Klas 4/5/6

Examenvideo's bij geschiedenis (havo/vwo) over tijdvak 7: Pruiken en revoluties (1700 – 1800) / Eeuw van de Verlichting (18e eeuw).

Waarom zijn bananen krom? Hoe werkt je geheugen? Uiteenlopende vragen die Clipphanger met een grappige animatie op een verrassende manier beantwoordt.

Clipphanger header

Clipphanger logo

Clipphanger 

Clipphanger op Youtube

In de 18e eeuw begint in Europa de Verlichting. Door de ontwikkeling van de wetenschap veranderen onze ideeën over de maatschappij. Weet jij wat de Verlichting precies inhoudt? Test je kennis in de quiz. 

Quiz over denkers en ideeën

Wat weet jij over de Verlichting?

Aardrijkskunde examenquiz

Test of jij goed bent voorbereid op je examen aardrijkskunde! Wat weet je van platentektoniek, de koolstofkringloop en oceanische circulatie? Klik op de afbeelding om te beginnen.

Examenquiz bij aardrijkskunde voor vwo

Wat weet jij over de aarde als natuurlijk systeem?

Klas 1/2/3

De negentiende eeuw wordt ook wel de ijzeren eeuw genoemd. Er worden bruggen gebouwd en industrieën opgezet. Een eeuw die de basis legt voor het moderne Nederland. Presentatie: Hans Goedkoop. 

Programmaheaders

De IJzeren Eeuw in de klas

NPO Geschiedenis

In de 19e eeuw begint in Nederland de industriële revolutie, ook wel bekend als de ijzeren eeuw. In deze tijdlijn word je meegenomen in belangrijke momenten voor de ijzeren eeuw.

Tijdlijn over de 19e eeuw

De industriele revolutie in Nederland

Amsterdam quiz

Daan Schuurmans onderzoekt het verleden van onze hoofdstad, vanaf de allereerste huizen tot de rolkoffers van nu. Vanaf 5 februari 2025 elke week een nieuwe aflevering.

Het verhaal van Amsterdam in de klas

Programmalogo's

Meer over de serie

Amsterdam begint in de Middeleeuwen als een kleine nederzetting en groeit in de zeventiende eeuw uit tot een rijke havenstad. Hoe heeft onze hoofdstad zich door de eeuwen heen ontwikkeld? Test je kennis van de geschiedenis van Amsterdam in deze quiz. Klik op de afbeelding om de quiz te starten.

Quiz over de geschiedenis van onze hoofdstad

Wat weet jij van Amsterdam?

Immanuel Kant is geboren in de toenmalige Pruisische stad Koningsbergen – het tegenwoordig Russische Kaliningrad – en daar stierf hij ook. Hij verliet de stad nooit.
Aan Kant danken we het idee van de autonome mens; de mens die voor zichzelf denkt, en zich niet onmondig laat leiden door een ander. Sapere aude! schrijft Kant in 1784. Ofwel: durf te denken! 
Hij leidde een strikt leven. Elke dag om vijf uur liet Kant zich wekken door zijn bediende, de oud-militair Lampe, die hem toeriep: “Het is tijd!”. Zijn dagelijkse wandelingen waren zo punctueel dat men de klok erop gelijk kon zetten.
Kant laat in zijn Kritiek van de Zuivere Rede zien dat er een grens is aan wat we kunnen kennen. In die tijd deden filosofen uitspraken over het bestaan van God of de onsterfelijkheid van de ziel, maar volgens Kant is dat louter speculatie. Ze gaan immers de zintuiglijke ervaring te boven. 
Maar had Newton niet laten zien hoe gedetermineerd door natuurwetten die zintuiglijke ervaringen zijn? Hoe zit het dan met die menselijke autonomie? Dat is een actuele discussie: wetenschappers laten zien hoe genen en omgevingsfactoren ons gedrag bepalen. Waarom nog spreken over autonomie? 
Omdat het geweten ons belet om verantwoordelijkheid voor onze handelingen af te schuiven, aldus Kant. Daarom moeten we wel veronderstellen vrij te zijn: alleen een vrij mens kan immers bij zichzelf nagaan of zijn handelingen moreel te rechtvaardigen zijn. 
Vrijheid betekent bij Kant dus niet: doen waar je zin in hebt. Vrijheid impliceert verantwoordelijkheid. Een autonoom mens verplicht zichzelf goed te handelen. In de beroemde categorisch imperatief geeft Kant een criterium: handel volgens dat principe waarvan je zou willen dat het een algemene wet wordt. Een autonoom mens weet dat hij niet egoïstisch zijn gang kan gaan. Als immers iedereen dat zou doen, gaat het ten koste van ieders vrijheid. (De mens is onderhevig aan natuurwetten, en tegelijkertijd – als moreel wezen – autonoom.) 
Op het grafmonument van Kant vinden we een beroemd citaat, waarin hij vertelt hoe hij zowel de sterrenhemel als de morele wet bewondert. Wie naar de sterren kijkt, voelt zich verpletterend nietig, niettemin stijgt onze geest uit boven elke materie.

Immanuel Kant

Kant was een Duitse filosoof ten tijde van de Verlichting. Hij werd beroemd met zijn opvatting dat ieder mens vrij is. We zijn autonome wezens, maar dat brengt ook verantwoordelijkheid met zich mee.

Grote geesten

Immanuel Kant (1724 – 1804)

Groep 6/7/8

Precies 300 jaar geleden, in het jaar 1713 is Utrecht opeens het centrum van de wereld. Leiders uit 30 Europese landen komen er samen om te praten over vrede. En dat is hard nodig. Want al eeuwen lang zijn er oorlogen. Europeanen vechten over de hele wereld, de hele tijd zijn er veldslagen en zeeslagen. Nederlanders voeren oorlog tegen de Spanjaarden en daarna tegen de Fransen. De Fransen hebben jarenlang oorlog met de Engelsen. En de Engelsen weer met de Spanjaarden. 
Het wordt helemaal een chaos als de koning van Spanje dood gaat. Die heeft namelijk geen kinderen en dus geen opvolger. Leiders van allerlei landen willen de baas in Spanje worden. Het wordt weer oorlog. Dan komt er een idee: We moeten gaan praten, in plaats van oorlog voeren. 
Hier in Utrecht in het oude stadshuis kwamen diplomaten uit heel Europa in 1712 samen om over vrede te praten. Het idee om in Utrecht te onderhandelen was een Engels idee. En de officiële reden was dat Utrecht toen mooie brede straten en pleinen had en dan konden koetsen elkaar passeren zonder dat ze op elkaar hoefden te wachten. Dat was voor die diplomaten heel belangrijk want anders kreeg je ruzie over wie eerst mag. 
En al die onderhandelaars moesten ergens wonen. Verdeeld over de hele stad.
Hier in dit oude stadskasteel woonde Melchior de Polignac, de Franse onderhandelaar. Hier in dit witte huis woonde de hertog van Osuna, de Spaanse onderhandelaar Hier achter mij in het Paushuize woonde de graaf van Zinzendorf de onderhandelaar van de Duitse keizer. 
Zoveel internationale gasten: Die moeten allemaal vermaakt worden. De stad bruist van de feesten. Met theater, muziek en bier. Zodat de leiders na de moeilijke gesprekken, 's avonds ook lekker kunnen ontspannen.
Anderhalf jaar lang duren de onderhandelingen. En uiteindelijk lukt het. Ze stoppen met vechten, en sluiten vrede. De Vrede van Utrecht. 
Dit is hem dan, het verdrag dat ze op 11 april 1713 in Utrecht hebben ondertekend. In dat verdrag dat bestaat uit 39 artikelen staan een heleboel afspraken, maar de belangrijkste was dat de fransman Philippe D'anjou als Philips de Vijfde als koning van Spanje werd erkend. En bovendien werden allemaal grenzen tussen Europese landen opnieuw getrokken. 
Voor het eerst in de geschiedenis van Europa was er een verdrag over vrede. 


De Vrede van Utrecht

300 jaar geleden was er voortdurend oorlog in Europa. In 1713 werd er daarom een vredesverdrag gesloten tussen 30 Europese landen: de Vrede van Utrecht.

Het eerste vredesverdrag in de Europese geschiedenis

In de 16de eeuw is Nederland een jonge natie die vooruit kijkt, ambities heeft en zich sterk voelt. En die sinds 1568 in oorlog is met een rijk dat nóg succesvoller is: de Spaans/Portugese Monarchie. Dit Koninkrijk is op dat moment de onbetwiste wereldleider. Ze ontdekken bijna de hele wereld.
De Portugezen hebben de kust van Brazilië verkend vanaf 1500, vanaf 1540 beginnen ze bepaalde stukken van de kust te koloniseren. En vanaf 1540 beginnen ze ook eens te experimenteren met het planten en verwerken van suikerriet. De Portugezen hadden al de nodige ervaring met het maken van suiker op eilanden voor de Afrikaanse kust. Toen gebeurde het nog op vrij kleine schaal. Ze maakten niet zo heel veel suiker. In Brazilië wordt dat steeds groter. Je krijgt dan plantages waar 300 slaven aan het planten en kappen van het riet gezet worden en suikermolens waar dan ook nog eens per molen zo’n 60, 70 slaven werken. In eerste instantie zijn er dus allemaal Indiaanse slaven.
Wat het zwaarst telde zowel voor de Indianen als de Portugezen was dat ze heel slecht bestand bleken te zijn tegen ziektes die de Portugezen vanuit de oude wereld, Europa, hadden overgebracht naar de nieuwe wereld Brazilië. Indianen bezwijken daaraan op massale schaal. Die Indiaanse bevolking is in de eerste eeuw van het contact met Europeanen letterlijk gedecimeerd, teruggebracht tot 1/10 van wat het voor Columbus was.
En dus worden er vervangers gezocht, in Afrika. Portugal maakt al eeuwenlang gebruik van zwarte slaven en weet uit ervaring dat ze hard en lang kunnen werken en veel geld opbrengen.

Slavernij in de nieuwe wereld

In de 16e eeuw zijn Portugal en Spanje de grootmachten in de wereld. Na de ontdekking van Amerika veroveren ze grote stukken van het zuidelijke continent. Daar stichten ze plantages waar tot slaaf gemaakten gaan werken.

Werken op plantages

De slaven die de Nederlanders hebben gekocht worden naar Fort Elmina aan de kust gebracht. Daar kwamen dus de slaven binnen en die werden dan hier naartoe gebracht, naar dit plein, en die slaven, niet alle slaven werden gekocht, maar ze werden eerst gekeurd door de chirurgijn en een slaaf die dan goed bevonden was, een gezonde slaaf, die werd dan gekocht en dan werden ze gebrandmerkt.
Want op het moment dat ze gebrandmerkt waren, wist de WIC ook van “dit zijn onze slaven”, ook als iemand wegliep. Dan worden de slaven opgesloten in het fort, soms maandenlang, tot er genoeg zijn om de reis over zee te maken. Maar eerst volgt nog een selectie: De scheepsarts, die keurde de slaven op het schip. Het kon ook wel zijn, dat hij dat aan de kust deed, maar meestal gebeurde dat op het schip en de slaven die afgekeurd werden, die moesten dan weer terug naar de kust.
Henri Gallandat was zo’n scheepsarts, hij schreef er zelfs een boek over? Ja, dat boek, dat heette Onderrichtingen Der Slavenhandelaren. Scheeparts Gallandat heeft allerlei tips. Zo mag een slaaf niet ouder zijn dan 35 jaar en geen grijs haar hebben. Heeft hij koorts, geelzucht, scheurbuik of verstoppingen in de lever, dan zal de verkoper doen alsof de slaaf zeeziek is. Aan de andere kant is de slaaf soms niet ziek, maar zo angstig dat hij het benauwd krijgt en een verwilderd gezicht heeft. Zo erg, dat het lijkt alsof hij een zware koorts heeft. Dat komt, omdat hij denkt, dat hij doodgemaakt zal worden en opgegeten door de blanken.

Fort Elmina

Aan de kust van West-Afrika staat Fort Elmina. Voeger was dit de plek waar Afrikaanse tot slaaf gemaakten werden ingescheept voor hun reis naar de ‘nieuwe wereld’. Nu is het een stille getuige van een onrustig verleden.

Nederlands slavenfort in Afrika

Afrikanen zijn niet alleen handelswaar, ze dienen soms ook als cadeautje. Het overkomt een 8-jarig jochie. Die jongen krijgt een Nederlandse naam: Jacobus Capitein. Hij werd ontvoerd en tot slaaf gemaakt. Hij werd gevangen genomen en verkocht aan een kapitein die hier slaven kocht om mee te nemen naar Amerika. En vervolgens wordt hij als cadeautje weggegeven.
Hij was nog maar 7 of 8. En hij werd aan een koopman gegeven met de naam Van Gogh. Hij woonde in een van de forten en werkte voor de West-Indische Compagnie. Jacobus reist met zijn eigenaar Van Gogh vanaf Fort Elmina in Ghana via Suriname naar Nederland, op een slavenschip.
Was hij nog slaaf toen hij eenmaal op Nederlands grondgebied was? In Nederland was hij niet langer een slaaf want slavernij was in Nederland bij wet verboden. Hij was hier dus vrij. Hij wordt in 1735 gedoopt in een bomvolle kloosterkerk. Dezelfde kerk waar ook de dochters van Willem Alexander en Maximá zijn gedoopt. Jacobus is dan 18 jaar.
En het was een unieke gebeurtenis hier? Zeker. Dat was nooit eerder gebeurd. Dat was de eerste keer dat een zwarte werd gedoopt hier in deze kerk. Dat was heel belangrijk voor de Capitein. Hij schrijft zelf in één van zijn geschriften dat hij naar Nederland was gekomen omdat God dat zo wilde. Zodat hij hier opgeleid zou worden en het evangelie naar zijn mensen kon brengen. 
In Leiden schrijft Jacobus Elisa Johannes Capitein zich in op één van de meest toonaangevende universiteiten van Europa. Hij gaat er Theologie studeren. Om af te studeren kiest hij een opmerkelijk onderwerp: “is slavernij verenigbaar met het Christelijk geloof?”.
Hij stelde dat de bijbel slavernij bestond. Eigenlijk zei hij: als je je slaven niet goed behandelt dan ben je schuldig. De slavernij zelf is het probleem niet. Het gaat om de regels omtrent de slavernij. Ik denk niet dat hij zich destijds had kunnen uitspreken tegen slavernij. Dat denk ik niet. Daar was een heel moedig persoon voor nodig. Hij was daar niet bij gebaat want hij wilde dominee worden. En dat kon alleen als hij de kerk en de West-Indische Compagnie tevreden stelde. Dat klopt gedeeltelijk. Maar ik denk ook dat hij echt geloofde wat hij schreef. Daarom is Capitein zo’n tragisch figuur.

Jacobus Capitein

Jacobus Capitein wordt als cadeautje weggegeven aan een Nederlandse koopman. Hij neemt Jacobus Capitein mee naar Nederland. Hier gaat Jacobus theologie studeren.

Een zwarte tot slaaf gemaakte in Nederland

1600 Nederlandse schepen met bijna 600.000 slaven maken de overtocht naar de nieuwe wereld, naar de voormalige Nederlandse Antillen en naar Suriname en omgeving. Het leven op de slavenschepen is verschrikkelijk. De slaven worden met honderden tegelijk in de ruimen opgesloten en vastgeketend. In de bedompte ruimte is nauwelijks frisse lucht. Er is vaak te weinig water en eten voor de reis die wel 2 maanden kan duren. Veel slaven overleven de reis niet.
Laat de slaven dansen zo vaak het kan. Zorg voor een trommel en ander speeltuig aan boord zodat ze aangezet worden zich te bewegen. Niet alleen tot hun vermaak, maar ook voor de gezondheid.
Bijna niemand neemt het op voor de slaven, maar zelf komen ze regelmatig in verzet tegen het onmenselijke regime op de Nederlandse schepen. Tijdens de 1600 slavenreizen onder Nederlandse Vlag was er ruim 300 keer verzet. Dat is bijna 1 op de 5 schepen.
Is het nou ooit gebeurd dat de slaven succesvol een schip hebben overgenomen?
Voor Nederland is dat eigenlijk maar één keer gebeurd en dat is het schip de Vigilante aan het eind van de 18de eeuw. Dat was een Zeeuws schip en daar de slaven zijn in opstand gekomen vlak voor de kust van Suriname en de bemanning is toen van het schip gevlucht en de slaven zijn aan land gesprongen, en waar ze gebleven zijn weet niemand.
Hoeveel slaven zijn er omgekomen op de 1600 Nederlandse schepen? Uiteindelijk zullen 80.000 Afrikanen hun reis naar de nieuwe wereld niet overleven. Gemiddeld sterft zo’n 13% van de gevangenen.

Slavenschepen varen naar de nieuwe wereld

Tot slaaf gemaakten worden op elkaar gestouwd in het ruim van het schip. Eten en drinken is op rantsoen. Veel stot slaaf gemaakten komen om op deze reis. 80.000 Afrikanen overleven de reis niet.

Een verschrikkelijke reis

Een paar eeuwen geleden zijn er nog geen fabrieken, geen machines en al helemaal geen computers. Als je iets nodig hebt, dan moet je het zelf maken. Of het laten doen door een vakman. Alles wordt met de hand gemaakt. Met behulp van eenvoudig gereedschap. Wij zouden nu zeggen dit is pas vakwerk. Want het kostte heel veel tijd om zo’n ton te maken. Hier, neem nou deze. Daar was je toch al snel zo’n 7 uur mee bezig. De meeste mensen woonden toen op het platteland. Ze moesten toen vaak hard werken. En voor het zware werk gebruikten ze paarden. Of wind. In deze molen werd bijvoorbeeld het graan gemalen. Hier, en wat dacht je van die boor daar? Allemaal maken ze gebruik van de kracht van de wind. Paardenkracht, windkracht… okay. Maar de mensen moesten nog wel steeds zelf het werk doen. Niks ging vanzelf. En er was heel wat te doen. Het hele gezin hielp mee. Mannen werken meestal op het land. Veel vrouwen werken thuis. Ze verdienen hun geld met spinnen. Van wol of katoen spinnen ze bijvoorbeeld draden. Daar worden lappen stof van geweven. Er komt steeds meer vraag naar kleding, lakens en ander textiel. Want de bevolking groeit. Dat kan ook omdat de technieken in de landbouw steeds beter worden en er daardoor meer voedsel komt. Al die mensen hebben kleding nodig. Dat moet door de thuiswerkers worden gemaakt. En dat terwijl die al heel lange dagen maken. Tot diep in de nacht zijn ze aan het werk. Er moet dus een slimmere en snellere manier worden bedacht om stoffen te maken. Uitvinders gingen aan de slag en zij bedachten machines om sneller mee te kunnen spinnen en weven. En dit hier was de eerste uitvinding: de schietspoel. En daar mee kon je twee keer zo snel weven. Eén rukje aan dit touw en die spoel die schoot tussen de draden door van de ene naar de andere kant. Een andere goede uitvinding is de Spinning Jenny. Met deze spinmachine kan je niet één maar acht draden tegelijk spinnen. Later wordt het apparaat steeds verder verbeterd en uiteindelijk kan je wel honderden draden tegelijk maken. Met deze machines gaat het spinnen en weven dus wel een stuk sneller, maar ze moeten nog steeds met de hand bediend worden. Dat verandert als iemand bedenkt dat je die nieuwe machines ook op waterkracht kunt laten draaien. Ze worden aangesloten op een groot waterrad. De machines zijn nu zo groot geworden dat ze niet meer in een huis passen. Er wordt een fabriek omheen gebouwd, aan de rivier natuurlijk!

Vóór de industriële revolutie

Een paar eeuwen geleden waren er nog geen fabrieken, geen machines en al helemaal geen computers. Alles wordt met de hand gemaakt. Met behulp van eenvoudig gereedschap.

Niets gaat vanzelf

Onzichtbaar Nederland in de klas

Fabrieken en bedrijven vind je overal in het Nederlandse landschap. Voor een moderne industriële sector worden oude fabrieken, kanalen en wegen vervangen door nieuwere en modernere faciliteiten. Al dat komen en gaan vraagt om een groot aanpassingsvermogen. Wat betekent dat voor achterblijvers en waar krijgen nieuwe plannen de ruimte?

De Nederlandse industrie

Met de stoommachine begint de Industriële Revolutie. Wanneer we het over de eerste stoommachine hebben, bedoelen we meestal de machine die door James Watt werd uitgevonden. Maar een andere onderzoeker was Watt voor:  Thomas Newcomen had al eerder een stoommachine bedacht. 
Deze stoommachine. Zijn machine werkt zo: stoom uit de ketel duwt de zuiger omhoog zodat er beweging ontstaat. Als de zuiger op zijn hoogste punt is spuit er een klein straaltje water in de cilinder. Hierdoor verandert de stoom weer in water, en ontstaat er onderdruk. Die onderdruk zorgt ervoor dat de zuiger weer naar beneden zakt. De eerste Newcomenmachine wordt in 1712 in Engeland in gebruik genomen. Hij pompt grondwater uit kolenmijnen. 
Ook in Nederland willen mensen deze ‘vuurmachines’ wel gebruiken. Ze zouden handig kunnen zijn bij het droogmaken van onze polders! Deze machine is een demonstratiemodel. Hiermee wordt de enorme kracht van stoom aan het publiek getoond. Toch duurt het tot ver in de 19de eeuw voordat stoomkracht gebruikt wordt bij het leegpompen van de Hollandse polders. Wij hebben onze molens toch al?

De stoommachine

De eerste stoommachine is uitgevonden door Thomas Newcomen. De enorme kracht van stoom heeft veel invloed op de economie. En resulteert uiteindelijk in de Industriële Revolutie. 

Gebruik van water en onderdruk

In 1758 is Casanova in Nederland. Hij leert er de veertienjarige Esther kennen. Wat blijkt? Hij mag haar van haar vader gewoon meenemen naar een concert! In een koets! Esther vindt dat heel normaal:"Ik weet dat men nergens anders een jong meisje alleen met een man laat uitgaan, maar hier wordt ons geleerd op onszelf te passen." In de tweede helft van de eeuw wordt het vertrouwen in de zelfstandigheid en verantwoordelijkheid van kinderen steeds groter. Voor het eerst verschijnen er boekjes voor hele jonge kinderen. Die worden eindelijk in hun eigen taal en op hun eigen niveau aangesproken! Een echte bestseller wordt Proeve van kleine Gedigten voor Kinderen, geschreven door Hiëronymus van Alphen, advocaat, weduwnaar en vader van drie zoontjes. In eenvoudige taal maken de kinderen kennis met verlichte ideeën. Werden Spinoza en Bekker een kleine eeuw eerder nog veroordeeld toen ze beweerden dat de duivel niet bestond, in 1778 is deze gedachte volledig geaccepteerd! "Pietje, als je niet wilt deugen, Dan verschijnt de zwarte man. Klaasje foei, dat is een leugen! Laat hem komen, als hij kan. Wie aan zulk een man gelooft,is van zijn verstand berooft.
Van Alphen maakt bovendien reclame voor alle nieuwe opvoedkundige idealen die John Locke eind zeventiende eeuw introduceerde. Dus niet slaan:" Dat algemene lompe en strenge middel om kinderen te slaan of te straffen met de roede...is het alleronbekwaamste om in de opvoeding gebruikt te worden."
Vaderlandsliefde is een van de belangrijkste deugden om te leren, ook voor kindjes: "Al ben ik maar een kind,
Toch wordt mijn vaderland door mij op ‘t hoogst bemind. Ook de minder aangename kanten van het leven komen aan bod, zoals de dood. "Mijn lieve kinders, schrik toch niet,Wanneer je dode mensen ziet; Zouden jullie voor lijken beven? Kom hier: deze bleke koude man, Die voelen, zien, noch horen kan."
Houdt nu niet op te leven. Achttiende-eeuwse kinderen worden voortdurend met de dood geconfronteerd. Otto van Eck schrijft op 13-jarige leeftijd in zijn dagboek: "Afgelopen dinsdag feliciteerde papa nicht Scholten nog, dat zij weer beter was en nu is zij helaas dood. Dit leert ons hoe gauw ’t met iemand gedaan kan zijn en hoe men in gezonde dagen nooit moet denken, dat men nog lang te leven heeft." (18 juli 1794)

Opvoeding in de achttiende eeuw

Kinderen worden in de achttiende eeuw heel anders opgevoed dan tegenwoordig. Hoe ging dat eigenlijk? Een echte bestseller wordt Proeve van kleine Gedigten voor Kinderen, geschreven door Hiëronymus van Alphen.

Opvoeding en Verlichting

Stadhouder Willem V leeft een luxe leventje in zijn imposante paleis. Hij moet de macht delen met de regenten, maar voelt zich koning. Geen vuiltje aan de lucht, maar hij vergist zich...
Midden in de nacht worden in de Nederlandse steden in het diepste geheim pamfletten verspreid met de tekst: "Aan het volk van Nederland". De inhoud liegt er niet om: "Nederlanders bewapent u...Zet de oude elite uit hun macht, Volk, kies je eigen vertegenwoordigers".
Dit schandelijke pamflet wordt natuurlijk meteen verboden. Maar het kwaad is dan al geschied en het wordt alleen maar erger. Er komen meer pamfletten en ook in de kranten staat kritiek op de oude heersende kliek. Kritiek geschreven door democratisch gezinde burgers. Ze zien wat er in Amerika gebeurt. Daar hebben ze de Engelse gezaghebbers bestreden en verjaagd. De Verenigde Staten van Amerika is een democratische staat geworden…De kritiek op en de verwensingen naar de gezaghebbers in Nederland neemt toe. Er worden spotprenten gemaakt waarin de regenten worden afgeschilderd als ezels.
Het zijn de welgestelde burgers, advocaten, schrijvers, journalisten. Mensen met een frisse, moderne blik. Ze zijn goed op de hoogte van wat er in de wereld verandert. Ze hebben genoeg van de ouderwetse bestuurders, de stadhouder en de regenten. Die denken alleen maar aan hun eigen posities, hun eigen macht. Elke vorm van delen van macht houden ze buiten de deur. Bovendien zijn de Nederlanden versnipperd. allemaal provincies met ieder hun eigen bestuur, regels en wetten. Niet van deze tijd, vinden ze... Nederland is geen bestuurlijke eenheid, Nederland verstoft…Het land moet weer herrijzen, onder een modern bestuur, als één land. Patriotten noemen ze zich….
De patriotten krijgen steeds meer aanhang. Ze bundelen hun krachten, in sommige steden vormen ze gewapende burgermilities buiten het leger om, vrijkorpsen. Binnen een paar jaar is de helft van Nederland in handen van de patriotten.
Stadhouder Willem V moet toezien hoe de Patriotten ook in zijn eigen Den Haag de macht naar zich toe trekken...Hij kan het tij niet meer keren, geeft de moed op. "Ik wenschte dat ik dood waere, dat mijn vader nimmer stadhouder was geworden. Ik voel ik ben daertoe niet bekwame. 't Hooft loopt mij om." Willem kan de oppositie niet aan en vlucht naar Nijmegen, ver weg van het patriottische gepeupel in het westen...
Zijn vrouw, prinses Wilhelmina is woedend, ze vindt de vlucht vernederend. Willem kan zich als stadhouder toch niet zomaar aan de kant laten zetten door dat stelletje onbehouwen patriotten. Incognito wil ze terug naar Den Haag. Om de Oranjegezinden daar te steunen tegen de Patriotten. Maar ze komt niet ver. Een vrijkorps van de Patriotten heeft lucht gekregen van haar bedoelingen en houdt haar tegen en stuurt haar terug naar Nijmegen.
Maar hier laat ze het niet bij zitten. Ze schrijft een brief aan haar broer, hij is koning van Pruisen. Hij snapt haar vernedering maar al te goed. Hij stuurt zijn troepen naar Nederland om de Oranjes te helpen tegen de Patriotten.
En met succes, de buitenlandse troepen verslaan de patriotten. De macht van stadhouder Willem V van Oranje Nassau wordt hersteld. In 1787 komt de stadhouder weer aan in Den Haag. De oude orde wordt hersteld. Wat volgt zijn represailles tegen de patriotten. Hun bezittingen worden verbeurd verklaard. Velen vluchten naar Noord-Frankrijk Daar wachten ze hun moment af. Tot ze ooit zullen terugkeren en hun democratische idealen kunnen verwezenlijken in een modern Nederland...

Revolutie in Nederland

In de achttiende eeuw heeft de elite het in de Nederlanden voor het zeggen: Willem V en zijn regenten zitten op rozen. Maar als het volk in opstand komt en de patriotten ten strijde trekken gaat hij er vandoor. 

Revolutie in de Republiek

Tweehonderd jaar geleden was Nederland een republiek. Een land zonder koning. Er is wel een stadhouder. Hij is verre familie van onze koningin, dus ook een Oranje. Samen met andere belangrijke Nederlanders bestuurt hij de republiek.
Willem V is zo'n stadhouder. Hij woont in een mooi paleis en lijkt wel een koning. Eigenlijk voelt hij zich ook zo. Hij heeft best veel macht.
Het gaat niet zo goed met de Nederlanden in de tijd van stadhouder Willem V. Er is oorlog met Engeland. Engelse oorlogsschepen liggen voor de kust. Daarom durven Nederlandse handelsschepen de zee niet meer op. De handel ligt helemaal stil. En iedereen gaat dat merken.
Veel mensen beginnen te klagen en zij geven stadhouder Willem de schuld van alle ellende. Ze vinden dat hij de republiek slecht bestuurt. En het zijn al eeuwenlang dezelfde families die de macht hebben. Bovendien doet de stadhouder alsof hij koning is en het wordt tijd dat er iets aan wordt gedaan. Zij zijn ook belangrijk. waarom zouden zij geen stad mogen besturen?
Deze burgers noemen we Patriotten. Ze zijn ontevreden en dat laten ze weten ook! Ze maken spotprenten van de bestuurders. Ezels zijn het! Pamfletten en kranten worden gedrukt en verspreidt en iedereen praat erover.
In een van de pamfletten staat: "De stadhouder heeft de leiding over het leger, daarom hebben de burgers geen macht. Ze kunnen niks beginnen tegen Willem V. Hij kan doen wat hij wil."
Dit is geschreven door Johan Derk van der Capellen, maar hij durft zijn naam er niet onder te zetten. Johan is bang om opgepakt te worden. Hij wil wel dat iedereen het pamflet leest. Op de voorkant schrijft hij: "Aan het volk van Nederland" en 's nachts wordt het pamflet stiekem verspreid.
De Patriotten krijgen steeds meer steun. Ze leggen geld bij elkaar en kopen geweren en uniformen. Ze richten zo kleine legertjes op waarover de stadhouder geen macht heeft. dat noemen ze vrijkorpsen. In sommige steden grijpen de Patriotten de macht. Hier kunnen zij nu de besluiten nemen.
Willem V voelt zich niet veilig meer in Den Haag. Hij besluit om met zijn gezin te verhuizen. Ver weg van de Patriotten. Ze gaan in Nijmegen wonen. Daar is het veilig en Willem vindt het wel best zo: "Laat die Patriotten maar hun gang gaan".
Maar zijn vrouw prinses Wilhelmina van Pruisen legt zich er niet bij neer. Zij wil iets doen. Ze gaat op weg. Maar bij het dorpje Goejanverwellesluis wordt ze tegengehouden door een vrijkorps. Ze mag voorlopig niet verder.
Prinses Wilhelmina voelt zich vernederd. "Hoe durven die Patriotten!" Woedend keert ze terug naar Nijmegen. daar schrijft ze een brief aan haar broer, de koning van Pruisen in Duitsland. Ze vraagt hem om hulp. En die stuurt hij. Een leger van maar liefst 20.000 soldaten!
Daar kunnen de Patriotten niet tegenop. Ze moeten vluchten. Veel patriotten gaan naar Frankrijk. Den Haag is weer voor de stadhouder. De oranje vlag wappert. Het is weer net als vroeger.
Maar als jaren later Franse legers Nederland veroveren, keren de Patriotten terug. De stadhouder moet vluchten en de Patriotten zijn tevreden.

De Patriotten

Tweehonderd jaar geleden was Nederland een republiek. Een land zonder koning. Er is wel een stadhouder. Hij is verre familie van onze koningin, dus ook een Oranje. Samen met andere belangrijke Nederlanders bestuurt hij de republiek.
Willem V is zo'n stadhouder. Maar veel mensen beginnen te klagen en geven Willem V de schuld van alle ellende...

Burgers willen zelf hun stad besturen

Eén van de bekendste schrijvers uit de 18e eeuw is eigenlijk een journalist: Justus van Effen. Hij start het eerste opinieblad van Nederland, De Hollandsche Spectator. Van Effen wil Nederland écht vooruit helpen. Veel landgenoten dromen over rijkdom en betere werelden, maar in de praktijk moeten we eerst eens kritisch naar onszelf kijken. Zijn eigen tekortkomingen heeft Van Effen eerder al gepubliceerd, in een verhaal over een wat oudere man die terugkijkt op een bewogen leven. "Op één dag speelde ik vaak drie rollen: die van wijsneus, entertainer en van vechtersbaas. Dat ging zo ver dat ik nog vóór mijn achttiende verjaardag al tweeduizend gedachten in proza en poëzie had geproduceerd, zes minnaressen had versleten en meer dan tien maal mijn degen getrokken – alles met meer geluk dan wijsheid."
Met diezelfde kritische blik kijkt Van Effen nu naar héél Nederland. Waarom zou men geen vreemde woorden mogen gebruiken in het Nederlands? Je jaagt buitenlanders toch ook niet weg?
"Wat zouden de heren zeggen als iemand voorstelt dat in ons land alleen oorspronkelijke Nederlanders mogen wonen. En dat ons land gezuiverd moet worden van al die mensen uit andere landen, omdat anders ons nationale karakter verdwijnt."
Ook haat Van Effen alle mensen die meteen hun oordeel klaar hebben over elk nieuw politiek voorstel.
"Ik wil niet beweren dat het onderdanen van een vrij land niet vrij staat om elk naar eer en geweten zijn standpunten voor de dag te brengen. Ik zou alleen willen dat iedereen dat op bescheiden en bedaarde wijze doet."
Op veel punten kunnen Nederlanders zichzelf verbeteren. Zoals al die kruiers die buitenlanders vier keer zo veel laten betalen:
"Honderd keer ben ik ooggetuige geweest van dergelijke afschuwelijke praktijken en heb ik mijn best gedaan om de gedupeerden te beschermen. Waarmee ik mij niet zelden de brutaalste opmerkingen van die schoften van kruiers op de hals heb gehaald."
De Spectator geeft ook adviezen. Op een ingezonden brief van een vrouw die klaagt dat de hartstocht van haar man na vier maanden huwelijk is verdwenen, antwoordt de spectator dat de vrouw zich leuk moet blijven kleden, haar lichaam en haar gebit goed moet schoonmaken en dat ze haar man moet liefkozen: "Ik moet toegeven dat ik deze opmerkingen over zo’n netelig onderwerp met een zekere schroom heb opgeschreven. Wat mij heeft gerustgesteld, is de verzekering dat een zedenmeester, net als een anatoom, in zeker opzicht als een filosoof mag spreken, maar op een bedekte manier.
Van Effen sterft in 1735 aan maagkanker. De Hollandsche Spectator is niet meer. Maar er staan al weer nieuwe journalisten te popelen om de fakkel over te nemen. De discussies over een beter Nederland zijn nog maar net begonnen.

Justus van Effen

In de 18e eeuw dromen veel mensen van rijkdom en betere werelden, maar schrijver Justus van Effen vindt dat iedereen eerst kritisch naar zichzelf moet kijken. 

Van Effen streeft naar een beter Nederland

William Shakespeare wordt in 1564 geboren in het Engelse Stratford-Upon-Avon. Op school krijgt hij de klassieke werken van beroemde dichters als Ovidius en Vergilius te lezen. Hypergeïnspireerd vertrekt hij in 1588 naar Londen, om het daar helemaal te gaan maken als acteur en schrijver. En dat lukt aardig! Hij wordt mede-eigenaar van een theatergroep en van het Globe Theatre. Heel handig: zo kan hij zijn eigen stukken op de planken te brengen. En als het stuk dan niet goed valt, dan kan-ie snel nog even wat aanpassen...

Shakespeare schrijft in de loop der jaren 38 toneelstukken. Waaronder de klassiekers Romeo & Juliet, Hamlet en King Lear. Stukken waar acteurs ook vandaag nog steeds een moord voor doen om erin te mogen spelen.  Daarnaast heeft uncle Willy ook nog tijd om 154 sonnetten op te pennen. In die liefdesgedichten gaat het er vaak stevig aan toe, dus niet elk sonnet is echt zo net.

In het jaar 1613 wordt in het Globe Theatre net het stuk Henry VIII opgevoerd als de boel in brand vliegt. Onze Willy stopt met werken. Hij heeft genoeg verdiend, en gaat nog even van zijn oude dag genieten. Vanaf dan schrijft hij alleen nog maar boodschappenlijstjes. Maar wel hele lange, in jambische pentameter en op rijm!

Clipphanger

Romeo & Juliet, Hamlet en King Lear: eeuwenoude toneelstukken die vandaag de dag nog steeds gespeeld worden. Dat heeft die William Shakespeare toch best knap gedaan.

Wie was Shakespeare?

H/V examenvideo's bij geschiedenis over de Verlichting.

Geschiedenis examen: tijdvak 7, pruiken en revoluties

Bekijk ook

Extra's

Schooltv biedt meer dan video's! Ontdek onze extra inhoud:

Ontvang jij de nieuwsbrief al? Blijf op de hoogte door je aan te melden en ontvang elke maand een nieuwsbrief naar keuze in je inbox!

De minister zet een streep door de NTR en daarmee ook door Schooltv.          
Laat Schooltv niet verdwijnen. 

Keukenhof

Schrijf je in de voor de maandelijkse nieuwsbrief voor het laatste Schooltv PO-nieuws

Nieuwsbrief PO

Blijf op de hoogte van het laatste Schooltv-nieuws voor VO.

Nieuwsbrief VO

Contact

Schooltv Help

Veelgestelde vragen

Schooltv maakt educatieve content voor het onderwijs, bestaande uit video's en interactief materiaal. Altijd bij de les!

Over Schooltv

Over Schooltv.nl

Schooltv.nl is een videodatabase, gevuld met educatieve en informatieve videoclips, filmpjes, fragmenten, liedjes, animaties, lesvideo’s afleveringen, TV-programma’s, televisieseries, videoverzamelingen en afspeellijsten.

Geschiedenis examen: tijdvak 7, pruiken en revoluties

Meer

Wat weet jij over de Verlichting?

Wat weet jij over de aarde als natuurlijk systeem?

De industriele revolutie in Nederland

Wat weet jij van Amsterdam?

Embed video

Bewaar dit item in een verzameling

Nieuwe verzameling

Hallo! Welkom terug

Vind alles voor een leuke les!

Met een account kan je