De straf levenslang betekent in Nederland dat iemand in principe de rest van zijn leven in de gevangenis zit. Na minstens 25 jaar cel kan er gekeken worden of iemand weer terug kan keren naar de samenleving, maar dit gebeurt niet vaak.
Nooit, maar dan ook nooit meer de wereld buiten de gevangenis zien.
'Een levenslange gevangenisstraf.' 'Levenslang.'
De zwaarste straf die we in Nederland kennen. En die is nog nooit zó vaak opgelegd als dit jaar: maar liefst acht keer. De laatsten die erbij zijn gekomen? Vier mannen in het enorme liquidatieproces Eris, rondom motorclub Caloh Wagoh. De moorden die zij pleegden waren gewetenloos en zeer gewelddadig, zei de rechter. Zo werd op de openbare weg soms in het bijzijn van getuigen gebruik gemaakt van automatische wapens waarbij meerdere kogels van dichtbij onder meer in het hoofd werden afgevuurd.
En toch... Het is uniek dat in één zaak zo veel verdachten terechtstaan en dat de rechter ook zulke hoge straffen oplegt. Daar komt ook nog eens bij, in Nederland is levenslang langer dan in veel andere Europese landen.
Hoe kan het dat er steeds meer mensen levenslang vastzitten? En waarom gaat dat misschien wel veranderen? Dit is levenslang uitgelegd.
Goed, de straf levenslang.
Dat betekent dat zo lang als je leeft, je niet meer buiten de muren van de gevangenis komt. Klinkt logisch. Maar dat Nederland daar zo mee omgaat is bijzonder. Kom ik straks nog even op terug. Alle levenslang gestraften zitten vast voor één of meerdere moorden. Sommigen bijvoorbeeld ook voor moord met een terroristisch motief. Zoals Mohammed B., de moordenaar van Theo van Gogh, en Gökmen T., die in 2019 vier mensen vermoordde bij een tramaanslag.
Op dit moment zitten in Nederland 56 mensen levenslang vast van wie er vijftien nog wachten op een definitief oordeel. Bijvoorbeeld ook die vier bij het Eris-proces. En daar blijft het waarschijnlijk niet bij. Want er lopen ook nog zaken waarin levenslang is geëist. Zoals tegen Delano G. En Kamil E. voor de moord op Peter R. de Vries. Tegen Ridouan Taghi en nog vier anderen in het Marengo-proces en tegen drie verdachten in het MH17-proces.
Steeds vaker oordeelt de rechter: levenslang. Kijk maar. Rond 2000 zaten er nog tien mannen vast. Dit jaar zijn dat er al minstens vier keer zo veel. Trouwens, de enige vrouw die sinds de Tweede
Wereldoorlog levenslang kreeg, was kinderverpleegkundige Lucia de B. in 2003. Zij werd veroordeeld voor vijf kindermoorden en twee pogingen tot moord op ziekenhuispatiënten. Maar in 2009 bleek dat zij ten onrechte was veroordeeld en werd ze vrijgesproken. 'Er is geen spoor van bewijs gevonden. Dat was de uitspraak.' 'Ik moet het echt allemaal laten bezinken.'
Hoe kan het dat het er nu zoveel zijn? Er worden in elk geval niet méér moorden gepleegd in Nederland. Dat aantal is in twintig jaar ongeveer gehalveerd. Of de moorden die worden gepleegd ook gewelddadiger zijn, dat is niet onderzocht. Wat we bijvoorbeeld wél weten: Rechters straffen gemiddeld 11 procent zwaarder dan twintig jaar geleden. Vooral seksuele en geweldsmisdrijven worden harder aangepakt. De straffen hiervoor waren in 2018 ongeveer 65 procent hoger dan in 1998.
Hoe dat komt?
Eén van de redenen: rechters lijken te reageren op de maatschappelijke roep om zwaarder te straffen. Denk bijvoorbeeld aan de rechtszaak tegen Volkert van der Graaf, de moordenaar van Pim Fortuyn. In 2003 eist het Openbaar Ministerie levenslang tegen Van der Graaf, maar dat krijgt-ie niet.
'...veroordeelt hem tot een gevangenisstraf voor de duur van 18 jaar.' 'Ik ben ervan overtuigd dat als er een lid van het koninklijk huis was omgebracht dat dat dan wel levenslang was geweest. Uitermate teleurstellend wat dat betreft.'
Het maatschappelijke sentiment speelt dus een rol, maar de politie is ook een stuk slimmer geworden in het oprollen van moordcommando's. Ze halen de laatste jaren bergen bewijs uit onderschepte berichten, waardoor meerdere mensen tegelijk kunnen worden veroordeeld. Het lukte de politie om een versleutelde chatdienst voor criminelen te kraken. En op die manier konden ze meer dan 260.000 berichten inzien. Criminelen dachten vrijuit te kunnen communiceren zonder dat wij deze communicatie zouden kunnen onderscheppen. Of straffen in deze zaken ook hoger liggen, weten we niet, maar feit is wel dat door deze nieuwe opsporingstechnieken het vaker lukt om niet alleen moordenaars maar ook de opdrachtgevers in liquidatiezaken te veroordelen.
Ik zei het net al even: Hoe Nederland omgaat met levenslang is uitzonderlijk. Het is namelijk één van de weinige Europese landen waar levenslang meestal ook écht levenslang is. In Noorwegen bijvoorbeeld bestaat deze straf niet eens. En in Duitsland beoordelen rechters na 15 jaar of iemand weer klaar is om terug te keren naar de maatschappij. En ook in België werkt het zo. Trouwens, sommige landen hebben wel een soort back-upsysteem waardoor in extreme gevallen mensen langer opgesloten kunnen worden. Zoals Noorwegen: na de aanslagen van 2011 wilden de Noren Anders Breivik voorgoed achter slot en grendel krijgen. Hij doodde 77 mensen bij een aanslag op een zomerkamp op het eiland Utøya en in een regeringswijk in Oslo. Zolang hij een gevaar voor de samenleving is, kan zijn maximale straf van 21 jaar iedere vijf jaar worden verlengd.
Terug naar Nederland. Wij delen vanaf 1870 levenslange gevangenisstraffen uit als vervanging voor de doodstraf, die toen werd afgeschaft. De eerste honderd jaar betekende die straf nog niet écht levenslang. Daarna wordt het geleidelijk strenger. En vanaf 2004 gaat de knop echt om. Toenmalig minister Piet Hein Donner van Justitie zegt dan dat levenslang ook écht levenslang moet zijn. Niemand komt meer eerder vrij. Maar dat leidt tot kritiek. Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens verbiedt inhumane, uitzichtloze straffen. Alle Europese landen moeten een systeem in hun wet hebben waarbij levenslanggestraften uitzicht hebben op vrijlating. Ook Nederland moet anders omgaan met levenslang. Gevolg?
Nederlandse rechters worden terughoudender in het opleggen van levenslang.
'Het systeem waarop we levenslang hebben ingericht, daarvan hebben rechters gezegd: dat deugt niet. Dus als ik niks doe dan wordt het een soort museumstuk dat nooit meer gebruikt wordt en dan zitten mensen dus niet lang genoeg vast.' En dus stelde Dijkhoff vanaf 2017 een adviescollege in dat moet kijken of iemand die levenslang is veroordeeld na 25 jaar terug kan keren naar de samenleving. Uiteindelijk beslist een staatssecretaris of minister of iemand na meerdere keren en jaren op verlof gratie krijgt. De straf wordt dan dus kwijtgescholden.
Op papier voldoet Nederland daarmee aan de Europese regels. Maar in de praktijk brandt een minister zich hier liever niet aan. Je zult maar degene zijn die de moordenaar van Theo van Gogh weer vrijlaat, of Willem Holleeder of terrorist Gökmen T. Gebeurt dus ook bijna nooit.
Eén van de uitzonderingen komt in januari 2021. Toenmalig minister Sander Dekker komt er dan echt niet meer onderuit. Met tegenzin en voor het eerst in jaren verleent hij gratie aan Cevdet Y. Bijna veertig jaar geleden kreeg hij levenslang voor het doodschieten van zes mensen in café 't Koetsiertje in Delft.
'Toen zaten er twee jongens te kaarten waarvan die een na verloop van vijf minuten opstond en zomaar een klant uit de zaak doodschoot, midden in zijn gezicht.'
Uiteindelijk krijgt Cevdet Y. gratie, na een advies van de rechter. Onder meer omdat straffen niet langer nodig is en hij klaar is om terug te keren in de maatschappij. Een paar maanden later kreeg ook een ander levenslang veroordeelde gratie: Loi Wah C. Hij zat uiteindelijk 33 jaar vast voor vier moorden. En één van de voorwaarden van zijn vrijlating is dat hij moet vertrekken naar zijn geboorteland China.
Gedetineerden kunnen dus gratie vragen bij de minister, maar het ook echt krijgen is zeldzaam. En dus moet er iets veranderen, zeggen critici. Niet de minister maar rechters moeten beslissen over vrijlating. Ook de nieuwe minister voor Rechtsbescherming Franc Weerwind vindt dat. Hij wil de wet veranderen. 'Het kan te politiek worden. Ik vind dat je dat moet willen voorkomen. En daarom zeg ik: leg het neer bij deskundigen.'
Een speciale rechtbank gaat dan over vervroegde vrijlating. De levenslang gestrafte moet dan wel minstens dertig jaar zitten, anders zou levenslang korter kunnen duren dan de langste tijdelijke straf.
Een paar voorwaarden. De gevangene moet een positieve ontwikkelingen hebben doorgemaakt en er mag geen risico zijn op herhaling. Het zou een keerpunt in het Nederlandse recht zijn.
Wat vind jij?
Betekent levenslang dat iemand nooit en te nimmer meer buiten mag komen? Of moet iemand na een bepaalde tijd weer een tweede kans krijgen?
