam zetten en hij is hier vanavond. Fabian, hartelijk welkom en gefeliciteerd natuurlijk. Dankjewel! Ja, jij hebt voor je promotie-onderzoek onder andere heel Finland op en neer gereden om blaadjes te verzamelen van de berk. We zien hier wat foto's. Waarom heb je dat gedaan? Laten we daar beginnen. Nou, waarom ik dus eigenlijk meer wil weten over het klimaat middels het gebruikmaken van de berk is dat we niet na één punt in de tijd kunnen kijken en zeggen er verandert wat. Daarvoor wil ik terug in de tijd. Ik weet dat blaadjes goed fossiliseren dus daar wil ik wat informatie uit kunnen halen. Veel bomen verliezen eigenlijk jaarlijks hun blaadjes en maken dan eigenlijk opnieuw elk jaar blaadjes aan. En dat zegt dus eigenlijk heel veel over wat er in dat jaar gebeurt in termen van temperatuur van dat jaar. Om goed te kunnen weten wat eigenlijk het verschil is tussen een blaadje dat in een koud gebied is opgegroeid of in een warm gebied heeft gegroeid, ben ik naar Finland gegaan. Da's een lang uitgestrekt land van noord tot zuid waarin je dus eigenlijk een gradiënt hebt tussen warm en koud. Waar ik dus eigenlijk achter ben gekomen is dat er in de cellen tussen de blaadjes van warm en koud een groot verschil zit, namelijk de de cellen op het blad van een berkenboom die zijn veel ronder of vierkanter eigenlijk, in een gebied waar het koud is geweest in een bepaald jaar en als het warm is geweest in een ander jaar dan zijn de cellen wat gelopter of wat meer als een soort puzzelstukje. En hoe is dat te verklaren? En er zijn een aantal biologische redenen waarom een cel zich zo gaat gedragen als die ouder wordt. Maar het betekent dus dat als een cel volwassener wordt, dan is er eigenlijk meer temperatuur geweest in dat jaar. En dat zegt dus eigenlijk heel veel over, ja, de condities die dan in dat jaar geweest zijn. Dus als je die cellen later terugvindt in een fossiel, dan kun je dus zeggen van goh, het was warmer en of het was kouder. En omdat dus precies te kunnen na rekenen eigenlijk, heb ik dus die relatie tussen koud en warm in die cellen eigenlijk wiskundig geformuleerd in een model. Daar heb je dan vervolgens wel eeuwenoude bladeren voor nodig om de temperatuur te kunnen ontrafelen. Hoe kom ik aan eeuwen of hoe kwam jij aan eeuwenoude bladeren? Nou, dan ga je eigenlijk op fossielenjacht met geografische informatie, met ecologische informatie ga je dan eigenlijk van tevoren bepalen van goh, daar en daar en daar, zouden we wel eens als we in de grond gaan graven of daar onderzoek gaan doen, dan vinden we dus bewaarde blaadjes. Blaadjes die dus in zulk soort om condities zijn gevallen in de herfst.
Dat ze heel mooi intact zijn gebleven. En dat zijn vaak meerbodems of veenbodems of veengebieden. En als je dan dus eigenlijk een soort rioolbuis in de grond steekt.. 
Die heb je hier in je handen. Die heb ik daar in m'n handen. Dan heb je eigenlijk in één klap misschien wel honderden of zelfs duizenden jaren aan klimaatinformatie te pakken. Een proefboring eigenlijk. Je doet eerst proefboringen en daarna probeer je dus echt te vinden van nou hier zitten de blaadjes, soms zitten ze daar ook niet in. Ik ben ook in Groenland geweest waar ik bijvoorbeeld een paar ja boorkernen heb genomen waar uiteindelijk niks in bleek te zitten. Dat is eigenlijk altijd het risico, maar ook de spanning van deze fossielenjacht. Ja, je bent echt op zoek. Ja, want even tussendoor we zien wat foto's en beelden. Het is een geweldig, Indiana Jones-achtig avontuur ook. Toch zo'n onderzoek? Absoluut. Het is echt een avontuur en niks is zeker ook en je komt ook van alles tegen en ja da daar geniet ik enorm van. Ja hoe weet je nou zeker dat die bladeren door de temperatuur zijn aangetast en niet door iets anders, de luchtvochtigheid of wat dan ook. Ze zijn eeuwenoud. Ja, dus wat je dus eigenlijk hebt als je zo'n boorkernen uiteindelijk openmaakt, terug in het lab. Dan vind je de blaadjes bijna in perfecte conditie terug. Alsof ze afgelopen herfst gevallen zijn. En wat ik eigenlijk de eerste stap zet wat ik doe is, ik laat ze dateren. Dus dan laat ik me het radioactief verval van koolstofatomen in het bladmateriaal kan ik bepalen hoe oud het materiaal is geweest. Dat doe je dus niet voor elk blaadje in de hele kern, maar dat doe je bijvoorbeeld op vier vijf plekken, zodat je de rest kan uitrekenen. En elk blaadje symboliseert eigenlijk een jaar omdat die een jaar is gegroeid, een jaar is gevallen. En omdat die blaadjes dus nog zo perfect bewaard zijn gebleven weten we eigenlijk dat dus die die celcondities zoals ze dat zijn dat die nog hetzelfde zijn als in het jaar waarin ze gegroeid zijn en waarom temperatuur dus eigenlijk daar uitspringt. Dat heb ik dus met veel rekenen en statistiek kunnen bepalen van temperatuur is echt datgene wat dus die cellen gerafeld maakt. Prachtig onderzoek, prachtig historisch onderzoek. Wat kunnen we uiteindelijk met deze kennis ook voor de toekomst? Nou, dit onderzoek is inderdaad iets wat het verleden, het heden en de toekomst bij elkaar brengt. Door naar het verleden te kijken kun je dus leren hoe condities zich in de toekomst kunnen gaan ontwikkelen en veranderen. En wat je dus ziet of wat ik heb gezien in het verleden is dat als er een klimaatverwarming ontstaat dat dat dan eigenlijk altijd voorafgegaan wordt door een warming in de lente. Dus de lentes worden dan steeds warmer en dan pas kaartje krijg je eigenlijk een warmere tijd. En wat ik ook heb gezien in de in Denemarken vanaf het jaar 700 ongeveer ben ik gekomen is dat je dus eerst een warme Middeleeuwen krijgt en dan in de renaissance een koeling, een kleine ijstijd zoals ze dat noemen, ook bekend van Hollandse winterlandschappen. Zoals we hier zien. Inderdaad. Dus dat is geen toeval dat in de renaissance we veel besneeuwde landschappen zien. Nee, precies, in Nederland was het weer toen gewoon echt kouder dan dat het nu is. En eerder in de middeleeuwen was het ongeveer zelfs wat warmer dan dat het nu is. En dat zie je dus echt terug in de bladeren en dat kun je dus ook voor de toekomst dan voor toekomstige veranderingen dus ja je lering uit trekken omdat als het als de lente warmer wordt dan kan er dus ecologische mismatch ontstaan. Dus dat de timing van soorten die bijvoorbeeld na een winterslaap wakker worden dat dan de timing tussen soorten verschilt of vogelsoorten die terugkomen naar Nederland op een ander moment, verkeerd moment. En dat is gewoon, dat heeft heel veel ecologische impact en daar moeten we echt op letten. Ja, en in die zin, want we merken natuurlijk vaak al dat het ongebruikelijk warm is buiten. In die zin is dit onderzoek ook echt een echt een waarschuwing. Op het moment dat iedereen met klimaatverandering bezig is en met veranderingen in het weer, komt jouw onderzoek. Ja inderdaad. Dus om die patronen in een context te kunnen plaatsen is dit onderzoek eigenlijk heel nuttig om te kunnen zeggen van ja, de lente gaat veranderen en ja misschien kunnen we er wat aan doen of in ieder geval rekening mee houden. Ja schiet me nog een vraag te binnen waarom de berk eigenlijk? Of is die willekeurig? Waarom de berk, de berk is een is een soort die dus elk jaar z'n blaadjes verliest in het noordpoolgebied ook en in in Scandinavië en daar heel veel voorkomt en dus ook veel fossiliseert. Ja unieke boom, uniek onderzoek. Heel veel dank voor je tekst en uitleg vanavond Fabian Erkan. Dank u. Wel. Dank u wel.

Klas 1/2/3

NPO Kennis maakt explainers en informatieve story's over onderwerpen die jongeren bezighouden, van Netflix tot klimaatverandering.

Npo Kennis header

Logo NPO Kennis

NPO Kennis

Bij extreme weersomstandigheden kan het KNMI een weercode afgeven. Wat betekenen die weercodes en hoe gevaarlijk is code rood? Klik op de afbeelding om de story te lezen.

Story over code rood, oranje, geel en groen

Wat betekenen onze weercodes?

Bliksem is een spectaculair weersverschijnsel, en gaat vaak gepaard met donder. Onweer ontstaat wanneer stijgende warme lucht en dalende koude lucht met hoge snelheid langs elkaar heen waaien. Er ontstaat wrijving, waardoor de wolk elektrisch geladen wordt. En dan: BAM! Lees meer over onweer op NPO Kennis.

Story over donder en bliksem

Hoe ontstaat onweer?

In de zomer van 2019 komt de temperatuur in Nederland voor het eerst in de geschiedenis boven de 40 graden Celsius. Deze extreme hitte is het gevolg van klimaatverandering. Hoe komt dit en wat kunnen we ertegen doen? 

Scrollverhaal over klimaatverandering en een leefbaar klimaat

Klimaatkansen 

Schoolplaat ecologische voetafdruk

Hoe jij leeft, wat je eet, hoe je jezelf verplaatst, hoe vaak en hoe je op vakantie gaat, heeft allemaal invloed op jouw ecologische voetafdruk. Jouw ecologische voetafdruk is de oppervlakte op aarde die nodig is om jouw leven te kunnen onderhouden.

Klik op de afbeelding om te beginnen.

Ontdek hoe jouw levensstijl invloed heeft op de aarde

Jouw ecologische voetafdruk

Wat kunnen eeuwenoude blaadjes ons vertellen over het weer?

De meest interessante reportages, gesprekken en fragmenten uit het wetenschapsprogramma Atlas (NTR).

Programmaheaders

Logo Wetenschap

Atlas in de klas

Naar het Youtubekanaal van NTR Wetenschap

In gefossiliseerde blaadjes zit allerlei waardevolle informatie opgeslagen. Onderzoeker Fabian Erkan kan aan eeuwenoude berkenblaadjes zien hoe de weersomstandigheden waren in de tijd dat ze vielen. Wat kunnen we met die informatie?

Dieren en planten

Onderzoek naar berkenblaadjes uit de Vikingtijd

Bekijk ook

Extra's

Schooltv biedt meer dan video's! Ontdek onze extra inhoud:

Ontvang jij de nieuwsbrief al? Blijf op de hoogte door je aan te melden en ontvang elke maand een nieuwsbrief naar keuze in je inbox!

Pepernoten

Schrijf je in de voor de maandelijkse nieuwsbrief voor het laatste Schooltv PO-nieuws

Nieuwsbrief PO

Blijf op de hoogte van het laatste Schooltv-nieuws voor VO.

Nieuwsbrief VO

Contact

Schooltv Help

Veelgestelde vragen

Schooltv maakt educatieve content voor het onderwijs, bestaande uit video's en interactief materiaal. Altijd bij de les!

Over Schooltv

Over Schooltv.nl

Schooltv.nl is een videodatabase, gevuld met educatieve en informatieve videoclips, filmpjes, fragmenten, liedjes, animaties, lesvideo’s afleveringen, TV-programma’s, televisieseries, videoverzamelingen en afspeellijsten.