Als het hard regent in de Franse en Belgische Ardennen en in Duitsland, krijgen de Nederlandse rivieren zoals de Maas veel water te verwerken. Soms is dit te veel in korte tijd. Al dit water moet naar zee door ons dichtbevolkte land. Door middel van dijken en ruimte voor de rivier, bijvoorbeeld met uiterwaarden, wordt geprobeerd om overstromingen zoveel mogelijk tegen te houden.
Afgelopen tijd werd maar weer eens duidelijk: 'Vele straten, huizen en tuinen zijn ondergelopen.' We zijn een prooi voor het water.
"Wat ik gisteren meegemaakt heb is dat ik gisteren in een rivier in mijn tuin had, overal water en heel veel huizen zijn echt kapot." Zelfs het leger is ingezet om te helpen. Als we het over de dreiging van het water hebben, hebben we het meestal over de zee. Geef mij dat ding anders even. Maar dit keer kwam de vijand via de rivieren ons land in. Maar wat je niet ziet zijn de overstromingen die er niet waren omdat we de rivieren al meer ruimte hebben gegeven om het water af te voeren. Dat is het goede nieuws. Maar op veel plaatsen had het heel weinig gescheeld of het had er ook zo uitgezien. En dat roept de vraag op: Zijn we klaar voor nog meer gevaar?
Want kijk, los van die enorme vlek op de kaart van de Lage Landen onder de zeespiegel, zie je dat we vooral ook langs de rivieren kwetsbaar zijn voor overstromingen. We zijn namelijk het doucheputje van Europa. Dit is het volledige stroomgebied van de Maas, waarin uiteindelijk allemaal kleine riviertjes samenkomen met vooral heel veel regenwater uit de Ardennen en Noord-Frankrijk. En dit is het stroomgebied van de Rijn met vooral regenwater uit Duitsland en smeltwater uit de Alpen. En dat moet allemaal naar zee via onze dichtbevolkte delta. Soms met grote bakken tegelijk. Het ging al een keer vreselijk mis bij de Maas en helemaal niet zo lang geleden. Halverwege de jaren negentig. Eind december '93. In Noord-Frankrijk en de Belgische Ardennen regent het uitzonderlijk hard en lang. En ja, dat water moet via de Maas naar zee. Het water staat extreem hoog en de rivier treedt op meerdere plekken in Limburg buiten zijn oevers. De regio's Roermond en Venlo worden zwaar getroffen door overstromingen, maar vooral de dorpen Gennep, Itteren en Borgharen. "Grote problemen worden verwacht bij Itteren. Op de weg naar de wijk stond gisteravond het kolkende water tweeënhalve meter hoog." En een jaar later opnieuw. Januari 1995, weer Limburg, maar ook verderop. "De hoge waterstand in Gelderland is een regelrechte bedreiging geworden voor tienduizenden mensen." In de regio Rivierenland worden een kwart miljoen mensen geëvacueerd. "Wat betekent dat voor die beesten?" "Die hebben allemaal stress, hoor. De helft van de melk minder." Als de dijken het begeven, waar het op lijkt, komen veel plaatsen in de Betuwe, Bommelerwaard en het Land van Maas en Waal tot wel vijf meter onder water te staan. Zo hoog dus: de eerste twee verdiepingen van je huis onder water. Maar dat gebeurt net niet, want de dijken houden het. Maar de watersnood van de jaren negentig is een keiharde wake up call.
Dijken in het rivierengebied worden versneld versterkt en langs de Maas komen op bepaalde plekken nieuwe dijken in het Deltaplan Grote Rivieren. Maar je kan niet tot in den treure dijken blijven bouwen of versterken. De Maas, maar ook de vertakkingen van de Rijn, dus de Waal, de IJssel, de Nederrijn en de Lek moeten vooral grotere hoeveelheden water kunnen afvoeren. En dat vergt een andere aanpak. Ze hebben meer ruimte nodig. We starten twee programma's: Ruimte voor de Rivier en Maaswerken. Op deze plekken zijn sinds de jaren negentig maatregelen getroffen, bijvoorbeeld door de dijken te verleggen. Door ze landinwaarts te verplaatsen worden de uiterwaarden breder. Dat zijn de gebieden tussen de rivier en de dijk die in principe droog liggen, maar vol mogen lopen bij hoogwater. Hoogwatergeulen, een extra vertakking graven voor de rivier met twee extra dijken eromheen. Zo wordt een deel van het water via een andere route afgevoerd. Waterberging, tijdelijk overtollig water opslaan in laaggelegen gebieden. Dit is nodig als de stormvloedkeringen gesloten zijn en het water verder nergens heen kan. Of zomerbedverlaging. Heel simpel, de rivierbodem wat dieper graven, dan kan er meer water door. En zo zijn er nog meer manieren om de rivier meer ruimte te geven. Al dit soort werken worden gecombineerd met een nieuwe inrichting van het landschap. Denk aan nieuwe natuur of recreatiegebieden. En, belangrijk: naast nieuwe maatregelen zullen we vooral ook oude dijken moeten onderhouden. Een monsterklus, maar met extremer weer op komst, des te urgenter.
En heeft die ruimte voor de rivier zich al uitbetaald? Yep. Sterker nog, dit is een spiksplinternieuw natuurgebied in de Maasvallei bij Ooijen. Het laatste pronkjuweel van de Maaswerken werd vorige maand geopend. Inmiddels staat 'ie nu met zijn poten in de modder, maar dit stond dus midden juli, tijdens die overstromingen, helemaal onder water. Doordat het Maaswater hierin kon stromen, stond het water verderop in het dichtbevolkte Venlo 30 centimeter lager. Scheelt nogal. En op nog veel meer plekken hielden ze het droog dankzij die Maaswerken, maar niet overal ging het goed. Het dorp Bunde bij Maastricht werd geëvacueerd vanwege kwelwater. Dat is water dat zich door de bodem onder een dijk door perst. In heel Limburg moesten uiteindelijk 10.000 mensen hun huis uit, op de vlucht voor het water. Valkenburg veranderde in een rampgebied en het is maar de vraag of die wel voorkomen had kunnen worden, zeggen experts. In de Ardennen viel in 36 uur evenveel regen als normaal gesproken in twee maanden. Daardoor stroomde er zoveel water door het kleine riviertje de Geul dat dit kon gebeuren. En daar zit het 'm in, die gigantische hoeveelheden water, die kon de brede Maas al bijna niet aan. Maar mede dankzij de maatregelen ging het net. Waar het met name misging zijn de zijrivieren van de Maas. In die zijrivieren is vaak helemaal geen extra ruimte om te geven aan een bassin of aan een geul. En dan krijg je dus dit.
Veel andere plekken blijven dus wel droger dankzij de inspanningen van de afgelopen jaren, maar veel mensen die in de buurt van de Maas wonen, zijn door het oog van de naald gekropen en aan een grotere ramp ontsnapt. Het is dat snel de zon weer ging schijnen, maar het had maar één dag extra hoeven regenen, en dan... Een scenario waar veel Limburgers liever niet aan denken. Niet voor niets worden nu na deze overstromingen alsnog op zeventien zwakke plekken de dijken en kades versneld aangepakt. Maar als daar dus kennelijk eerst een ramp voor nodig is, kan je je afvragen: Doen we wel genoeg? Die vraag leggen we voor aan overstromingsdeskundige Nathalie Asselman.
"We hebben in het verleden dus met Maaswerken al een hele hoop gedaan, maar het is niet zo dat we toen dachten: Klaar, achteroverleunen. Ik denk zeker dat deze gebeurtenis een aanleiding gaat zijn om nog eens kritisch te kijken naar alle klimaatmodellen die we hebben. Misschien toch dingen over het hoofd gezien. Wat kunnen we hiervan leren, zeg maar? Er is echt reden om er nog eens kritisch naar te kijken. Maar daarnaast is het gewoon belangrijk om te realiseren dat we kunnen proberen met maatregelen de kans zo klein mogelijk te maken. Maar de kans op een overstroming wordt nooit nul en dat is onwijs vervelend. Maar het is helaas niet te voorkomen.
Even over dat extreme weer. Door een zeldzame samenloop van weersomstandigheden bleef het boven delen van Duitsland, België en Nederland non-stop regenen in heuvelachtig gebied waar het water niet goed weg kan en meteen het laagste punt opzoekt, waar vaak stadjes en dorpen liggen. Vooral in Duitsland en België voltrok zich zo een ramp met veel schade, maar vooral veel doden tot gevolg. Roept de vraag op: is dit extreme weerfenomeen klimaatverandering in de praktijk? Angela Merkel legde tijdens haar bezoek aan het rampgebied duidelijk die link. We vroegen het onze eigen kenner Peter Kuipers Munneke.
Klimaatverandering zorgt ervoor dat extremen extremer worden, dus hittegolven worden heter, droge periodes worden droger en natte periodes, die worden natter. En dat heeft er alles mee te maken dat als het warmer wordt, er meer verdamping is. Dus als je een droge periode hebt met flink wat verdamping, wordt zo'n droge periode droger. En als je regenval hebt, kan er veel meer vocht in de lucht zitten, waardoor de regenval ook zwaarder wordt. En we weten uit metingen dat voor elke graad dat de temperatuur stijgt, de hoeveelheid regen bij zware buien met ongeveer 10 tot 15 procent toeneemt. In de toekomst verwachten we dat de temperatuur nog verder gaat stijgen en dat betekent dat we dit soort extreme gebeurtenissen steeds sneller opeenvolgend gaan zien.
Het is niet leuk, maar we zullen met extremer weer moeten leren leven en dus ook met meer water. En dat betekent ook meer dan alleen dijken versterken of de rivieren meer ruimte geven. Dat weten ze in Duitsland ook. "We moeten sneller handelen in de strijd tegen klimaatverandering. Maar de tweede les is dat we ons vooral ook sneller en beter zullen moeten aanpassen."
Adaptatie, aanpassen dus aan de effecten van klimaatverandering. Denk bijvoorbeeld aan manieren om het regenwater op te vangen waar het valt, of manieren waarop landbouw kan bijdragen aan watermanagement, geavanceerde waarschuwingssystemen, goed uitgedachte evacuatieplannen. Hier ga ik je even onderbreken, want klimaatadaptatie, dat is een video op zich. Maar no worries, die hou je natuurlijk van ons tegoed.
