Name: Slaven worden gekocht in Afrika
Uploaded: 2012-03-14T23:00:00+01:00
Duration: 1 min 25 s
Description: Afrikaanse slaven werden geruild voor geweren. Vaak liet de kwaliteit van deze geweren te wensen over.

Klas 1/2/3

Klas 4/5/6

Met dit soort geweren kochten de Nederlanders aan de kust hun slaven. Niet alleen met vuurwapens, maar ook met buskruit. En de Afrikanen, die wilden er steeds meer van. Dat had grote gevolgen voor de oorlogen tussen de Afrikanen zelf, want meer wapens: meer oorlogen, meer doden, meer kidnappingen en dus meer slaven.
Willem Bosman, tweede man van de West-Indische Compagnie in Elmina, schrijft het volgende naar huis: U vindt het misschien wat vreemd dat negers geweren hebben. Nog vreemder is, dat wij hun die geweren toespelen, zodat we zelf het mes leveren waarmee ze ons de keel kunnen afsnijden. We worden daartoe gedwongen, omdat de Engelsen, Denen en Brandenburgers het doen. Leveren wij niet, dan doen zij het.
De Nederlanders kochten die slaven onder andere met geweren, maar dat was niet echt van de beste kwaliteit?
Nee, ik heb zelf ooit een keer onderzoek gedaan en toen kwam ik een bron tegen aan het begin van de 18de eeuw en daar schrijft een koopman naar zijn bazen in Nederland, de bewindhebbers, van: “ja, wij leveren hier wel geweren, maar zodra ze die geweren afschieten, zijn ze hun handen kwijt!”. Nou, dat zegt natuurlijk wel iets over de kwaliteit. En je ziet, dat daarna, want de Engelsen leveren veel betere geweren, dat die Nederlanders daarna ook meer en betere wapens naar de kust gaan sturen.

Welkom aan boord van het beroemde VOC-schip 'De Amsterdam'. Kijk nu zelf rond door deze replica van een VOC-schip die aan de steiger van het Scheepvaartmuseum ligt. Verken de Nederlandse geschiedenis uit de 17e en 18e eeuw. Over de eerste overzeese reizen, de handel, de avonturen en ontberingen. En in het ruim kom je meer te weten over de zwarte bladzijdes van het slavernijverleden. Kijk zelf in 360 graden rond, zoom in en ontdek wat er op het schip zoal gebeurde tijdens de lange reis naar de Oost.

Handel en oorlog over zee

De VOC en WIC van alle kanten

Jarenlang werkt Tula als tot slaaf gemaakte op een plantage op Curaçao. In 1795 breekt er onder zijn leiding een slavenopstand uit: de tot slaa gemaakten eisen hun vrijheid terug. Hoe dit afloopt voor Tula lees je in de story op NPO Kennis. 

Story over de nationale held van Curaçao

Wie is verzetsheld Tula?

200 jaar lang maken de VOC en de WIC de dienst uit in overzeese gebieden als Indonesië en Suriname. Nederland is schatrijk geworden van de handel in grondstoffen en specerijen. Maar deze rijkdom heeft ook een keerzijde. Hoeveel weet jij over de VOC en WIC? Test je kennis in de quiz!

Quiz over handel en slavernij

Wat weet jij over de VOC en WIC?

tijdlijn slavernij

In de 17e eeuw koloniseren Nederland en andere Europese landen gebieden over de hele wereld. In het oosten valt Indonesië onder het Nederlandse bewind. In het westen zijn we de baas in Suriname en de Caribische eilanden. Ook veroveren de Nederlanders de belangrijke handelspost Fort Elmina in West-Afrika. Vanuit daar worden tot slaaf gemaakten naar de plantages in Noord- en Zuid-Amerika verscheept. In deze tijdlijn zullen we het vooral hebben over de koloniën in het westen. Naar schatting verhandelde Nederland zo'n 600.000 tot slaaf gemaakten, zo'n 5% van het aantal tot slaaf gemaakten dat door Europa naar Noord- en Zuid-Amerika werd verscheept.

Op 1 juli 1863 wordt de slavernij voor Nederlandse koloniën afgeschaft, maar de tot slaaf gemaakten moeten nog wel 10 jaar doorwerken voor hun voormalige eigenaren. Op 1 juli 1873 zijn de tot slaaf gemaakten pas echt vrij. Dat wordt nog jaarlijks op 1 juli herdacht tijdens Keti Koti. De slavernij van toen heeft nog steeds blijvende effecten op onze huidige samenleving.

In deze tijdlijn nemen we je mee door de geschiedenis van de slavernij en kijken we ook naar het heden.

Nederland verhandelde zo'n 600.000 tot slaaf gemaakten

De gevolgen van de trans-Atlantische slavenhandel

Slaven worden gekocht in Afrika

Een reeks op zichzelf staande geschiedenisafleveringen over gevarieerde onderwerpen. Hoe gebruik je bronnen? 

Programmaheaders

Dossier geschiedenis

Afrikaanse slaven werden geruild voor geweren. Vaak liet de kwaliteit van deze geweren te wensen over.

Regenten en vorsten

Geweren worden gebruikt als betaalmiddel

Bekijk ook

Extra's

Schooltv biedt meer dan video's! Ontdek onze extra inhoud:

Ontvang jij de nieuwsbrief al? Blijf op de hoogte door je aan te melden en ontvang elke maand een nieuwsbrief naar keuze in je inbox!

Examenvideo's bij geschiedenis (havo/vwo) over tijdvak 6: Regenten en vorsten (1600 – 1700) / Gouden Eeuw (17e eeuw).

Aardrijkskunde examenquiz

Test of jij goed bent voorbereid op je examen aardrijkskunde! Wat weet je van platentektoniek, de koolstofkringloop en oceanische circulatie? Klik op de afbeelding om te beginnen.

Examenquiz bij aardrijkskunde voor vwo

Wat weet jij over de aarde als natuurlijk systeem?

In de 18e eeuw begint in Europa de Verlichting. Door de ontwikkeling van de wetenschap veranderen onze ideeën over de maatschappij. Weet jij wat de Verlichting precies inhoudt? Test je kennis in de quiz. 

Quiz over denkers en ideeën

Wat weet jij over de Verlichting?

In de 19e eeuw begint in Nederland de industriële revolutie, ook wel bekend als de ijzeren eeuw. In deze tijdlijn word je meegenomen in belangrijke momenten voor de ijzeren eeuw.

Tijdlijn over de 19e eeuw

De industriele revolutie in Nederland

Amsterdam quiz

Amsterdam begint in de Middeleeuwen als een kleine nederzetting en groeit in de zeventiende eeuw uit tot een rijke havenstad. Hoe heeft onze hoofdstad zich door de eeuwen heen ontwikkeld? Test je kennis van de geschiedenis van Amsterdam in deze quiz. Klik op de afbeelding om de quiz te starten.

Quiz over de geschiedenis van onze hoofdstad

Wat weet jij van Amsterdam?

In 1600 wordt Prins Maurits van Nassau door de Staten-Generaal naar Nieuwpoort gestuurd om de kapers aan de kust te bestrijden. Maar de tocht wordt onverwacht een beslissende slag tegen de Spanjaarden.

“Ja kijk, dat is het dan. Het slagveld van de Slag bij Nieuwpoort.”
“Hier is het uitgevochten?”
“Inderdaad, hier zou dus beslist het hele leger van Maurits in zijn diverse onderdelen opgesteld zijn geweest bij het begin van het treffen. En helemaal in de verte zie je een paar torens.”
“Dat is Nieuwpoort?
Dat is Nieuwpoort de stad.”
“Wat kwam Maurits hier doen?”
“De kapers van het Duinkerke, die saboteerden de traffique op de Noordzee, op weg naar Holland en Zeeland. En het was al verschillende jaren dat Oldebarneveldt omwille van de commercie dat beslist wou vermijden en hij had dus al heel lang, ik zou bijna moeten zeggen gebedeld, opdat Maurits met zijn leger daar een einde zou kunnen aanstellen.”
“Die kant, dat is Nederland, Zeeland, daar kwam Maurits vandaan?”
“Eigenlijk wel. Eigenlijk wel. Ja, ja.”
“Hij was hier tot aan Nieuwpoort gekomen en wilde verder door…?”
“Het was de bedoeling van uiteindelijk…”
“Naar Duinkerke?”
“…naar Duinkerke te gaan.”
“En toen kwam een Spaans leger kwam achter hem aan?”
“Achter hem aan.”
“En was sneller?”
“Relatief snel. Hij moest dus hier echt gewoon de aanval organiseren, want hij kon eigenlijk niet meer terug, zijn weg naar huis was afgesneden.”
“En dan ziet hij de Spaanse troepen naderen…”
“Ja, en hij is dus begonnen hier met deze kanonnen, heeft hij laten opstellen en laten schieten op het voetvolk dat daar ongeveer kwam. En dan zijn er daar een deel van die soldaten in de duinen gevlucht, in die richting. Maar hij had ginder ver had hij cavalerie staan, nogal veel. En die zwaar geharnaste tertsio’s, die hadden het wel wat zwaar, ze hadden…”
“Van de Spanjaarden?”
“Ja, zij hadden een geforceerde mars naar hier en die moesten dus duin op en duin af enz. En die cavalerie, die kon een beetje beter weg in de duinen, dat lukte een beetje beter, dat waren de tanks van die tijd. En mondjesmaat, een twintigtal, een dertigtal, maar op een keer heeft hij later de flankaanvallen.”

“Er is hier dus als ik het goed begrijp een uur of drie lang gevochten?”
“Ja, vooruit, achteruit, vooruit, achteruit.”
“U heeft dat bestudeerd? Probeert u het zich voor te stellen. Wat moet dat voor een lawaai, want hoe moet dat hier geweest zijn?”
“Ja. Ja. Ja. Het is voor mij nog een raadsel hoe dat de commando’s van het ene vendel naar het andere konden worden doorgegeven. Het gedruis, het geschreeuw, het gekletter, paardengehinnik, doorkerfde mensen en zo. Af en toe een kanon. En waren het hun kanonnen of waren het de kanonnen van de vijand? Enz. enz.”

“Dat waren dus van die vreselijke gevechten, met vreselijk veel slachtoffers. En er was volk genoeg en toch, en toch, en toch heeft de briljante, de briljante genie van Maurits ervoor gezorgd, dat hij heel oordeelkundig zijn groepjes inzette en soms eens een groepje terugriep. En dan een ander groepje liet komen dat daar had zitten wachten enz. Hij moet dat zodanig oordeelkundig hebben gedaan en dat heeft dus een weerklank gegeven in heel West-Europa.”

De slag bij Nieuwpoort

In 1600 wordt prins Maurits van Nassau door de Staten Generaal naar Nieuwpoort gestuurd om de kapers aan de kust te bestrijden, maar de tocht wordt onverwacht een beslissende slag tegen de Spanjaarden. 

Legendarische slag tegen de Spanjaarden

In de handel op Azië strekten de Nederlanden hun tentakels definitief over de wereld uit en wachtten onwaarschijnlijke avonturen. Reizen van jaren, schipbreuken, en torenhoge sterftecijfers.

Dossier geschiedenis: De Gouden Eeuw

De Verenigde Oost-Indische Compagnie

De VOC is de eerste multinational ter wereld en staat symbool voor de rijkdom die wordt vergaard in de Gouden Eeuw.

“Ja, toen de VOC dus in maart 1602 zijn octrooi gekregen had was één van de voorwaarden dat iedereen zich in mocht schrijven. De grote man, de kleine man.”
“Als aandeelhouder mocht hij zich inschrijven?”
“Als aandeelhouder mocht hij meedoen. En dat gebeurde, zo zie je maar dat ook het boegbeeld van de Gouden Eeuw klein begon, gewoon bij één van die initiatiefnemers thuis. En toen stond hier een deur open, de bewindhebbers erachter met een groot boek waar mensen zich echt konden inschrijven. En dat boek is fascinerend, want daar zie je dus in wie het waren.”
“Kijk: is dit het…?”
“Ja. Ja, dat is het.”
“Waar mensen inschreven?”
“En dat zorgde voor vorderingen van de compagnie. En je ziet hier dat blijkbaar de bewindhebbers, die schreven hier allemaal voor 12.000 gulden schrijven ze in, die hadden blijkbaar afgesproken dat ze zo zouden beginnen. En dat waren niet alleen die hele grote kooplieden, maar ook een bierbrouwer, drie bakkers en zeven predikanten, en natuurlijk als de grote rekenmeester Bartjes, die wij misschien toch wel kennen van naam, inschreef, dan was het goed. Dus iedereen deed mee.”
“En dat deed Bartjes?”
“Bartjes deed mee. 1200 gulden schreef hij in, wat voor hem toch een enorm bedrag was. Die VOC met zijn beloftes die die al had waargemaakt in de eerste reizen, wou werkelijk iedereen natuurlijk een graantje meepikken van die winsten die er gemaakt konden worden.”

“Het bijzondere van de VOC was dat die aandelen verhandelbaar waren. Dus als ik bijvoorbeeld een aandeel had en jij wou dat van mij kopen, dan kon dat hier gebeuren. Hier, in het hoofdkwartier van de VOC in het Oost-Indisch Huis waar het bestuur van de VOC zetelde, de Heren Zeventien. En wat nou het bijzondere was van die aandelen dat ze verhandelbaar waren, is dat daardoor ik als eigenaar aan jou kon verkopen, dus ik kon mijn geld terugkrijgen met hopelijk een beetje winst, want het bedrijf had het erg goed gedaan, dus tegen een hogere koers. Jij kon intreden, maar die Heren Zeventien, die hadden wel permanent dat vermogen tot hun beschikking. Dus die konden dan op langere termijn beleggen. En die langere termijn rechten, dat was werkelijk een economische innovatie van de eerste orde.”
 
“Dit is de nieuwe collegezaal, maar daar is echt de tafel weer neergezet zoals ie was. Met de schilderijen van de belangrijke bezittingen in Azië erboven.”
“Voor 1602 gingen er ook al vloten vanuit de republiek naar de Oost, wat maakt die VOC nou zo anders?”
“Nou, wat de VOC zo anders maakte, dat ze die volmachten kregen van de Nederlandse Staat, De Republiek, om niet alleen handel te voeren, maar ook forten te bouwen, oorlog te voeren en verdragen met potentaten af te sluiten. Dus het was niet meer die op en neer varende vloten, maar men wou zich echt gaan vestigen in Azië als was men een staat. Het was niet een compagnie van handel, maar ook een compagnie van oorlog. En dat maakte het een staat in de staat.”
“Want forten bouwen, dat is iets wat een staat zou doen, niet een handelsonderneming?”
“Nee. Nee, nee, nee, tegenwoordig zouden we niet moeten denken, zouden we onmiddellijk het tribunaal op ons afkrijgen, maar de Heren Zeventien, die voelden dat ook zo. Die wilden dat monopolie in die specerijen bemachtigen en hadden er alles voor over.”

Hier was het vertrekpunt voor de vloten van de VOC, de Rede van Texel aan de beschutte waddenkant van het eiland. Daarachter ligt Amsterdam, daar is het zeegat naar Indië en hier lagen de schepen van de VOC, soms wel 100 of meer tegelijk.

Het waren voor die tijd geen kleine schepen. Maar zet dat eens af tegen de route die ze moesten varen, dit is Texel, dan ging het hier langs Europa, langs Afrika, hier nog een stukje naar het Westen om de goede wind te kunnen vangen, om Afrika heen naar het Oosten tot kort voor de kust van wat nu Australië heet, dan naar boven tussen Sumatra en Java door. Hier lag het nieuwe Batavia en dan de Specerijeneilanden, een kleine 30.000 kilometer, bijna letterlijk de andere kant van de wereld.

In Jakarta, het vroegere Batavia, zijn de restanten van de VOC nog te vinden.
“Dit is Hollandse baksteen?” 
“Ja, dit is allemaal geïmporteerd uit de Nederlanden? Klopt.“
“Waar gaan we nu naar toe?” 
“We gaan naar Bastion Robijn.” 
“Hoe voelt u zich, als u hier staat? Voelt u enig mystiek?”
“.. Het is zo vreemd om je te bedenken dat dit de plek is waar de Hollandse hegemonie over Nederlands Indië begonnen is. “
“Ja…“
“En daar heb je nog het dak.”
“Ja, het dak. Met Hollandse dakpannen erop.”
“Ja, Hollandse dakpannen, een Hollands dak.”

Uit Batavia wordt de handel niet gehaald. Daarvoor moeten de Nederlanders naar de Banda Eilanden, nog 2500 kilometer verder naar het Oosten. Hier groeit het meest kostbare specerij van die tijd: nootmuskaat.
 
Terug in Amsterdam. Op de Beurs van Berlage, een plek om je af te vragen wat het opleverde voor het Vaderland.

“Daar is het Centraal Station, dat waren de havens, dus daar kwamen de VOC-schepen binnen. En dan hier zo, want hier lag natuurlijk ook water, konden ze tot aan De Dam, die zie je daar, en dan had je daar de Vismarkt en ja, al die kooplieden die op De Dam mekaar ook tegenkwamen om handel te drijven natuurlijk.”
“Hoe was de winst?”
“Dat viel vies tegen. Dus ze verdienden eigenlijk de eerste 10 jaar helemaal niets. Er moest zoveel geïnvesteerd worden in schepen, in forten en noem alles maar op, dat de bewindhebbers van de compagnie hadden al het geld hard nodig. Dus die hebben zo lang mogelijk geprobeerd om zo weinig mogelijk aan de aandeelhouders terug te geven.”
“Jij hebt hier een voorbeeld van een heel vroeg aandeel?”
“Ja, dus dit is, dit komt uit Enkhuizen en het was zo bij de VOC, dat als je dan je intekening in 1606 voltooid had, hè, 1602 moest je beginnen met het betalen, in 1606 was je voltooid, dan kreeg je een kwitantie. Nou, dat noemen we altijd nu het “oudste aandeel”. En het mooie hiervan is: er werd precies opgetekend op de achterkant: “1612, zoveel dividend betaald”.”
“Dat is het eerste dividend?”
“Het eerste, dus 10 jaar wachten.”
“13 jaar?”
“10 jaar wachten hè. En dan 1615 naar 1618 en dat was het dividend wat nog eigenlijk uit 1611 stamde. Dus ze moesten toen ook aan de eerste dividenden, want de VOC, die had helemaal geen geld.”
“Dus die winstuitkeringen werden beloofd, maar dan nog niet uitgekeerd?”
Want en dan probeerden ze het eerst uit te keren in specerijen, maar die aandeelhouders dachten ook van “ja, als je nou iedereen specerijen geeft, zijn die ook niks meer waard, dus doe ook maar niet”. Enorme kasproblemen en je ziet dus bij deze Enkhuizer aandeelhouder, als je dat in een grafiekje zet, dan zie je dus dat het een hele bescheiden winst is, over per jaar gemiddeld genomen. En dan zit er opeens een breuk in, in 1633. Toen hadden ze in Azië de zaakjes gewoon op orde. Toen was het een bedrijf wat regulier specerijen terugvoerde, toen was al dat vasthouden van die winst niet meer nodig en toen gingen de winsten die uitgekeerd werden dus omhoog. En deze aandeelhouder die er dus uiteindelijk 48 jaar in heeft gezeten, die had na 48 jaar echt heel veel geld verdiend! Maar daar had hij dus wel bijna 30 jaar op moeten wachten voordat het meer was dan een hele bescheiden winstdeling.”

De VOC is de eerste Nederlandse en mondiale multinational. In de Gouden Eeuw wordt grote rijkdom vergaard en dat gaat niet altijd even zachtzinnig.

Een staat in een staat

De Nederlanden zijn in de 17de eeuw de belangrijkste handelsmacht ter wereld. Hollandse schepen varen de hele wereld rond op zoek naar lucratieve handel en die handel komt niet alleen uit het Verre Oosten. In de Bibliotheek van Gdansk heb ik een afspraak met Justina Wubs, een Nederlandse in Polen, woont in Leiden, maar onderzoekt in Gdansk de internationale handel van de 16de en 17de eeuw.

“Dit is een bron die over Hollanders en Gdansk gaat vanaf de Middeleeuwen. Speciaal over de Hollanders?”
“Ja. Ja.”
“Was dat ook de grootste buitenlandse groep die naar Gdansk kwam?”
“Ja, dat was zeker de belangrijkste buitenlandse groep, die vrij snel ook integreerde.”
“Oke, the Gulf of Danzig?”
“Ja, dit is de Oostzee, hier is de Sont.”
“Dus dit is Denemarken zeg maar?”
“Ja.”
“Dus dan is Nederland ergens hier?”
“Ja. Ja. En schepen kwamen via de Sont naar Danzig toe, hier.”
“Oh, hier is Danzig.”
“Ja. Danzig was de graanhoofdstad van Europa. Er werden honderdduizenden tonnen graan vervoerd naar De Nederlanden.”
“En de Nederlanders vervoerden het ook verder door Europa heen?”
“Ja. Ja.”
“Dus de Nederlanders…?”
“Spanje, Italië. Je kunt zeggen dat Nederland en vooral Amsterdam een soort draaischijf in de graanhandel was. Maar die handel, die was zó belangrijk voor De Nederlanden dat het, ja, de “moeder der negotie” genoemd werd.? 
“De moeder van alle handel is het?”
“Ja. Mm-mm.”
“Maar je hoort altijd dat het grote geld verdiend werd met de handel op Azië, Indonesië, China, Japan, de VOC?”
“Ja. Ja, maar de Oostzeehandel wordt zwaar onderschat. De cash cow zat hier, dat was de financiële basis voor verdere uitbreiding. Dit is de ader van de stad kun je zeggen, dat is de rivier. Maar hier konden de schepen aanmeren en weer vertrekken.”
“Als we hier in de 17de eeuw zouden staan, wat zou je hier zien?”
“Je zou heel veel pakhuizen zien aan beide kanten hier, pakhuizen vol met graan. Je zou…
Want die ruïnes daar, dat zijn ook pakhuizen?”
“Ja, dat waren ook pakhuizen. Je zou hier een heleboel schepen met graan en ook vreemde schepen met vreemde kooplieden zien. De handelaren die hiernaartoe kwamen, dat waren Hollanders, Engelsen en ook, ja, mensen ook uit andere landen.”
“Hoeveel Hollanders waren dat?”
“In de 17de eeuw schat men dat om duizenden Hollanders ging.”
“Op een totale bevolking van…?”
“Ja, 50.000 tot medio 17de eeuw 70.000.”
“Dus veel Nederlanders woonden hier ook?”
“Ja.”
“Er waren dus een paar duizend Nederlanders, vaak in de elite, kregen die nou ook invloed op het straatbeeld?”
“Ja, dat kan je heel goed aan de huizen zien: de Nederlandse architecten waren in trek. En je kon het ook gewoon zien: de mode die er hier op straat heerste, de Nederlandse mode was hip.”
“De grote witte molenkragen?”
“Ja. Ja, dat zie je ook.”
“Zwart daaronder?”
“Dat zie je ook op sommige façades hier afgebeeld.”
“Zijn dit archeologen aan het werk?”
“Ja, ze zijn opgravingen aan het doen in een pakhuis en hier stonden meer dan 300 pakhuizen vol met graan. Dus economisch gezien was dat het belangrijkste gedeelte van de stad. Hier werd het graan bewaard dat onder andere naar De Nederlanden verscheept werd en eind 16de eeuw en ook nog begin 17de eeuw zijn het de Spaanse Diplomaten die hier in Danzig waren, want zonder het graan dat hier verzameld werd en verscheept werd, zal de Opstand snel ophouden.”
“De Nederlandse Opstand tegen Spanje?”
“Ja. Ja.”
“Want daar kwam het echte geld vandaan?”
“Ja, dit graan voedde de opstand.”
“Letterlijk?”
“Letterlijk.”
“Ja. En dus de fundamenten van deze pakhuizen zijn ook een beetje de fundamenten van de Opstand in Nederland en daarmee de fundamenten van onze Gouden Eeuw?”
“Ja.”
“Ja, dan kijk je er toch anders tegenaan!”
“Ja.”

De Oostzeehandel

De Nederlanden zijn in de 17e eeuw de belangrijkste handelsmacht ter wereld. Hollandse schepen varen de hele wereld rond op zoek naar lucratieve handel en die handel komt niet alleen uit het verre oosten. 

Belangrijke handel in de Gouden Eeuw

Hier groeit het Hollantsch hart. hier zwelt de zuiveltasch, Van zilver, en root gout, en vriendelijcke schyven, Die, by gevaer en noot, onze oorloghszenuw styven,
Het Amsterdam van de Gouden Eeuw ligt er nog altijd: het hart van de Republiek. Voor even kon dit hart denken dat het het middelpunt van de wereld was. Het is 1655, Joost van den Vondel beschrijft het leven rond de Dam, waar de hele wereld samenkomt:
“Hier zweet het koopmans brein, gepropt van vrachten, kielen, Papieren, wisselkansse, en munte, en beurskrackeel, En winninge, en verlies. elck grijpt naer 't beste deel,
[..]
Dan roept de Beurs zich heesch: waerheen met al uw gelt, O geltrijck Amsterdam?”
In 1648 liep de Tachtigjarige Oorlog ten einde. Het was voor Amsterdammers vele tientallen jaren een oorlog geweest die zich ver weg afspeelde: in Brabant, in Drente, in Overijssel. Af en toe werd er verloren, net iets vaker werd er gewonnen. De zonen van Willem van Oranje, Maurits en Frederik Hendrik, bleken bijna onoverwinnelijke veldheren. De prinsen hielden de vijand op afstrand en de polder veranderde in een bruisend handelscentrum.
In het hart van Amsterdam werd gebouwd aan een nieuw stadhuis dat dit moest gaan tonen en gaan belichamen. In 1655 was het stadhuis af, en Vondel schrijft een innige liefdesverklaring aan de stad die wat hem betreft inmiddels écht als het middelpunt van de wereld mag worden gezien.
“Terwijl elck element van blyschap juichen zal,  De hemel huppelen, en alle starretranssen. In 't ronde, als hant aen hant, rontom ons Raethuis danssen, De Bruit, daer 't al om danst, en die, zoo fier en ryck, Op haeren schoonsten dagh en 't kussen, zit te pryck”
In het binnenste van het gebouw werd de verbinding met de rest van de wereld nog eens tot uitdrukking gebracht in drie reusachtige kaarten die in de vloer waren neergelegd. De jaren na de Vrede van Munster, de jaren waarin het stadhuis gebouwd werd, waren jaren waarin alle spanningen leken op te lossen. Niet alleen het conflict met Spanje was ten einde, ook de binnenlandse conflicten leken tot bedaren te komen.

Amsterdam in de Gouden Eeuw

Aan de hand van contemporaine schrijvers en artiesten maken we een reis door de Gouden Eeuw, de Middeleeuwen en de 18e, 19e en 20e eeuw.

Literatuurgeschiedenis

Het Amsterdam van de Gouden Eeuw ligt er nog steeds. Van Oudsher is de stad een handelsstad. Al in de Gouden Eeuw was er sprake van een bloeiende industrie, zakelijke diensten, cultuur en communicatie.

Amsterdam werd een wereldstad

Eind 16de eeuw is het oorlog tussen Spanje en De Nederlanden. Die oorlog speelt zich vooral af in het Zuiden, het huidige België. Veel mensen slaan op de vlucht naar buurlanden zoals Engeland en de Duitstalige gebieden. Er komen uiteindelijk ook migranten in de Noordelijke Nederlanden terecht: kooplieden en werklieden die in de chaos van de strijd hun inkomsten zagen dalen. Protestanten die onder het bewind van de Spanjaarden een zwaar bestaan hadden. In de steden van het Noorden zijn ze welkome gasten, zeer bruikbaar voor de economische groei van de zeven Noordelijke gewesten. Zoals in Leiden waar ze van stadssecretaris Van Hout gratis burgerschap en huisvesting krijgen.

Nieuwkomers in de Noordelijke Nederlanden

Eind 16e eeuw is het oorlog tussen Spanje en de Nederlanden. Die oorlog speelt zich vooral af in het zuiden, het huidige België. Veel mensen slaan op de vlucht naar buurlanden, zoals de Noordelijke Nederlanden.

Vluchtelingen uit het zuiden

Johan van Oldenbarnevelt is de landsadvocaat van de republiek tijdens de Opstand tegen Spanje. Eén van de grootste staatslieden van ons land die uiteindelijk eindigt op het schavot.

“Nou, hier lopen we het depot in en dit is het papieren archief van Van Oldenbarnevelt zoals dat hier bij de Koninklijke Bibliotheek en het Nationaal Archief is bewaard.”
“Dit is de hele Oldenbarnevelt?”
“Ja. Dit is het. Dit hebben we.”
“En dan de hamvraag: wie is die man?”
“Een Nederlandse man van zeer eenvoudig komaf, burger uit Amersfoort, die in no time wereldpolitiek maakt. En tussen vorsten beweegt. Ineens, ja, de sleutel in handen heeft over de vraag of Europa in oorlog is of niet.”
“Een unieke figuur, niet alleen voor Nederland, maar ook daarbuiten zelfs?”
“Ja, hij begon als pensionaris van Rotterdam, advocaat, maar één van de allereerste stappen waar hij echt concreet in de politiek bij betrokken is geweest op het niveau van de Nederlandse Staat, dat is de totstandkoming van de Unie van Utrecht. De Unie van Utrecht was een defensie-unie, waarbij de Noordelijke Nederlanden in ieder geval met elkaar afspraken gemeenschappelijk op te trekken tegen de vijand. Ja, net zoiets als de huidige NATO, maar dan voor zeven Noordelijke Nederlanden. Waarbij dus de vraag was: “wat doe je op collectief niveau, het is bijna Europa, en wat doe je op het niveau van de individuele staten?”. En in feite werd hier een nieuw verdrag gecreëerd dat de basis legde voor die Nederlandse Staat. Dit is in feite de conceptminuut van dat verdrag, keurig netjes door een klerk opgeschreven, en deze kriebeltjes, wij weten altijd: als je het niet meer kunt lezen, is het van Van Oldenbarnevelt, en je ziet hoe hij eigenlijk op de details, op de kleine details, van dat traktaat van die Unie van Utrecht, hoe hij daar zijn stempel op heeft geprobeerd te drukken.”

“Het hoogtepunt van zijn macht was het moment waarop hij het Twaalfjarig Bestand doorduwde. De oorlog met de Spanjaarden duurde en duurde maar. Er was natuurlijk die vergeefse Slag bij Nieuwpoort geweest en het was Oldenbarnevelt eigenlijk al vrij snel duidelijk, dat op deze manier doorgaan met die oorlog geen zin had. En dat bestand heeft hij een ongelooflijk grote rol in gespeeld. Het ging over hele wezenlijke vragen, het ging over de vraag: “zou Nederland dan echt internationaal erkend worden?”, “zou er ruimte zijn voor een eigen godsdienstbeleid?” en, misschien nog wel één van de aller belangrijkste vragen: “zou er een akkoord te bereiken zijn met de Spanjaarden over de hele winstgevende handel op de wereldzeeën?”. Het ging hier echt over de vrije vaart op de zee, de erkenning van de Nederlandse Staat, de onafhankelijkheid.”

“En hij moest het over al die dingen dus eens worden met al die gewesten die deelnamen en er was er niet één die de leiding had, dus hij moest alles maar aan elkaar breien?”
“Ja, en de Stadhouder Maurits was één van de partijen, je zou kunnen zeggen de aanvoerder van de partij die eigenlijk niet zoveel trek had in dat bestand en eigenlijk was voor doorvechten. Dus hij moest tegelijkertijd op heel veel verschillende borden schaken om dat bestand erdoor te krijgen. Daarom heeft het ook zo lang geduurd en uiteindelijk, ik heb dat er ook maar even bijgehaald, de kroon op zijn werk: het Twaalfjarig Bestand in alle mooie artikelen waar Van Oldenbarnevelt zo ongelooflijk veel energie in heeft gestoken.”
“En het hoogtepunt misschien wel van zijn macht?”
“Ja.”

Het aanzien van Van Oldenbarnevelt wordt steeds groter, maar hij raakt in een machtsconflict met Legerleider Maurits van Nassau.

“Nou, hier hangen ze allemaal. Hier heb je Maurits in het midden, hangend boven de bank.”
“Met sikje?”
“Ja, met sik. Johan Maurits. Dat is ook nog een verre familielid.”
“En dan is dit de Maurits Toren?”
“Ja.”
“Hier heeft Maurits gewoond?”
“Ja, hier woonde hij. Eigenlijk, ja, heel centraal in dat complex met uitzicht op, ja, het politieke centrum van de macht. Ja. De kwestie waar het op stuk gaat lopen is de opvatting over het geloof, over het Calvinisme, en moet er een geloof zijn, een Calvinisme zijn voor de hele republiek. Volgens de opvattingen van Maurits en zijn getrouwen of mag elk gewest min of meer zelf uitmaken hoe zij met dat geloof omgaan? Oldenbarnevelt kiest eigenlijk voor de gewestelijke lijn. Hè, hij gaat zeggen van “elk gewest moet in geloofszaken kunnen optreden” en daar gaat hij nog een stapje verder in door de gewesten toestemming te geven, om zelf zeg maar soldaten aan te stellen, om in geloofszaken eventueel op te treden. Dat is voor Maurits in feite onacceptabel dat hij als nationale legerleider het moet verdragen dat er ook andere legertjes komen waar hij niet het gezag over heeft. Hij maakt zich eigenlijk daarmee tot bij uitstek de nationale verdediger van het geloof en de echte uitborsting, die komt er als Maurits heel publiekelijk ter kerke gaat in de Kloosterkerk in het centrum zeg maar van het Aristocratische, het rijke Den Haag, vlakbij het huis van Oldenbarnevelt zelf.”
“Dus naast het huis van Oldenbarnevelt gaat hij naar een kerk om daar een richting, een geloofsrichting te belijden die tegen Oldenbarnevelt ingaat?”

En Maurits gaat verder. 18 jaar na de Slag bij Nieuwpoort. De eerste kras in de relatie van een gouden duo. Met schrijver Thomas Rozenboom op de plek waar het verhaal eindigt. Hij hertaalde het dagboek van Jan Franken, de knecht van Oldenbarnevelt die tot het laatste moment bij zijn meester bleef.
 
“Op een dag in 1618 moet Oldenbarnevelt hier naar kantoor gekomen zijn, zoals dat zo vaak ging. Dus hier echt voor de Ridderzaal kwam hij aan? En toen…?”
“Toen werd hij gesommeerd om zich te melden bij de Prins, Prins Maurits.”
“Zijn knecht, Jan Franken, die was erbij?”
“Ja, die heeft hem natuurlijk die trappen op geholpen naar dat vertrek van de Prins en die beschrijft dan in dat verslag wat hij nadien heeft geschreven dat Prins Maurits de landsadvocaat Van Oldenbarnevelt heel bars heeft toegesproken. En toen is hij vastgezet, Van Oldenbarnevelt. Hier ergens.”

Na 8 maanden rechtspraak wordt Van Oldenbarnevelt uiteindelijk veroordeeld en volgt de dramatische terechtstelling. De tragiek gaat zelfs verder: al de volgende dag verklaren de Staten-Generaal dat de overledene deerlijk wordt gemist. Ende zij God zijn ziele genadig. En Maurits komt de jaren erna niet meer tot grootse daden. Iedereen verliest. Want hoe moest het nu verder met het land, nu het zijn grote schepper kwijt was? Het had een staatsinrichting die ook na zijn dood nog naar de hand van Oldenbarnevelt bleef staan. Tot op de dag van vandaag zelfs. De hand van de eerste Nederlandse polderraar op nationale schaal.

Johan van Oldenbarnevelt

Oldenbarnevelt is de landsadvocaat van de Republiek tijdens de opstand tegen Spanje. Een van de grootste staatslieden van ons land die uiteindelijk eindigt op het schavot.

Politiek leider van de Republiek

De zestiende eeuw is berucht om het grote aantal stormvloeden. Een reeks zware stormen en hoge vloeden die teisteren de dijken langs de Zeeuwse kust. Om verzwakte dijken te ontzien worden daarachter inlegdijken aangelegd, zoals die daar. Behalve stormen hebben de dijken ook te lijden onder het geweld van de Tachtigjarige Oorlog. Er is geen tijd en geld voor het onderhoud en soms worden dijken zelfs opzettelijk doorgestoken om de vijand op afstand te houden. Deze vorm van verdediging wordt vanaf dat moment systematisch ingezet en men begint met de bouw van de Hollandse Waterlinie.
Die loopt van de Zuiderzee tot de Biesbosch. Van de linie zelf is weinig meer te zien, maar hij ligt langs een kettingsnoer van vestingstadjes, zoals deze hier: Nieuwpoort. Tijdens een aanval door de Fransen wordt dit hele gebied eromheen zo'n 40 centimeter onder water gezet. Dat is te weinig voor een schip maar net genoeg om de vele sloten en greppels niet goed te kunnen zien. En aangezien de meeste mensen in die tijd niet kunnen zwemmen, zijn dat levensgevaarlijke valkuilen. Hier onder het stadhuis kan je nog goed de inundatiesluis zien, die ze gebruiken om het water het gebied in te laten. Zo worden de Hollanders steeds handiger met de beïnvloeding van het water. De getrapte polderbemaling wordt bijvoorbeeld uitgevonden. Hiermee kunnen grotere en diepere waterenoppervlakken worden drooggemalen. Een molen op het diepste punt van het meer pompt het water naar de binnenboezem. Daar staan molens die het verder transporteren naar de bovenkolk en van daaruit pompt de bovenmolen het water naar de ringvaart. En de polders die zijn hard nodig om de groeiende bevolking van bijvoorbeeld Amsterdam van voedsel te voorzien. En de Beemster hier wordt in 1612 drooggelegd. Dat is een plas water van ruim 7200 hectare. Kijk hier zie je dus het verschil tussen het oude landschap aan deze kant en de enorme badkuip daar, die dus al vierhonderd jaar lang droog ligt.


Het ontstaan en de inrichting van Nederland

Het Nederlandse landschap is gemaakt door de natuur en ingericht door de mens. 

De 16e en 17e eeuw zijn berucht om het grote aantal stormvloeden die de zeewering langs de kust teisteren. Maar behalve stormen hebben de dijken ook te lijden onder het geweld van de 80-jarige oorlog. Er is geen tijd en geld voor het onderhoud en soms worden dijken zelfs opzettelijk doorgestoken om de vijand op afstand te houden.

Droogmakerijen en polders in de 17e eeuw

Het ontstaan en de inrichting van Nederland 

Terwijl Nederland in de zestiende eeuw de Tachtigjarige Oorlog induikt, groeien de steden in het westen van de Lage Landen heel snel. Steden als Middelburg en Amsterdam dat hier aan het IJ ligt die hebben een hele goede watervoorziening. Zij profiteerden dan ook van de groeiende internationale handel over zee. In 1602 wordt de VOC opgericht en de rijkdom groeit. De handelssteden in het westen hebben hun goede infrastructuur te danken aan de kanalen die in de late middeleeuwen zijn gegraven voor de afwatering van de veengebieden. Amsterdam ontwikkelt zich als een machtige handelsmetropool en wordt één van de grootste steden van Europa. Het gebied ten noorden van de stad, de Zaanstreek, profiteert hiervan mee. Hier ontstaat een bloeiende industrie die materialen levert voor de scheepsbouw en de groeiende bevolking van voedsel voorziet. Op het hoogtepunt van de Gouden Eeuw staan hier wel zo'n 600 molens tegelijkertijd te draaien. Houtzaagmolens, oliemolens, korenmolens, specerijenmolens.  Dat het goed gaat in de steden is wel te zien aan de monumentale huizen die er worden gebouwd. De Hollandse steden worden geregeerd door de koopmanselite die ook indirect het bestuur van het land domineren. Deze bestuurders die ontvluchten graag de drukke stad en ze bouwen buitenhuizen langs de Vecht of in het Gooi. Burgemeester Cornelis De Graaf laat bijvoorbeeld hier bij Baarn de hofstede aan Soestdijk bouwen. Een prachtig paleis dat later door de Oranjes zou worden gekocht.

In de Gouden Eeuw beginnen de steden in het westen van ons land te groeien. Met name Amsterdam dat aan het IJ ligt en via de Zuiderzee een goede waterverbinding heeft voor de internationale handel. Ook de gebieden eromheen, zoals de Zaanstreek, profiteren mee van de bloeiende handel.

Steden in de Hollandse 17e eeuw

Rembrandt van Rijn is misschien wel de beroemdste Hollandse meester van de Gouden Eeuw. Zijn schilderijen zijn in zijn tijd veel geld waard en nu nog steeds brengen Rembrandt’s meesterwerken miljoenen op.

“10 miljoen, voor mij is het volkomen abstract. Is dat een mooi bedrag?”
“Ik denk voor dit schilderij dat het een prima bedrag is, absoluut. Zo’n belangrijk schilderij van zo’n grote meester zet natuurlijk ook de trend. Dus op het moment dat zo’n schilderij niet verkoopt en als helemaal niemand biedt en het blijft hangen op de helft van de prijs en het raakt onverkocht, het kan natuurlijk altijd gebeuren, dan impliceert dat natuurlijk wel wat voor de rest van de markt.”

“Wat jij nu doet, lijkt dat op wat een 17de eeuwse kunsthandelaar deed?”
“Wat mij betreft precies hetzelfde, ik was er natuurlijk bij, dus je kunt alleen op de bronnen afgaan. Maar dat is dezelfde handel, het zijn dezelfde objecten, hetzelfde principe dat je een schilderij wil kopen en dat je er geld voor moet neerleggen.”
“Laten we een voorbeeld nemen concreet: Rembrandt schilderde jouw voorvader, Jan 1, maar Rembrandt begon ooit als jong kunstenaar. Opgepikt door een kunsthandelaar?”
“Zeker. Die is door de firma om het zo te zeggen Uilenburg gepolst en hoogstwaarschijnlijk ook, ja, daar is hij groot geworden in die studio.”
“Wat was de firma Uilenburg?”
“De Uilenburg Firma, dat was Hendrik en Gerrit Uilenburg, vader en zoon die in Amsterdam opereerden. Met name de vader opereerde met name in de Nederlandse kunst.”
“En wat zag je daarin?”
“Een jonge nieuwe daverende schilder, een soort Rockster die het hoogstwaarschijnlijk ging maken.”
“Een Rockster?”
“Nou ja, zo noem ik dat dan. Ik bedoel: het is natuurlijk hartstikke contemporial op dat moment, hij schildert zoals bijna niemand anders.”
“En hoe zet hij dat in de markt, wat doet hij daarmee?”
“Nou, we kunnen ervan uitgaan dat grote opdrachten zoals regentenstukken en chirurgische stukken etc., dat die regenten een schilder zochten en ik ga er een beetje vanuit dat ze niet direct naar zo’n schilder toe liepen, maar dat ze naar zo iemand als Uilenburg, een agent, gingen en zeiden: “we hebben deze opdracht, kan je daar een schilder bij zoeken?”. En dit zal ongetwijfeld ook zo zijn gebeurd met De Anatomische Les Van Dokter Tulp, waarvan we weten dat het de eerste opdracht is van Rembrandt in Amsterdam.”

“Hier zien we dat schilderij: Dokter Tulp, staand snijdend, Rembrandt creëert een soort piramide in een donkere grot als het ware met dat hele lichte lijk. En die lichte boorden en die lichte voorhoofden, waarbij er een enorme dieptewerking ontstaat. Dus wij hebben het gevoel alsof we door een soort camera mee kijken, een soort spleet in de muur en wij zien iets wat heel interessant is, maar eigenlijk een beetje geheim is. En dan is de levensgetrouwheid door de diepte, het camera obscuur, is zo fenomenaal, dat je schrok je waarschijnlijk een beetje rot. Je dacht echt dat er een lijk lag.”
“En dit is een jonge Rembrandt, maar in alles qua karakteristieken een echte Rembrandt?”
“Ja, je ziet nog een soort student, want hij is nog in zijn 20er jaren, die gewoon een durfal is. Ik wil niet zeggen, dat hij bluft, want het resultaat is fantastisch. Maar het is wel, ja, een beetje alles of niets. En dat komt ook echt naar voren. Dit brak met alle beeldtradities. Dus het kon heel goed gaan of het kon niet zo goed gaan. En het ging echt bijzonder goed, want vanaf dat moment werd Rembrandt dé grote ster van Amsterdam oftewel in de wereld.”
“Een kunsthandelaar zeg je is dus belangrijk voor de carrière van een kunstenaar, maar hoe beslissend is die rol?”
“Wat mij betreft vrij beslissend, want een goede kunstenaar is natuurlijk continu bezig. En als je schildert, heb je natuurlijk veel minder tijd om te verkopen, om jezelf te promoten. Dus dat had Rembrandt ook wel door.”

De handelaar maakt de kunstenaar. Dankzij Hendrik Uilenburg kreeg Rembrandt in Amsterdam vele portretopdrachten. En zo werd hij in korte tijd van een getalenteerd kunstenaar een vermogend man. Na het succes van zijn werk wilde Rembrandt niet langer afhankelijk zijn van handelaar Uilenburg. Hij begon zijn eigen handel, met eigen leerlingen.

“Dit is het huis wat Rembrandt in 1639 kocht voor 13.000 gulden wat een enorm bedrag was voor een kunstenaar, dat is eigenlijk ongekend, we kennen geen kunstenaar uit die periode die zoveel geld voor een huis neerzette. En zoals je ziet is het een prachtig koopmanshuis, dubbel breed ook nog eens een keertje. En ja, het is een uitdrukking in 1639 eigenlijk van, ja, zijn status.”
“Hoe oud was hij toen?”
“Hij is dan 33.”
“33 en alles aan hem zegt “I’m the man!”?”
“Ja, je zegt het, ja.”

“En deze ruimte was zijn winkel?”
“Ja, zo kan je het inderdaad benoemen. Het was een winkel, het ziet er wat anders uit dan dat we dat tegenwoordig zien, maar eigenlijk moet je het een beetje zien als dit was de etalage van Rembrandt, maar er hingen ook werken van zijn leerlingen, net als bijvoorbeeld daar hangt een kopie vermoedelijk, hè, het wordt toegeschreven aan Ferdinand Bol en dat is een onderwerp wat Rembrandt eigenlijk precies zo heeft geschilderd.
 
“Dus dat is een jonge Ferdinand Bol nog voordat hij de grote Ferdinand Bol werd?”
“Ja, Rembrandt was zo gevraagd dat wilde je het maken in Amsterdam, dan moest je bij Rembrandt in de leer gaan en als je dat kon betalen, want hij was heel duur, 100 gulden per jaar vroeg hij om bij hem in de leer te mogen komen, ja, dan was het de bedoeling dat je in zijn stijl ging schilderen en zijn onderwerpen ook schilderde, en dat werd ook op de markt gebracht. Dus dat werd gewoon verkocht.”

“Dit was Rembrandt’s atelier?”
“Ja, dit was het schildersatelier, dus zoals je ziet: prachtig op het Noorden gelegen, dus het mooie licht…”
“Echt Noorderlicht?”
“Het echte Noorderlicht wat ze hier hebben en waar hij dus ook met meerdere leerlingen tegelijk aan het werk kon zijn.”

In dit atelier maakte Rembrandt niet veel portretten meer. Hij had genoeg van werk in opdracht en nam de vrijheid om te experimenteren met wat hij zelf interessant vond zoals Bijbelse taferelen. Zijn zogenaamde historische stukken.

“Je kan het schilderij van Rembrandt als je daar voor staat, dan zou je je kunnen voorstellen dat je erin stapt, alsof je als het ware in de voorstelling zou kunnen lopen en dan tussen de mensen door zou kunnen lopen. Nou, die driedimensionaliteit, ja, daar was hij erg uniek zou je kunnen zeggen in. En dat was een absolute andere stijl dan die, zeker in de midden jaren ’40, in de mode zou raken en, ja, dat is de gladde stijl, omdat daarin gingen zijn leerlingen Govert Flink, Ferdinand Bol, die gingen, ja, daartoe over en ja, die streefden hun meester met die nieuwe stijl in populariteit uiteindelijk voorbij.”
“En dan zou hij ook de nieuwe mode kunnen volgen?”
“Ja.”
“Maar hij denkt “stik!”?”
“Ja, hij zei “ik niet”.”
““Ik niet”?”
“Ja. Ja, nee, dat toont het karakter zou je kunnen zeggen van Rembrandt, dat hij zijn eigen keuzes maakte.”

Rembrandt van Rijn

Rembrandt van Rijn wordt beschouwd als de belangrijkste Hollandse meester van de Gouden Eeuw. Zijn schilderijen worden in zijn tijd al op waarde geschat en zijn nu miljoenen waard.

Hollands grootste meester

80 Jaar Oorlog in de klas

Van 1568 tot 1648 komen De Nederlanden in opstand tegen het Spaanse Rijk. Deze Tachtigjarige Oorlog leidt uiteindelijk tot het ontstaan van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden.

In 1648 is het na tachtig jaar oorlog met Spanje genoeg geweest. De meeste mensen in de Nederlanden willen een vredesverdrag, maar hierin moet wel de onafhankelijkheid van de Nederlanden worden bevestigd en dat gebeurt.

Afl. 7 De vrede van Münster

Groep 6/7/8

In 1607 wordt in Vlissingen een klein Michieltje geboren en die minimatroos drinkt geen melk, maar zeewater. Op zijn elfde gaat-ie al het schip in en 4 jaar later is Michiel volleerd zeevaarder. Hij koerst naar de Caribbean als koopvaarder, jaagt op walvissen en kaapt her en der een ladinkje mee. De doekoe’s stromen binnen en op zijn 44ste kan-ie ‘meer tijd aan zijn gezin gaan besteden’. Blijkbaar is toch af en toe een nachtje thuisgeweest…

Maar zeewater kruipt waar het niet gaan kan. De Ruyter wordt opperbevelhebber bij de Zeeuwse admiraliteit en voert allerlei vernieuwingen door, zoals formatievaren en het seinen met vlaggen. In 1667 moet-ie aan de bak tegen de Britten. Hij vaart pardoes over een grote ketting heen, steekt de Britse vloot in de hens en neemt het vlaggenschip mee naar huis. Een echte zeeheld - al lag-ie tijdens de slag zelf te kotsen in zijn kooi. Dat krijg je met al die vissoep.

Michiel voert nog menig zeeslagje, tot hij bij Sicilië een kanonskogel verkeerd op z’n been krijgt. De Ruyter krijgt een praalgraf in de Nieuwe Kerk in Amsterdam. En als je daar eens op bezoek gaat, dan ruik je de zee. Of is het de viskraam om de hoek?

Clipphanger

Waarom zijn bananen krom? Hoe werkt je geheugen? Uiteenlopende vragen die Clipphanger met een grappige animatie op een verrassende manier beantwoordt.

Clipphanger header

Clipphanger logo

Clipphanger 

Clipphanger op Youtube

Michiel de Ruyter was een Nederlandse zeeheld. Hij wint de ene zeeslag na de andere. De Ruyter krijgt het zelfs voor elkaar om de Britse vloot te verslaan in zijn eigen haven. Het vlaggenschip gaat mee naar huis als trofee.

Wie was Michiel de Ruyter?

Eind 17de eeuw is de republiek in oorlog met Engeland. Een zeeoorlog en daar moeten grote oorlogsschepen voor worden gemaakt. Eén van de grootste oorlogsschepen is De Zeven Provinciën, het vlaggenschip van Michiel de Ruyter. In Lelystad wordt het schip nagebouwd.

“Nou, hier heb je dan krijg je een beetje een idee van het volume van het schip.”
“Zo hé! Hoe lang is dit?”
“De waterlijnlengte is 45 meter.”
“Zeil?”
“1600 vierkante meter zeil in totaal.”
“Kanonnen?”
“80, bronzen stukken. En bewapening was bijna net zo duur als de bouw van het schip zelf! Dus een hele kostbare exercitie om zoveel kanonnen aan boord van een schip te krijgen als dit.”
“En jullie zijn hier dus jaren achtereen aan bezig, hoe lang waren ze er in die tijd mee bezig?”
“Ja. Een maand of 9. En dan hadden ze nog een strenge winter ook. En toen was ie klaar.”
“Hoeveel man zaten hierop?”
“Honderden. Afhankelijk van wat ze gingen doen, wat voor operatie ze in gingen, was het 5- tot 700 man zaten aan boord. Je had natuurlijk zeelui, je had soldaten, kanonniers, zeilbemanning. Dus een enorme bemanning aan boord van een schip.
Middels de bouw van dit schip kan je eigenlijk het verhaal van die periode heel mooi vertellen: het is eigenlijk een hele grote kapstok waar je die hele turbulente en dynamische 17de eeuw een beetje aan kan hangen.”

Houtzaagmolens, smederijen, bronsgieterijen beleefden in die jaren gouden tijden. Naast De Zeven Provinciën bouwden De Nederlanden na de Engelse zeeoorlog nog eens tientallen oorlogsschepen. Het land kende zichzelf weer. Een oorlogseconomie op volle kracht. Alleen nu voor het eerst van top tot teen gericht op oorlog ter zee. De schepen werden de visitekaartjes van de jonge staat. Vol met versierselen die van de nationale trots getuigden: leeuwen, wapens, hoofden, borsten. Met als pronkstuk de achterkant van het schip: het spiegelstuk.
 
“Dit is helemaal klaar al?”
“Dit stuk is helemaal gereed. En het is eigenlijk, ja, het naambord van de zeven provincies zou je kunnen zeggen.”
“Met de wapens van de zeven provinciën?”
“Ja, de zeven provinciewapens…”
“Dit moest echt adverteren dat we hier te maken hebben met een republiek die heel trots was op zijn zelfstandigheid zonder een Koning of wat dan ook.”
“Hè, je liet jezelf zo protserig zien als een pauw eigenlijk. En het was er tegelijkertijd ook bedoeld om de vijand te imponeren en om te laten zien van “we lusten jullie rauw!”.”

De zeven provinciën

Tegen het einde van de Gouden Eeuw zijn de Nederlanden in oorlog met Engeland. Die strijd wordt uitgevochten op zee. Met “De zeven provinciën” gaan de Hollanders de strijd aan. Dit schip wordt nu nagebouwd in Lelystad.

Een slagschip uit de Gouden Eeuw

Kijk eens hier! Hét allergrootste scheepsmodel uit de zeventiende eeuw, hier in het Rijksmuseum. Het heet de William Rex! Oftewel de Koning Willem. Het is gebouwd door echte scheepsbouwers uit Vlissingen. Niets is verzonnen of weggelaten aan dit scheepsmodel. Alles klopt tot in de details. Dit scheepsmodel stond in de Admiraliteit van Zeeland, een soort ‘hoofdkantoor’ van de marine waar het als een onderdeel van de vloot heeft staan pronken. Ontzettend gaaf. 

Dit zie je nu ook nog wel eens. Scheepsmodellen op een hoofdkantoor zodat je kan laten zien hoe trots je bent op je vloot. Dus zo moet een schip er in de zeventiende eeuw uit hebben gezien. Laten we eens van dichtbij bekijken hoe de William Rex eruitziet. Voorop, het boegbeeld, een leeuw met een kroon. Een enorm anker. We hebben het geschut. Dit schip is een driemaster dus we zien drie grote masten. Veel zeilen en ook heel veel touwen, lijnen. Achterop het schip zien we een versierde kajuit met hier de wc maar die was alleen voor de kapitein en de officieren. Als matroos moest je gewoon met je billen overboord of je deed het in een emmer.

Dit schip is op schaal nagemaakt maar zo moet een heus oorlogsschip er in de zeventiende eeuw uit hebben gezien. Meer dan 74 kanonnen verdeeld over drie lagen van het schip. Onder hebben we de zwaardere kanonnen, boven de wat lichtere. Beneden hebben we het zwaardere geschut. En met dit soort schepen werd Nederland oppermachtig. Op een gegeven moment in de Gouden Eeuw heeft Nederland meer schepen dan Engeland en Spanje samen. Ze veroveren gebieden in het oosten en in het westen en kunnen zo hun handelsimperium opbouwen. Denk maar eens aan de handelscompagnieën zoals de VOC, de verenigde Oost-Indische compagnie in Azië, of de WIC, de West-Indische compagnie in Afrika, Noord-Amerika, Zuid-Amerika en het Caraïbisch gebied. En dat veroveren ging met veel geweld gepaard, vooral tegen de lokale bevolking. Hier in het Rijksmuseum bij de speciale collecties krijg je door middel van hologrammen een beetje een beeld van hoe het aan boord van een schip is. En hier zien we de echte schepen geschilderd. Met dit soort oorlogsschepen vochten de Nederlanders hun vele zeeoorlogen uit. Alleen al in de Gouden eeuw hadden we drie Engelse zeeoorlogen. Maar ze vochten niet alleen tegen de Engelsen, ook tegen de Spanjaarden, de Portugezen, de Fransen. En waarom allemaal? Om hun eigen handel te beschermen en om machtig te worden. Voor deze zeeoorlogen had je wel goede admiraals nodig. En eentje daarvan is Michiel de Ruyter. Kom maar mee.
 
Dit is misschien wel een van de beroemdste en bekendste admiraals van Nederland: Michiel de Ruyter. Een van zijn stoerste daden is de tocht naar Chatham in 1667. Met meer dan 1000 manschappen en meer dan 60 schepen vaart hij gewoon Engeland binnen. En wat doet hij? Hij vaart het binnenland in, tot aan Chatham en vernietigt daar de vloot in hun eigen veilige haven. Hij zet alle schepen in de hens. En wat nemen de Nederlanders mee na hun gewonnen slag? Het vlaggenschip van de Engelse vloot, de Royal Charles. En tegenwoordig hebben we hier in het Rijksmuseum nog de achterkant en dat noemen we de spiegel. En zo krijgt Michiel de Ruyter van de state van Holland deze kostbare gouden beker als beloning. En bekers winnen willen we nog steeds heel erg graag. Hier in het Rijksmuseum hebben we ook pentekeningen van Willem van de Velde. Hij was gespecialiseerd in het vastleggen van grote zeeslagen met pen en inkt. We noemen hem ook wel een zeventiende-eeuwse oorlogsreporter want als we goed kijken zien we hem hier zitten, in een klein sloepje. Hij ging mee tijdens de slag en tekende alles wat hij zag. Hij zag voor zijn ogen mensen verdrinken, hij hoorde de bulderende kanonnen en voelde het hete vuur. In zijn aantekeningen noemt hij het ook wel een brandende hel. Gedurende de hele Gouden Eeuw lukt het de Nederlanders om hun handels- en machtspositie te behouden. En geloof me, dat ging er niet zachtzinnige aan toe. Er waren helden en winnaars maar ook slachtoffers en verliezers. In sommige delen van de wereld worden vrachtschepen nog steeds beschermd door de marine. Wat dat betreft: niks nieuws onder de zon.

Topstukken van het Rijksmuseum

In het Rijksmuseum in Amsterdam vind je belangrijke kunstwerken uit de Gouden Eeuw. Wat is het verhaal achter topstukken zoals De Nachtwacht van Rembrandt, Het Melkmeisje van Vermeer en andere kunstwerken?

Rijksmuseum header

Zoom in op het Rijksmuseum

In de Gouden Eeuw is Nederland een wereldmacht, ook op zee. Onder leiding van admiraals als Michiel De Ruyter worden gebieden veroverd en zeeoorlogen uitgevochten. Het grootste scheepsmodel uit die tijd is te bekijken in het Rijksmuseum, net als schilderijen en tekeningen waarop de meest gewelddadige zeeslagen zijn afgebeeld.

De zeevaartzaal in het Rijksmuseum

De republiek is ontstaan uit tachtig jaar oorlog, maar kent ook na 1648 veel wapengekletter, te land en ter zee. Nederland heeft zich dan inmiddels ontwikkeld tot militaire grootmacht. Er zijn allerlei redenen om naar de wapens te grijpen, maar de meeste oorlogen draaien om bescherming of uitbreiding van de handel. Aan het eind van de Gouden Eeuw zoeken concurrerende overzeese grootmachten de confrontatie. Tegen die achtergrond komen historische figuren bovendrijven die nog steeds als helden vereerd worden.

De republiek is ontstaan uit tachtig jaar oorlog, maar kent ook na 1648 veel wapengekletter, te land en ter zee. Nederland heeft zich dan inmiddels ontwikkeld tot militaire grootmacht. Er zijn allerlei redenen om naar de wapens te grijpen, maar de meeste oorlogen draaien om bescherming of uitbreiding van de handel.

Oorlog op zee

In de jaren na de Vrede van Munster stond aan het hoofd van de republiek der Nederlanden een man die zelf ook wel gedichten schreef en zelfs een toneelstuk had gemaakt: raadpensionaris Johan de Witt. Hij was een knap rekenaar en een rasbestuurder, een wat flamboyantere uitvoering van de eenvoudige Johan van Oldenbarnevelt.
Net als hij had De Witt een goed oog voor de Nederlandse en Amsterdamse handelsbelangen. De Fransen en met name de Engelsen keken met jaloezie naar de rijke Hollanders. Ze zonnen op manieren om ze een toontje lager te laten zingen, zo nodig met militaire middelen. Met hulp van de bij leven al legendarische  zee-admiraal Michiel de Ruyter wist De Republiek zijn vijanden nog lange tijd van zich af te houden.
Omstreeks 1670 begon duidelijk te worden dat er een grote aanval op handen was. Het landleger was door voortdurende bezuinigingen nauwelijks nog tot weerwerk in staat. De vestingssteden waren nauwelijks bemand. Op 22 mei 1672 kwam de grote invasie van het Franse leger over land. Het is op deze dag dat de Gouden Eeuw van het ene moment op het andere voorbij ging.  
Binnen de kortste keren stonden het Franse leger voorbij Utrecht en had het Amsterdam in het vizier. Johan de Witt wist dat hij als de schuldige voor dit debacle werd aangezien, en diende zijn ontslag in. Een paar weken later moest hij samen met zijn broer boeten voor de penibele toestand waar het land in terecht was gekomen. Ze werden in Den Haag gelyncht.
De Rotterdamse tegelbakker Oudaen kwam die avond langs het Groene Zoodje, waar de lijken van de twee te kijk waren gesteld, en waar het volk zich eraan te buiten ging, en vertelt ons waar deze bizarre relieken vandaan komen.
‘Het schavot raakte vol met het grauw. De lijken moesten het nu gaan verduren. De een sneed de vingers van de handen, de ander de neuzen uit de gezichten, de lippen van de mond, de oren van de hoofden, de tongen uit de monden, de tenen van de voeten. Alles werd vervolgens aan de omstanders verkocht, het ene lid voor minder, het andere voor meer geld. Degenen die de eerzaamste onder deze woestelingen wilden zijn hadden op de schaamdelen van de raadpensionaris een dode kat gelegd, en op die van de ruwaard [zijn broer] een handvol biesjes van een rozijnenkorf, maar het was slechts voor korte tijd. Aangezien de handel die werd gedreven met de vingers, tenen, neuzen, oren, lippen etcetra geweldig voortging, moesten ook de schaamdelen eraan geloven.’
Een jaar later had Oudaen een toneelstuk klaar waarin hij deze schanddaden aan de kaak wilde stellen. Hij durfde het niet te publiceren. De vrijheid was omgeslagen in angst.
En zo werd de Gouden Eeuw, die zo kort daarvoor nog een idylle leek, uiteindelijk in bloed gesmoord. De Republiek wist zich in 1674 weer van de Fransen te bevrijden, en zette het leven voort, maar het werd niet meer zoals het was.

Het was alsof Vondel het al voorvoeld had:
Al hanthaeft d'oppermaght, in oorloge, en gewelt,
De steden, eeuw op eeuw, haer paelen zijn gestelt,
Haer oude stuit in 't endt, gelijck des menschen leven. 
Wat menschen bouwen, wort geene eeuwigheit gegeven

Het einde van de Gouden Eeuw    

De Gouden Eeuw leek wel een sprookje, maar na het rampjaar 1672 volgt een economische neergang en is de Gouden Eeuw over haar hoogtepunt heen. 

Ook in de Gouden Eeuw werd bezuinigd

Even buiten Parijs staat het prachtige paleis van Versailles. Het paleis van koning Lodewijk XIV. Aan de bouw van Versailles hadden ook honderden kunstenaars meegewerkt. Ze hadden het paleis prachtig ingericht.
De eerste verdieping aan de linkerkant was bestemd voor de koningin. De rechterkant was voor de koning. En precies in het midden lag zijn slaapkamer. In de vele mooie zalen hadden edelen en bezoekers vrije toegang. Je kon van de ene zaal naar de andere lopen. Gangen waren er niet.
Lodewijk XIV wilde aan iedereen laten zien hoe rijk en machtig hij was. Achter het paleis van Versailles waren prachtige tuinen, parken, vijvers en fonteinen aangelegd. Lodewijk was dol op watervallen en fonteinen. Sommigen konden heel hoog water spuiten. Maar de fonteinen spoten alleen als de koning in de buurt was.

Paleis Versailles

HistoClips is makkelijk toepasbaar in de geschiedenisles en past in het profiel Mens en maatschappij. De onderwerpen variëren van de oude Grieken tot de Tweede Wereldoorlog.

HistoClips

Even buiten Parijs staat het prachtige paleis Versailles, het paleis van koning Lodewijk XIV.

Lodewijk XIV

Rond 1700 lezen alle belangrijke Europese filosofen de gevaarlijke teksten van de Hollander Spinoza. De reputatie van Spinoza is inktzwart. Velen beschouwen hem als een goddeloze immoralist. 
Want Spinoza heeft ook zo zijn ideeën over de Bijbel. "Ik verklaar ronduit en zonder omwegen dat ik de Heilige Schrift niet begrijp, ook al heb ik heel wat jaren aan haar besteed."
En dat terwijl iedereen er vanuit gaat dat het God zelf is die door middel van de Bijbel de mensen toespreekt!
In de zondeval gelooft Spinoza niet. Adam en Eva aten gewoon een appel van de boom van de kennis van goed en kwaad, om er achter te komen dat die giftig was.
"God openbaarde Adam dat het eten van die boom de dood veroorzaakt, zoals hij ons ook met behulp van het natuurlijk verstand laat zien dat vergif dodelijk is voor ons.
Ook een straffende God bestaat niet, zegt Spinoza.
Maar als die niet bestaat, sputteren zijn tegenstanders, wat weerhoudt de mens er dan van om crimineel te zijn? "Echt, wie dat alleen uit vrees voor straf nalaat, die handelt geenszins uit liefde en omhelst allerminst de deugd."
Spinoza is nu staatsvijand nummer 1. Hij moet onderduiken. Via Rijnsburg belandt hij in Den Haag.
Spinoza was zijn tijd ver vooruit. Hij verdedigde vrijheid van meningsuiting en vrijheid van denken in een tijd waarin er nog volop censuur was. Daarmee stond hij aan de wieg van de Europese Verlichting.
Die Verlichting moet je zien als een proces van bewustwording. Het is back to reality. Hoe kunnen we met z’n allen gelukkig worden, ondanks het besef dat we allemaal door onze emoties en driften worden geleid. En ondanks het besef dat we sterfelijk zijn.
Over deze vraag wordt de hele achttiende eeuw gediscussieerd. In alle kranten, tijdschriften, genootschappen, kroegen en koffiehuizen. Er is een enorme drang om de wereld te veranderen. Wat is het geheime recept voor geluk? Is dat vrijheid? Opvoeding? Of toch God? Personen als Spinoza zijn breekijzers: ze openen deuren. De ogen van de mensen om hen heen gaan open.
Als de duivel en de hel echt niet bestaan, zoals Spinoza beweert, dan verandert opeens het hele perspectief! Dan gaat het inderdaad niet meer om: hoe kom ik in de hemel, maar om: hoe word ik NU gelukkig, op DEZE aarde?

Spinoza en de Verlichting

Spinoza was zijn tijd ver vooruit. Hij verdedigde vrijheid van meningsuiting en vrijheid van denken in een tijd waarin er nog volop censuur was. Daarmee stond hij aan de wieg van de Europese Verlichting.

De Europese Verlichting

H/V examenvideo's bij geschiedenis (havo/vwo) over de Gouden Eeuw.

Geschiedenis examen: tijdvak 6, regenten en vorsten

De minister zet een streep door de NTR en daarmee ook door Schooltv.          
Laat Schooltv niet verdwijnen. 

rode kerstballen in een boom

Schrijf je in de voor de maandelijkse nieuwsbrief voor het laatste Schooltv PO-nieuws

Nieuwsbrief PO

Blijf op de hoogte van het laatste Schooltv-nieuws voor VO.

Nieuwsbrief VO

Contact

Schooltv Help

Veelgestelde vragen

Schooltv maakt educatieve content voor het onderwijs, bestaande uit video's en interactief materiaal. Altijd bij de les!

Over Schooltv

Over Schooltv.nl

Schooltv.nl is een videodatabase, gevuld met educatieve en informatieve videoclips, filmpjes, fragmenten, liedjes, animaties, lesvideo’s afleveringen, TV-programma’s, televisieseries, videoverzamelingen en afspeellijsten.