Name: Tegenlicht in de klas
Uploaded: 2020-07-21T00:00:00+02:00
Duration: 7 min 45 s

Klas 1/2/3

Klas 4/5/6

Bossen hebben grote invloed op ons klimaat en maken onze aarde leefbaar. Toch wordt er jaarlijks miljoenen hectare bos gekapt en is nog maar 15 procent van het oorspronkelijke bos intact. 
In de oeroude bossen van Noord-Amerika doet Suzanne Simard onderzoek naar de communicatie tussen bomen. Ze heeft ontdekt dat bomen een sociale gemeenschap vormen net als mensen.

Groep 6/7/8

Elke dag gaan er delen van het regenwoud in Zuid-Amerika verloren. Dat is een ramp, zowel voor de dieren die er leven als voor ons. Want het regenwoud beschermt de aarde tegen te snelle opwarming. Wat weet jij van de gevolgen van ontbossing? Klik op de afbeelding om de quiz te spelen! 

Quiz over het verdwijnen van belangrijke bossen

Wat weet jij over ontbossing van het regenwoud?

NPO Kennis maakt explainers en informatieve story's over onderwerpen die jongeren bezighouden, van Netflix tot klimaatverandering.

Npo Kennis header

Logo NPO Kennis

NPO Kennis

Klimaatverandering is een groot probleem waar de hele wereld mee te maken heeft. De poolkappen smelten, de temperatuur stijgt en er is steeds vaker extreem weer. In dit scrollverhaal van NPO Kennis lees je alles over de oorzaken en gevolgen van klimaatverandering. 

Scrollverhaal over de opwarming van de aarde

Wat is klimaatverandering?

Bij het opwekken van zonne-energie komt geen CO2 vrij. Een duurzame bron van energie dus. Hoe werken die zonnepanelen en wat is de toekomst van zonne-energie? Je leest het in de story van NPO Kennis.

Story over duurzame energie op je dak

Hoe werken zonnepanelen?

NOS op 3 legt het nieuws aan je uit, in duidelijke taal, zodat je het nieuws beter kunt volgen.

Programmaheaders

Programmalogo's

NOS op 3

Naar het YouTube-kanaal NOS op 3

Ons klimaat verandert. Wat ga jij daar in jouw leven van merken? Ga jij zomerse dagen meemaken met meer dan vijftig graden op de thermometer? Kan je over een paar jaar nog skiën in de Alpen? En is Texel straks het nieuwe Kreta? Dat ontdek je in deze special van de NOS.

Scrollverhaal over de gevolgen van klimaatverandering

Thermometer van je toekomst

Tegenlicht in de klas

Download de gratis lesbrief

VPRO

Bewerkte afleveringen van het VPRO-programma Tegenlicht, voor de vakken maatschappijleer, aardrijkskunde, economie, biologie, techniek en scheikunde/NLT.

VPRO Tegenlicht

Bossen hebben grote invloed op ons klimaat en maken onze aarde leefbaar. Toch wordt er jaarlijks miljoenen hectare bos gekapt en is nog maar 15 procent van het oorspronkelijke bos intact. En dat terwijl bomen onmisbaar zijn voor de reductie van CO2.
In de oeroude bossen van Noord-Amerika doet Suzanne Simard onderzoek naar de communicatie tussen bomen. Ze heeft ontdekt dat bomen een sociale gemeenschap vormen net als mensen.

Milieu en klimaat

Dieren en planten

Het belang van bossen

Bekijk ook

Extra's

Schooltv biedt meer dan video's! Ontdek onze extra inhoud:

Ontvang jij de nieuwsbrief al? Blijf op de hoogte door je aan te melden en ontvang elke maand een nieuwsbrief naar keuze in je inbox!

Alle mensen, dieren, planten en ecosystemen op aarde hebben elkaar nodig. Als het slecht gaat met de ene soort, heeft dat gevolgen voor de andere. Bekijk onze video's over biodiversiteit.

Onderzoeksinstelling Naturalis verzamelt dieren en planten van over de hele wereld. Ze maken zich zorgen over het verdwijnen van soorten. En dus doen ze onderzoek naar het belang van de soorten, en van de biodiversiteit.

EenVandaag in de klas

Het belang van biodiversiteit

Je ziet het niet, je ruikt het niet, maar bijna 80 % van de lucht bestaat uit N2 oftewel… stikstof! Niet schrikken, adem rustig in… Want stikstof is op zichzelf niet gevaarlijk voor mens en milieu. 

Wel een risicootje zijn de stikstofverbindingen. Wanneer stikstof zich bindt aan zuurstof, ontstaan er stikstofoxiden. Die kun je opsnuiven bij de snelweg en de industrie. Maar de meeste slechte stikstof in Nederland wordt veroorzaakt door de ‘uitlaatgassen’ van onze veestapel. Stikstof + waterstof = ammoniak. En dat ruik je zeker…

Als er te veel stikstofverbindingen in de lucht zitten, dan is dat schadelijk voor mensen met longklachten. En voor het milieu: als de verbindingen neerslaan, wordt de grond rijk aan voedingsstoffen. Maar sommige planten gedijen juist in voedselarme grond. Zo worden de orchideeën verdrongen door brandnetels, en dan zijn ook insecten en vogels het haasje. En zeg maar bye bye tegen de bij.

De overheid neemt maatregelen om de uitstoot van stikstofverbindingen te verminderen. En jij kan ook wat doen: vaker op de fiets, en dan niet naar de hamburgertent, maar liever iets vegetarisch. Eet smakelijk en bedankt, namens al je vriendjes uit de natuur!

Clipphanger

Stikstof is overal om ons heen. Maar in Nederland zorgen onze veestapel en uitlaatgassen voor een teveel aan stikstof in de lucht. Slecht voor het milieu, de biodiversiteit en mensen met longklachten.

Wat is stikstof?

Focus in de klas

Steeds meer koraal in de oceanen sterft af door afvalwater dat door de mens in zee wordt gedumpt. Wat voor effect gaat dit op de lange termijn hebben op deze longen van de oceaan?

Koraalkillers

Biodiversiteit is cruciaal voor het voortbestaan van de aarde. Hoe groter de variatie in een ecosysteem, hoe sterker het is. Maar zeker 1 miljoen soorten staan nu op uitsterven. Het komt door de mens. Doordat wij niet duurzaam voedsel produceren, dat we te veel hout kappen, dat we te veel vissen. Een van die bedreigde soorten is de Cavendish-banaan, de banaan die wij allemaal eten. En is de banaan dan de nieuwe dodo? Dat vraag ik aan Liesje Mommer. Als klein meisje vond ze het leuk om in de tuin te werken. Daarna studeerde ze biologie en stond ze graag in het veld. Ze wilde namelijk de bodem onderzoeken, want juist onder de grond kun je veel leren over biodiversiteit, de basis van ons bestaan. Zonder biodiversiteit is er bijvoorbeeld geen gezond voedsel of schoon water. Vandaar dat ze hoogleraar aan de Wageningen Universiteit het verlies aan biodiversiteit wil stoppen. Liesje welkom. En hieruit blijkt eigenlijk al waar je hart ligt, namelijk daar. Maar waarom vind jij het zo belangrijk, de biodiversiteit? Nou, biodiversiteit is overal. Het is de variatie van al het leven op aarde. Dus het zijn de bloemen en de bijen en de vogels en de vissen. Maar het is ook het graan waar we het brood van bakken. En het zijn ook de bacteriën in onze darmen die dat brood verteren. Ja, waar zit hem dat dan in, in die bacteriën in je darmen? We hebben enorm veel bacteriën nodig om überhaupt dat brood te verteerd te krijgen. En het punt is biodiversiteit, dat zijn wij en wij kunnen als mensen niet leven zonder biodiversiteit en we zijn momenteel de biodiversiteit, nou ja, dat gaat met zo'n rap tempo achteruit dat we eigenlijk met elkaar aan een zijden draadje bungelen. Laten we even kijken hoe het dan gaat, want he we hoorden daarnet ook al, we staan er slecht voor. Zo kijk jij er ook tegenaan. En als we kijken naar het onderzoek wat daarover is gedaan, dan krijg je, dan zie je dit. Nou, hier zie je eigenlijk een tijdlijn hoe het met de biodiversiteit is gesteld. Nou we zijn nu hier. En momenteel zitten we op deze lijn met elkaar. En er is ook een groot panel van wetenschappers, internationale wetenschappers die hebben gezegd: wij gaan af op een doemscenario. Het gaat niet goed met de aarde en we hangen dus met elkaar aan één zijde draadje. Nu is het nog niet te laat. Wij hebben zelf als mensheid ook invloed op die biodiversiteit. Dus er zijn een aantal scenarios en er zijn hier twee afgebeeld. Eentje is dat we meer zorg gaan hebben voor de natuur, dat we zorgen dat we dat natuur veel beter gaan beschermen. Dus de koralen, de bossen. Dan kom je op dit scenario. Maar dan zie je dat wij niet de curve helemaal kunnen buigen. Dus wat er nodig is en dat is waar er ook over gesproken wordt. En dat kan door te zorgen voor beter natuurbehoud. Maar ook om te werken aan duurzamere productiesystemen en ook aan duurzamer gedrag van ons als consument. En wat heeft dat allemaal met de banaan te maken? Nou, de banaan is echt hét voorbeeld van een monocultuur, van een zeer genetisch arme soort. Want alle bananen die geteeld wordt op de hele wereld, van Indonesië tot Brazilië is allemaal precies hetzelfde genotype. En wat er dan gebeurt, dus als er dan een ziekte in komt, dan kan dat verspreiden over de hele wereld. En dat is precies wat er nu gebeurt. Er is een pandemie van de schimmelziekte. Nou, gelukkig hebben ze daar in een kas in Ede iets op bedacht en Elisabeth ging daar langs. Ja, je zou het niet zeggen als je in de supermarkt loopt en al die verschillende bananen ziet liggen, maar het is allemaal eén soort, de Cavendish. En die wordt wereldwijd geteisterd door schimmelziekten. Maar hier in Wageningen hebben ze daar iets op gevonden. Dag Gert. He Elisabeth, hai. Wat een mooie werkplek heb jij. Het lijkt wel alsof ik in de tropen ben. Lekker warm ook he. Dit is die Cavendish-banaan die wordt bedreigd door een schimmelziekte die we fusariumverwelkingsziekte of panamaziekte. En wat je hier ziet is deze bananenplant die staat in wat we een substraat noemen, dus een kokosvezel. Een vervangende bodem. Ja een vervangende bodem. En via deze slangetjes krijgt die plant voldoende water en voeding. Wat je hiermee voorkomt is die schimmelziekte. Hoe belangrijk is die biodiversiteit? Superbelangrijk. Banaan is echt het ultieme voorbeeld van een ouderwetse monocultuur. Kijk wereldwijd een en hetzelfde ras telen...is gewoon niet slim. Dat is vragen om problemen. En de enige manier om dat te doorbreken is genetische diversiteit. Dus je moet naar het nee, je moet naar de wilde bananen toe, naar het oorsprongsgebied waar banaanvandaan komt, dat is Zuid-Oost Azië. Hoe doe je dat eigenlijk, hoe creëer je soorten? Door kruisingen te maken. En hoe kruis je? Nou wat je letterlijk neemt, je neemt het stuifmeel van de ene plant en dat gebruik je om de bloem van de andere planten bevruchten. Waarom is dat niet eerder gedaan? Dit probleem speelt toch al veel langer? Het speelt absoluut langer. Maar voordat een probleem onderkend wordt als een groot probleem is het vaak te laat. Dat is hier ook zo ja. En hij probeert dus die monocultuur te doorbreken. Dat doe jij ook door middel van stroken teelt. Wat is dat? In Wageningen hebben mijn collega's een nieuw teeltsysteem bedacht waarin ze gewassen in stroken telen en wat ze daar dus doen. Dus er zijn drie rijen en die zijn drie meter breed. En als er dan als d'r dan een ziekte uitbreekt, dan kan die ziekte dus maar, nou ja, drie meter verderop. En het goeie nieuws is ook dat de natuurlijke vijanden alvast in dat gewas daarnaast vaak zitten te wachten. Bijvoorbeeld? Bijvoorbeeld de lieveheersbeestjes die dan op zoek gaan naar de luizen. Ja. Dus dan heb je twee vliegen in één klap. En heb je eigenlijk twee vliegen in één klap. En het klinkt mooi. Het klinkt ook logisch en tegelijkertijd denk ik ja, kijk voor een boer niet handig, want die heeft wel drie verschillende machines nodig om drie verschillende stroken te oogsten. Voor hen is natuurlijk heel bewerkelijk en niet aantrekkelijk. Of denk jij toch uiteindelijk wel? Nou, wat we aan doen zijn en dat vind k zelf heel erg spannend is, we zijn dat als onderzoekers hebben we dit bedacht en we zijn dit and uitvoeren samen met de boeren. Het is niet dat dat zij zijn de mensen die het beste weten hoe dat moet. En wat we, we zijn samen aan het leren en de boeren die dat al aan doen zijn op dit moment zijn heel enthousiast. Ja, waar zijn ze dan enthousiast over? De gewassen zien er goed uit, de oogsten die zijn best goed. En ja, het kost meer werk. Het is meer leren. Het telen is meer vakmanschap. Je hoeft niet alleen maar een veld met aardappels te doen, maar je hebt al die verschillende gewassen. Dus dat naar onze Nederlandse boeren, dat zijn vaklui he dus die kunnen dat. En ja, het is nog geen mainstream. De prikkel op dit moment is natuurlijk toch om zoveel mogelijk kilo's te produceren. Maar wat belangrijk is is dat we dus niet alleen maar als opbrengst de kilo's gaan hebben, maar dat we ook gaan meetellen. Nou ja, hoe doe je iets met de biodiversiteit? Hoe goed werk je met en natuur in plaats van ertegenin? En de spannende innovaties op dit moment zijn dat we dus aan het kijken zijn. Hoe kunnen we dus die ecologie, he kunnen we die natuur die biodiversiteit leidend laten zijn? En hoe kunnen we dus de techniek dat laten ondersteunen?

Wordt de banaan met uitsterven bedreigd?

Doordat er wereldwijd maar één soort bananen wordt geteeld, is de banaan erg vatbaar voor ziektes. Wat kunnen we doen om de banaan te redden?

Meer biodiversiteit, minder monocultuur

Er wordt wel gezegd dat we beland zijn in de zesde massale uitstervingsgolf van het leven op aarde. Dat diersoorten uitsterven is de normaalste zaak van de wereld. Dat is in de geschiedenis van het leven op aarde continu gebeurd. Denk maar aan de dino's. Maar wat wel heel opvallend is: Op verschillende continenten zijn opeens allerlei diersoorten verdwenen vlak nadat de mens daar voet aan wal zette. Hier, in de statige 'Galerij van de Paleontologie en de Vergelijkende Anatomie' is een indrukwekkend overzicht te zien van uitgestorven dieren. Ik heb afgesproken met Aurélien Mounier die zich verdiept heeft in grote massa-extincties in het verleden. Ik loop hier tussen de fossiele resten van uitgestorven dieren naar het punt waar de mens voor het eerst op het toneel verschijnt. Of de mens ook echt de oorzaak was van het uitsterven van deze soorten? Dat durft Aurélien niet met zekerheid te zeggen. In de meeste musea zie je vaak reconstructies of afgietsels maar het mooie hier in Parijs is dat 't bijna allemaal echte botten zijn. Al die botten hebben ooit echt in een levend dier gezeten. Dat vind ik echt fascinerend. Er is dus niet met zekerheid bekend wie of wat verantwoordelijk was voor het verdwijnen van die diersoorten. Maar een zaal verderop zie ik het skelet van een witte neushoorn. Het laatste mannetje van de Noord-Afrikaanse populatie overleed in 2018. Zijn we dan op dit moment wél getuige van een nieuwe uitstervingsgolf veroorzaakt door de mens?

Waarom sterven diersoorten uit?

De dino, de dodo en de mammoet zijn al lang geleden uitgestorven. Nu is de witte neushoorn aan de beurt, samen met nog veel meer diersoorten. Volgens wetenschappers zitten we midden in een massale uitstervingsgolf. Wat is de rol van de mens daarin?

De invloed van de mens op het uitsterven van dieren

Zuurstof: best belangrijk. Bomen strijken altijd met de eer, en terecht ook wel, maar wist je dat elke tweede teug zuurstof uit de oceaan komt? Nee? Luister dan effe want de oceaan is voor ons van levensbelang. Letterlijk. De oceaan zorgt naast zuurstof ook voor voedsel en medicijnen en bepaalt het weer, de temperatuur en het klimaat. En oh ja, lekker zwemmen en pakjes bestellen. En dus zijn we er heel zuinig op. Toch? Vier dingen: overbevissing, plastic, dode zones en verzuring. Ik duik zo dieper in de materie. Maar eerst een paar oceaanfeitjes. 
We tellen er vijf. De Grote, de Atlantische en de Indische Oceaan en de Noordelijke en Zuidelijke IJszee. Maar ze staan allemaal met elkaar in verbinding. Het is een en dezelfde enorme bak met water. Veel. Maar toch, als je al dat water in druppel zou vangen krijg je dit kleine bolletje en daarin zit wel 99% van de biosfeer: het gebied op aarde waar leven mogelijk is. Van plankton tot vinvis, van kwal tot koraal en van octopus tot wat deze vriend ook mag voorstellen. En het is ook de basis voor die andere 1%, voor al het leven op het land en in de lucht. Dus beter zijn we er een beetje zuinig op. Maar ja. 
Eén: Overbevissing. Dat betekent dat er dusdanig veel gevist wordt dat de vispopulatie zich niet in hetzelfde tempo kan herstellen als het tempo waarin mensen ze kunnen vangen. Dat is wat er door geïndustrialiseerde visserij gebeurt. Wereldwijd is 31% van de soorten waarop we vissen overbevist en nog eens 58% zit aan de maximale grenzen van wat duurzaam is. Vooral grote vissen zoals tonijn, zwaardvissen en haaien hebben het zwaar. Per jaar doden mensen zo'n 100 miljoen haaien en andersom: 5. En dan zijn zij de monsters. 
En het wordt voorlopig alleen nog maar meer: voor onze sushi, haaienvinnensoep en tonijnpizza's maar daarmee verstoren we wel het voedselketensysteem in de oceaan dat hiervoor miljoenen jaren lang in balans was. En dan heb ik het nog niet eens gehad over het probleem van bijvangst. Maar we moeten door. 
Nummer twee: plastic. We halen de vis eruit. Maar we geven er wel wat voor terug. Elk jaar komt er volgens de meest betrouwbare schatting zo'n 8 miljoen ton plastic in de oceaan terecht. Dat is het gewicht van 800 Eiffeltorens aan plastic. 
Tja. Deze beelden zijn voor niemand leuk maar het zijn vooral de ontelbare minuscule deeltjes plastic die een groot probleem vormen. De allerkleinsten wezentjes eten die deeltjes en zo verstoren we de hele voedselketen ook van onderaf, totdat zelfs indirect ook op ons eigen bord terechtkomt. Bon apetit. 
Drie: dode zones. Dat zijn gebieden waar helemaal geen zuurstof meer in het water zit en waar dus ook helemaal niets meer leeft. Het is geen toeval dat van die dode zones vooral opdoemen in dichtbevolkte, welvarende kustgebieden. Dat komt vooral door de bemesting in de landbouw. Grote hoeveelheden stikstof en fosfor belanden uiteindelijk in zee en zuurstof maakt plaats. 
Wereldwijd zijn er steeds meer van die dode zones. Sinds 1950 zijn ze zelfs verviervoudigd. Maar dat gebrek aan zuurstof zien we niet alleen aan de kust. 
Vier: verzuring. Dat wij met onze CO2-uitstoot de atmosfeer opwarmen, dat mag onderhand wel bekend zijn, maar wist je dat de oceaan zo'n 20 tot 30% van al die CO2 absorbeert? Weet je nog, die tweede teug zuurstof? 
Die danken we aan fytoplankton: ontelbare minuscule plantjes die door middel van fotosynthese CO2 uit de atmosfeer halen en zuurstof ervoor teruggeven. Je kan ze zelfs zien vanuit de ruimte. Maar door onze uitstoot te verstoren we die hele koolstofkringloop. De pH-waarde van het oceaanwater is sinds de industriële revolutie gedaald van 8,25 naar 8,14. Klinkt als heel weinig maar het werkt logaritmisch, heel ingewikkeld. Lang verhaal kort: de oceaan is een heel stuk zuurder geworden en dat is funest voor dieren met kalkskeletten zoals kreeften, schelpen en vooral koralen. De verwachting is dat eind deze eeuw 90% van al het koraal wereldwijd is verdwenen. Terwijl koraalriffen het thuis zijn voor een kwart van al het oceaanleven. 
Daarmee hebben wij een kettingreactie in gang gezet die alle levensvormen in de oceaan raakt en uiteindelijk ook ons. En kunnen we dan niets doen? Tuurlijk wel, maar eigenlijk niets dat je niet allang weet.

Hoe worden de oceanen op aarde bedreigd?

De oceanen op aarde zijn van levensbelang. Ze zorgen voor zuurstof, bepalen het klimaat en zorgen voor de opslag van CO2. Maar onze oceanen hebben te maken met vier grote bedreigingen.

Overbevissing, plastic, dode zones en verzuring

We hebben het natuurlijk de hele tijd over stikstof en hoe problematisch dat is voor de natuur. Maar wie heeft er nou echt last van? Een heel duidelijk voorbeeld is misschien wel de jeneverbes. Die kan daadwerkelijk minder makkelijk nakomelingen krijgen. Rik, jij doet onderzoek naar de jeneverbes. Ja. Wat hoe gaat het met die jeneverbes? Nou in West-Europa niet zo goed. In Nederland zie je dat de populatie is gehalveerd als je kijkt naar het aantal reproducerende jeneverbessen. En wat veroorzaakt dan dat ie, dat het niet zo goed ermee gaat? Nou, stikstof is een belangrijke oorzaak van dat het niet zo goed gaat met de zaadproductie. Dus er konden minder zaadjes gemaakt worden door de stikstof? Ja, als je kijkt naar de zaden dan zie je dat een heel groot gedeelte van die zaden, dat die eigenlijk niet gevuld is. En hoe meer stikstof er is, hoe minder van die zaadjes gevuld zijn. En je kan het echt zien aan de zaadjes zelf? Ja, we kunnen wel even kijken. Je ziet hier die besjes, nou, die moeten eigenlijk twee tot drie jaar aan de boom rijpen. En die blauwe die zouden goede zaadjes moeten hebben. En normaal gesproken zitten er dan drie zaadjes per besje in. Even kijken. Er zitten hier 1, 2, 3 drie zaadjes in, maar die en die zijn in ieder geval lijken nou leeg. Maar dus die plekken waar de zaadjes zouden moeten zitten daar of daar zit dus geen...Die zijn gewoon leeg, dus het omhulsel van het zaadje is er dan wel alleen van binnen zijn ze gewoon helemaal leeg. Er zit geen embryo's in en als er geen embryo's in zit ja dan kan er niks, dan gaan ze ook niet ontkiemen. Nee precies. En je ziet dat in Nederland is slechts 1% van die zaadjes gevuld terwijl het in een andere landen kan het ook wel twintig procent zijn, dus dan sta je al twintig-0 achter, zeg maar ten opzichte van bijvoorbeeld Zweden. En kan je dat dan ook in de bossen zien dat je bijvoorbeeld alleen maar ouwe, als een soort vergrijzing...Als je als je hier om je heen kijkt, dan zie je eigenlijk heel veel oude bomen, maar je ziet nauwelijks jonkies erbij komen. Stikstof maakt de bodem dus zuurder waardoor er voedingsstoffen uit de bodem verdwijnen. De lege besjes die hierdoor ontstaan kunnen niet ontkiemen. De jeneverbes populatie vergrijst. En je houdt enkel oude besjes over. Daarnaast heeft stikstof een nadelig effect op schimmels die in de bodem leven en door voedingstoffen uit te wisselen planten helpen met groeien. De overgrote meerderheid van alle planten die werkt samen met schimmels en die schimmels hebben allerlei voordelen. Rik neemt Diederik mee naar een jeneverbes van vijftien jaar oud, die mede hierdoor maar langzaam groeit. De jeneverbessen die hebben vrij rooie worteltjes. Oh ja. Daarom kun je ze wel goed herkennen. Kunnen hem wel even doorknippen. Op zich denk ik dat we hier wel genoeg materiaal aan hebben. In het lab wil Rik bekijken hoeveel schimmels er nog zitten op de wortels van deze jeneverbessen. Om dit te kunnen zien onttrekt hij eerst alle kleur uit de wortel en daarna geeft hij de wortel een blauwe kleuring. We zien hier dus de wortel zo liggen en in die wortel zien we hier allerlei donkere structuren liggen. En dat zijn die schimmels waar we naar op zoek waren. En deze wortel doet het eigenlijk best wel goed. Soms zie je helemaal geen schimmels en hier zitten er toch best wel wat in. En hoe meer van dit soort schimmelstructuren we zien, hoe sneller zo'n plantje groeit. Nou heb jij dit onderzocht met echt heel veel verschillende wortels en wat zie je dan? Nou, dan zien we dat naarmate het zuurder wordt, dan zie je dat het aantal soorten van die schimmel dat de afneemt. Dus die plant heeft minder vriendjes waarmee die zeg maar kan samenwerken. En hoe minder van die schimmels in die wortels zitten, hoe minder die plant groeit. Dus hoe minder goed die plant het doet. En dus dat ie nog een extra probleem heeft eigenlijk. Precies, door minder voedingsstoffen vindt die planten dan niet fijn, maar omdat ie ook nog eens een vriend kwijtraakt krijgt die er nog een keer een stress bovenop. Terug naar de hei. En is er nog iets aan te doen? Is het tij nog te keren voor de jeneverbes? Ja, dat kan wel. Moet wel die stikstof naar beneden. Ja. Maar dan hebben we zijn er wel maatregelen die we kunnen nemen om de jeneverbes te stimuleren. Dus we kunnen even daarnaartoe gaan. Daar hebben we een veldje staan waar we dat hebben getest. Wat onderzoeken jullie hier? We hebben hier voedingsstoffen toegevoegd. Dat zijn onder andere kalk en steenmeel. Dus hier zitten de voedingsstoffen in voor de jeneverbes? Ja precies. Een heel palet aan voedingsstoffen zit hierin. Heerlijk. Alles wat een groeiende jeneverbes nodig heeft. Oke. En werkt het, wordt de jeneverbes daar gezonder van? Vindt ie het fijn? Ja. Ja, zeker de planten die deze behandeling hebben gehad, die zijn gezonder. Nou, zoals je ook zou verwachten misschien wel. Is dit dan de oplossing, we pakken gewoon hele tonnen van dit spul en we gaan het verspreiden over de natuurgebieden van Nederland? Het probleem is dat het ook allerlei neveneffecten heeft die niet wenselijk zijn. Dus dat is A. En B, je hebt nog steeds een heleboel stikstof in de bodem waar dit pijpestrootje blijft overwoekeren. En hierin gaat geen jeneverbes ontkiemen. Dit gras groeit gewoon altijd sneller zolang er zoveel stikstof aanwezig is hier in de grond. Precies. Ja. Kalk en steenmeel kunnen jonge jeneverbessen dus een beetje helpen met groeien en overleven. Maar op de lange termijn is dit geen goede oplossing. Het is natuurlijk sowieso verschrikkelijk zonde als het oer-Nederlandse jeneverbes verdwijnt, maar heeft het nog verdere gevolgen, los van de jeneverbes als die weg zou zijn? De jeneverbes zelf zou al voldoende reden moeten zijn natuurlijk. Maar die jeneverbes, die is ook heel belangrijk voor de rest van het ecosysteem. Er zijn vijftig soorten insecten die hebben die jeneverbes nodig om te overleven. Die verdwijnen dan ook. Dus behalve de jeneverbes, raak je dan ook al die andere soorten kwijt. En als je dan hier om je heen kijkt, dan hou je eigenlijk alleen de heide over. Dus het enige wat je dan overhoudt is eigenlijk dit pijpegras. Precies ja. Ja. Dus als dat is wat we willen dan, ja. Keep on going.

Het gaat niet goed met de jeneverbes

De jeneverbes is een plant die het zwaar te verduren heeft door het stikstof in de Nederlandse bodem. Die verzuurt, waardoor er geen nieuwe zaadjes ontkiemen. En zo dreigt niet alleen de jeneverbes te verdwijnen uit het Nederlandse landschap, maar ook de insecten die van de plant afhankelijk zijn.

En dat is slecht nieuws voor de Nederlandse natuur

Als we willen blijven genieten van kersen en frambozen, paprika's en courgettes, dan hebben we de bij hard nodig, want de bij die zorgt voor de bestuiving van zo'n 80 procent van alle eetbare gewassen en 90 procent van alle wilde planten. Maar er zijn er steeds minder van. Al vind je ze soms op onverwachte plekken. Goeiemorgen Koos. Hee, hallo. Ik dacht wij gaan het over wilde bijen hebben, wij gaan afspreken in een natuurgebied. Maar je hebt me meegenomen naar een industrieterrein. Ja ja, en dat is voor heel veel bijen een van de weinige plekken waar ze nog goed kunnen leven. Want we hebben in Nederland heel weinig natuur. Dertien procent of zo. Vaak ook nog van slechte kwaliteit en het gebied daartussenin, grotendeels landbouw, ja, da's een soort woestijn. Daar is niks te vinden. Oke, maar als ik een wilde bij zou zijn, dan zou ik toch als ik kan kiezen tussen een rustig stil natuurgebied met beekjes en bomen, dan zou ik eerder dat kiezen dan een industrieterrein hier. Een bij, is gewoon, die leeft en die zoekt voedsel en een nestplek, moet zorgen dat ze niet opgegeten wordt. Dus je moet overleven en je voortplanten. Dat is het. Of dat nou natuur is of niet maakt ze helemaal niet uit. Oke. Maar je moet wel de randvoorwaarden hebben om dat allemaal te kunnen doen. En wat zijn die? Dat gaat natuurlijk om een gezonde omgeving. Dus geen gif en geen dat soort dingen. Diversiteit van bloemen. En een nestplek. En dat is bijvoorbeeld kale grond. Dus die kale grond zoals hier, die is vrij zeldzaam. Dus nestplek is best moeilijk te vinden in veel gebieden. Dit soort industrieterreinen vormen voor bijen een hub om van de ene naar het andere natuurgebied te komen. Dit terrein in Oegstgeest is een tussenstop om bij natuurgebied Klinkenbergerplas te komen. De plas ligt helemaal ingeklemd tussen steden en landbouwgebied. Dit soort plekken zijn wel heel hard nodig om dus die stap te maken tussen het ene natuurgebied en het andere. En daar kunnen dit soort plekken heel erg bij helpen. Ook de wegbermen. Ja, van die linten. Ja, dat je eigenlijk een soort goed groene route krijgt. Ook al is ie dan een beetje zo slordig zoals hier. Zeker. Koos neemt Elizabeth mee naar Naturalis. Daar liggen zo'n achthonderdduizend tot één miljoen bijen in het depot. Heb je hier ook soorten die bijvoorbeeld zijn verdwenen in Nederland? Ja, die hebben we wel. Absoluut. Dit is een hele mooie grote hommel. Die heet de grote gele hommel, de grote gele hommel. Ja, hij is niet meer zo geel als ie in het wild is. Die is in Nederland voor het laatst gezien in 1984 in Staphorst. Oh. Vroeger kwam die overal in Nederland eigenlijk wel voor. In 1950 ook in hier in de regio Leiden. Als ik hem nu wil zien moet ik naar Noord-Schotland, naar de Hebriden. Daar heb je ze nog. Daar heb je ze nog. En deze hommel heeft een hele lange tong en is afhankelijk van klaver, van klavervelden. En die hadden we vroeger heel veel, toen we paarden hadden in plaats van auto's. Toen werd de klaver verbouwd als paardenvoer. Voedsel voor de paarden. En nu hebben dat niet meer. Nu hebben allemaal intensieve landbouw. Oke. Maar in Noord-Schotland op de Hebriden heb je nog een heel groot systeem met allemaal bloemen waar die hommel het nog goed doet. Wat is er nou nodig om die bijenstand te herstellen? Nou, eigenlijk een systeemverandering. Da's tuurlijk heel moeilijk, want je kan niet een stukje veranderen, maar je kan ook als burger best wel veel doen, want je bent een stemmer. Je bent een consument, je hebt een tuin of je kan iets aanleggen. Dus planten aanleggen. Bijenhotels helpt ook een beetje. Maar denk wel aan het grote plaatje. Ja. Achter het industrieterrein bij Oegstgeest is daar alvast een begin mee gemaakt. En meteen blijkt: het werkt. Zal ik die hommel vangen? Ja leuk! Oh, heb je hem? Ja, wat is het voor een? Ja, dan moet ik even kijken. Oh nee. Ja is een hommel. Heb je niet voor niks je potje meegenomen, Koos. Zeker. Wil jij hem erin doen? Da's goed. En dan zit ie. En dan ga je nu het deksel d'rover schuiven zodat die hommel erin blijft. Ja, wacht even, m'n dekseltje viel. Ja, de eerste keer is dat eh... Dat vindt ie niet leuk hoor. Dat komt goed. Goed volk. Nou zo doe je dat he. Zo simpel is het. Wat een mooie. Mooi he. Kun je nu zien wat voor soort precies? Ja, dat weet ik wel. Dit is een steenhommel. Een steenhommel. Ja. En die ga ik niet pakken, want dit is een koningin steenhommel, die zou me steken. Oh echt? Goed dat ik dat nu pas weet. Precies. He en hierachter hebben jullie dus iets gecreëerd, een soort bijenparadijs. Ja. Zal ik hem weer loslaten? Zullen we dat dan daar doen? Op de mooie plek? Is goed, gaan we hem naar het paradijs brengen. Oke, goed. Kijk, dan gaan we van dit terrein. Oh wauw. Oh wat een mooi plekje. Nou, we zijn nu in het bijenparadijs. Dan mag ze weer los he. Da's goed. Het is een koningin dus die moet weer terug naar de troep. Ja. Nou die gaat wel vliegen. Even meedraaien. Daar gaat ze. Nou moet ze even opwarmen. 't Is een beetje koud. En wat is hier nou actief gedaan om het aantrekkelijker te maken voor wilde bijen? Bramen zijn supergoed voor bijen. Ja, braamstruiken zijn goed. Er zitten welhonderd soorten bijen en zweefvliegen op bramen. Dus die dat zijn bloemen met heel veel nectar. Nou ja, da's hartstikke goed voor bijen. Hier komen de margrieten. Ja, die vinden ook bijen en zweefvliegen hartstikke leuk. Ja grote bloemen. Ik zou het nog wel leuk vinden als we nog een zeldzame bij vandaag zien. Ja, nou heb ik in deze kou al een hommel voor je gevangen en wil je nog meer? Ja. Maar helaas. Alleen wespvliegen, pyjamavliegen en andere bijenlook-a-likes in het net. 360 bij soorten hadden we in Nederland. De helft daarvan is bedreigd. Denk jij dat met dit soort initiatieven die bij weer, ja die bijenstand weer hersteld kan worden? Nou, met dit soort initiatieven brengen wij, zeg maar de basiskwaliteit van de natuur omhoog. Wat ik al zei we, hebben heel weinig natuur en heel veel landbouw en bewoond gebied. Als we daar de kwaliteit omhoog brengen hebben die soorten die van natuurgebieden afhankelijk zijn het ook beter. Maar redden we het met alleen maar de goodwill van de mensen die plantjes op hun balkon zetten? Nee. No way. Nee, want waarom zijn die bijen bedreigd? Landbouwgif. Weinig gebied. Intensieve landbouw. Veel stikstof. Dat soort dingen. Dus we moeten echt die landbouw omgooien. Zodat wij hier in gewoon in zo'n stukje van driehonderd meter weer gewoon drieëntwintig soorten vangen in plaats van geen. Precies. Ja, inderdaad.

Wat doen wilde bijen op een industrieterrein?

Het gaat niet goed met de bij in Nederland. Dat komt onder andere door intensieve landbouw en stikstof. Hoe kunnen we de natuur helpen zodat de bijenstand weer omhoog gaat?

Hulp voor de bij

Het Waddengebied. Het grootste natuurgebied volgens mij van Nederland. We staan nu op Texel, eigenlijk op een wasplaats die hier nog een klein stukje droogvalt, maar die daar al onder water staat. En ja, dat is eigenlijk precies waar we onderzoek naar doen. Dus wij zijn benieuwd naar het leven in de wadbodem. Maar niet per se naar de plekken die droogvallen. Want daar is al de afgelopen jaren best veel over bekend geworden. Maar van die juist die diepere delen die altijd onder water staan, daar is nog relatief weinig van bekend. En dat proberen we binnen het onderzoek beter in kaart te brengen. Ja, maar dit is ook een Natura 2000-gebied en dat willen we gewoon beschermen natuurlijk. Ja, dat moet. Ja, van de wet. Precies. Daarbij is het superdynamisch. Er zijn natuurlijk allemaal geultjes die door het gebied kruisen. Maar ja, om echt goed te snappen wat er allemaal leeft in zo'n gebied moeten we natuurlijk wel onderzoeken wat waar voorkomt. Ja, want hier kan je wel een zevende of een schepje pakken, maar da's daar... Nee, daar kan je niet komen. Nee, en hoe gaan we dat doen? Met een onderzoeksschip. Kijk, dat is vet. Omdat er dus zo weinig bekend is van dit type delen, is het ook heel moeilijk om daar bijvoorbeeld plannen voor te maken voor beheer, beleid. Je moet eigenlijk eerst weten wat waar voorkomt voordat je daar een gedegen beslissing over kan nemen. Vijftienhonderd monsters, is dat voldoende om iets te weten te komen over die gigantische Waddenzee? Nou ja, dat is altijd de vraag. Natuurlijk wil je als onderzoeker altijd meer samples, meer monsters. Want ja, hoe nauwkeuriger en hoe fijner dat grid is, hoe nauwkeuriger je ook je conclusies kan trekken. Maar er zit altijd een afweging tussen wat er haalbaar is, ook qua kosten, maar ook qua tijd die eraan gekoppeld is. Maar we kunnen dus nu live kunnen we zo'n plakje uit de bodem gaan pakken? Ja absoluut. Oke cool, let's go. Ja, laten we dat doen. Nou, dit is hem. De boxcore. Ja dus hiermee maken we dit soort bodemmonsters. Ja. Je ziet hier een aantal grote loodschijven die zorgen voor het gewicht. De box zit daaronder en zodra we hem optakelen dan snijdt het mes snijdt hem aan de onderkant af waardoor dat hele intacte stuk wadbodem hier aan boord krijgen. Oh, dit gaat zo onder de grond door. Daar heb je hierin, zeg maar je blokje. Precies. Oke. En wat is de maximale diepte van de Waddenzee? Ja, op het allerdiepste plekje is het ongeveer vijftig meter. Vijftig? Ja, maar dat is echt veruit de diepste plek. En dat is helemaal tussen Den Helder en Texel in. En meestal is het een beetje dit. Ja. Ja, heel veel stukken zijn ongeveer dit, deze diepte. Nou, je ziet nu ook dat die pin is losgeschoten. Ja. En dat het mes nu aan de onderkant zit. Ja. Nou, dan wordt die box er nu onderuit gepakt en naar de zeeftafel gesleept. Op die zeeftafel wordt ie dan helemaal uitgespoeld. Oh ja. Wauw. Er beweegt hier iets. Slangster. Nou, wat we nu gaan doen is eigenlijk het simpel uitspoelen. Dus om dit mee te nemen in een beetje behapbare proporties willen we natuurlijk niet al dat zand mee. Nee. Dus eigenlijk alleen de beesten. En nou ja, eventueel schelpgruis. Dat gaat mee naar het lab. En dan zie je dus eigenlijk al heel goed hoeveel leven er eigenlijk in een zo'n stukje wat bodem kan zitten. Ongelooflijk. We hebben hier bijvoorbeeld ook schelpdieren. Amerikaanse zwaardschede. In een, nou ja, wat was het, misschien twee, vier liter of zo aan bodem dat het ongeveer was, als ik me goed herinner zit zoveel leven van beestjes die hun huisje aan het maken zijn, aan het leven zijn en aan het doen zijn, zand vasthouden en daarmee het hele uiterlijk en gedrag van het waddengebied bepalen. Ja, precies. Ja. En over al die hogere levensvormen van afhankelijk zijn, de vogels en de zeehonden enzovoorts. Ja ja. Nou en dit staat eigenlijk aan de basis van dat hele voedselweb he. In het laboratorium op Texel begint een minutieus uitzoekwerk: het sorteren en catalogiseren van al die vijftienhonderd monsters. En per monster, hoeveel beestjes zitten er in? Ja, per monster kan het dus enorm verschillen, afhankelijk van de locatie waar je die monster hebt verzameld. Dus in het minimale geval kunnen dat ook maar een of twee soorten zijn. Dat is echt heel weinig. En in het maximale geval 27, kan ook in een sample voorkomen. In zo'n klein stukje bodem? Ja ja zeker. We proberen in eerste instantie met dit onderzoek wat we vandaag aan het uitvoeren zijn globaal in kaart te brengen waar welke soorten voorkomen en hoe dat verklaard kan worden. En wat we uiteindelijk willen doen is ook kijken: waar worden ze nu niet gevonden? En hoe belangrijk is dit onderzoek nou voor het Waddengebied? We weten natuurlijk van eigenlijk alle natuurgebieden wel dat dat eigenlijk allemaal onder druk staat, maar om te weten onder hoeveel druk moeten we eigenlijk heel goed in kaart krijgen, waar welke soorten voorkomen en onder welke omstandigheden bepaalde soorten voorkomen. Zodat we echt die brede basiskennis eigenlijk van het hele systeem nou wat beter in de vingers krijgen. Want dan pas kun je ook, ja gedegen beslissingen maken wat je met bijvoorbeeld het beheer of het beleid wil gaan doen. En dat je dus alle biodiversiteit een beetje kan beschermen. Ja, precies ja. En zoals we nu dus dit soort bodemmonstercampagnes doen. Dit is dan de tweede keer. Als we dat meerdere keren herhalen in de tijd, dan kun je natuurlijk ook kijken wat er verandert in de loop der tijd. En dan kun je pas echt gedegen conclusies trekken. Eigenlijk ook wat misschien geschikte beschermingsmaatregelen zijn. En dan kunnen we er hopelijk nog lang van blijven genieten. Precies.

Wat leeft er in de bodem van de Waddenzee?

We weten best veel over het Wad, maar de diepere delen van de Waddenzee zijn nog een raadsel. Daarom doet ecoloog Oscar Franken van het NIOZ onderzoek naar wat er in die delen leeft. Als we daar meer over weten, kan het Waddengebied uiteindelijk beter beschermd worden.

Onderzoek naar biodiversiteit in het Wad

Hagelwitte stranden, een felblauwe zee: Bonaire heeft het allemaal. Wat een stank! Ja. Dat is wel iets...Het is echt heel erg. Een heel een hoop verrotte dingen samen. Toeristen bezoeken Bonaire graag vanwege de prachtige natuur. Maar daar gaat het niet zo goed mee. De biodiversiteit neemt af. Er is overbevissing en essentiële ecosystemen zoals koraalriffen en mangroves hebben het zwaar te verduren. Je ziet daarzo, die stukken mangroves die helemaal grijs zijn, dat is mangrove dat dood is gegaan door het aangespoelde sargassum. Het is niet altijd duidelijk wie er verantwoordelijk is voor het beschermen van deze kwetsbare natuur. En met een eiland waar 40 procent van de mensen nauwelijks nog kan rondkomen door de gestegen prijzen is de situatie zeer complex. Stacey McDonald onderzoekt hoe je natuurbeschermingsprojecten kunt laten slagen. Als sociaal psycholoog probeert zij alle betrokken partijen te begrijpen en op één lijn te krijgen. Alles wat met natuurbescherming of natuurbeheer te maken heeft en ook hoe mensen omgaan met de natuur, dat is allemaal onze keuze, ons gedrag. En daar komt psychologie wel handig van pas om mensen beginnen te begrijpen en weten hoe je daar mee om moet gaan. Nu spreken we af met Sena van Stinapa. Een van de van de uitdagingen waar ze nu mee te kampen hebben is het aanspoelen van sargassum. Bonaire wordt bedreigd door sargassum. Dat is een soort zeewier dat sinds 2018 in grote hoeveelheden aanspoelt. Het zwart gat helemaal hoopt zich op in mangrovebossen die aan de kust groeien en hierdoor langzaam afsterven. Hee. Hai. Hallo. Alles goed? Hoeveel was er hier? Dit was helemaal vol. Dus je kon geen zee zien hier. Zo erg was het dit keer. Hoe ruimen jullie dit op? Hoe gaat dat in z'n werk? Dus eigenlijk het proces is: zes uur 's morgens komt een van de Rangers of de chief-ranger langs kijken de hoeveelheid. We moeten alles zo snel mogelijk weghalen doordat het gaat rotten na drie dagen ongeveer. We krijgen wel hulp van volunteers, dus wel mensen die gewoon hun tijd aan ons lenen en geven om ons te helpen. En we zijn heel dankbaar voor dat want zonder hen is het eigenlijk niet mogelijk om het zo snel weg te halen. Mangrovebossen zijn essentiële maar kwetsbare ecosystemen. Ze beschermen het eiland tegen stormen en zijn belangrijk voor de biodiversiteit. De wortels krijgen geen zuurstof. Wij hebben al een stuk mangroves die we hebben verloren, die zijn allemaal doodgegaan. En dat willen we niet. Er liggen booms in het water die ervoor zorgen dat het zorg als ze niet in de mangroves terechtkomt, maar juist in de richting van het strand wordt geduwd waar het kan worden opgeruimd. Alleen er is maar 650 meter aan booms beschikbaar, terwijl studies hebben aangetoond dat er wel 2800 meter nodig is om de mangroves goed te beschermen. Half miljoen kunnen we alles doen, maar het is ook mankracht. Het is ook machines betalen, grote wagens om schoon te maken. Het is een structureel probleem, dus we moeten ook structureel oplossen en we kunnen niet elk jaar gaan kijken: oké, hoe gaan we dit jaar aanpakken? Want iedereen komt wel op vakantie en willen lekker bij het strand leggen. Het is niet leuk wanneer er een hoop sargassum daar ligt of wanneer het stinkt, maar dat is hier de realiteit. Veel vissen die komen naar mangrovegebieden en die leggen dan hier hun eitjes. Er is veel eten, er zijn veel schuilplekken, dus is een hele veilige, rustige omgeving voor hun een groot te worden. En als ze groot genoeg zijn, dan gaan ze de open zee op. En uiteindelijk worden ze daar dan ook gevangen. Dus als de mangroves goed in stand zijn, dan zorgt er dus ook voor dat er genoeg vissen zijn voor het ecosysteem, maar ook voor mensen om te eten.

Drijvend onkruid op Bonaire

De prachtige natuur op Bonaire wordt bedreigd door sargassum: een soort zeewier dat massaal aanspoelt op de stranden en in de mangroves. Hierdoor sterven de mangroves af en komen hele ecosystemen in gevaar.

Sargassum bedreigt de biodiversiteit

De Kennis van Nu in de klas

Illegale handel in bedreigde diersoorten is een winstgevende handel. Een hoorn van een neushoorn of een slagtand van een olifant levert op de illegale markt veel geld op. Hierdoor worden veel diersoorten gevangen of gedood en kunnen diersoorten zelfs uitsterven.

Illegale handel in bedreigde diersoorten

In de afgelopen 30 jaar is 75% van de insecten verdwenen. Insecten spelen een onmisbare rol in het ecosysteem. Ze bestuiven fruitbomen, onderhouden de bodem, dienen als voedsel voor vogels en ruimen dood materiaal op. Door het gebruik van kunstmest en chemicaliën in de landbouw sterven insecten die essentieel zijn voor de natuurlijke kringloop.

Het belang van insecten 

De Kennis van Nu in de klas 

De prijsknaller in de klas

Melkveehouders moeten steeds meer melk produceren om het hoofd boven water te kunnen houden. Wat zijn daarvan de gevolgen voor ons landschap en de biodiversiteit?

De prijs van goedkope melk

Alles over het belang van biodiversiteit

Biodiversiteit (VO)

Op dit moment ervaren wij problemen met de site, waaronder de zoekfunctie. Er wordt aan gewerkt, hopelijk snel opgelost. red. Schooltv.nl

Narcis in de knop

Schrijf je in de voor de maandelijkse nieuwsbrief voor het laatste Schooltv PO-nieuws

Nieuwsbrief PO

Blijf op de hoogte van het laatste Schooltv-nieuws voor VO.

Nieuwsbrief VO

Contact

Schooltv Help

Veelgestelde vragen

Schooltv maakt educatieve content voor het onderwijs, bestaande uit video's en interactief materiaal. Altijd bij de les!

Over Schooltv

Over Schooltv.nl

Schooltv.nl is een videodatabase, gevuld met educatieve en informatieve videoclips, filmpjes, fragmenten, liedjes, animaties, lesvideo’s afleveringen, TV-programma’s, televisieseries, videoverzamelingen en afspeellijsten.

Het belang van bossen

EenVandaag in de klas

Wat is stikstof?

Focus in de klas

Wordt de banaan met uitsterven bedreigd?

Waarom sterven diersoorten uit?

Hoe worden de oceanen op aarde bedreigd?

Het gaat niet goed met de jeneverbes

Wat doen wilde bijen op een industrieterrein?

Wat leeft er in de bodem van de Waddenzee?

Drijvend onkruid op Bonaire

De Kennis van Nu in de klas

Tegenlicht in de klas

De Kennis van Nu in de klas

De prijsknaller in de klas

Meer

Wat weet jij over ontbossing van het regenwoud?

Wat is klimaatverandering?

Hoe werken zonnepanelen?

Thermometer van je toekomst

Embed video

Bewaar dit item in een verzameling

Nieuwe verzameling

Hallo! Welkom terug

Vind alles voor een leuke les!

Met een account kan je