Euthanasie is één van de meest gevoelige en ingewikkelde ethische dilemma's. In deze discussie staan twee principes tegenover elkaar. Het ene is het recht op zelfbeschikking, en dus ook het recht om zelf te bepalen wanneer het leven klaar is. Het andere is het recht op leven, waarbij een mens een leven niet mag beëindigen of hierom mag vragen. Nederland is één van de weinige landen waar euthanasie onder strenge voorwaarden mogelijk is.
Euthanasie is één van de meest gevoelige en ingewikkelde ethische dilemma's en een discussie zonder eind, waarin twee verschillende opvattingen over leven en dood lijnrecht tegenover elkaar staan. Dat leg ik je uit.
Artsen mogen onder strikte voorwaarden een patiënt die ernstig lijdt en een doodswens heeft, helpen met sterven.
Voor de duidelijkheid: ook voordat de euthanasiewet er was, was er euthanasie en werd het in Nederland onder bepaalde voorwaarden ook al gedoogd en gebeurde het ook stiekem. Dat leidde tot meerdere rechtszaken. De eerste in 1973 als huisarts Truus Postma een dodelijke dosis morfine toedient aan haar doodzieke moeder, die daar meerdere keren om had gevraagd. "Nou, toen heb ik haar omhelsd. 'Mam, het komt nu echt allemaal goed.' En toen heb ik de spuit gegeven. En dat was het."
Bosma krijgt een voorwaardelijke gevangenisstraf. De zaak is wereldnieuws en betekent de start van de euthanasiediscussie in Nederland. In de jaren erna volgen meer zaken en de rechters doen belangrijke uitspraken die later zullen worden gebruikt bij het vormgeven van die nieuwe euthanasiewet. Maar dat was alsnog heel lastig, want deze hele euthanasiekwestie wordt vanuit twee moeilijk met elkaar verenigbare opvattingen benaderd.
Heel zwart wit komt het hierop neer. De ene opvatting gaat uit van het recht op zelfbeschikking, een diepgewortelde liberale gedachte. De vrijheid van het individu staat centraal en iemand zou dus zelf moeten kunnen beslissen over leven en dood. De andere overtuiging is vooral religieus van aard. Vanuit de geloofsgedachte is het aan God om te bepalen wanneer er een einde komt aan iemands leven en niet aan de mens. Vanuit dat oogpunt is euthanasie dus een grote zonde. "Eenieder heeft het recht op leven. Dat is een onvervreemdbaar recht. En onze stelling was en is dat dus de mens niet het recht heeft het eigen leven te vervreemden. Kortom, om actieve euthanasie te vragen." Wereldwijd is die laatste opvatting dominant. Bijna overal is euthanasie taboe. Laat staan dat er over een wet wordt gesproken, maar dus niet in Nederland. Volgens het CBS is bijna negen op de tien Nederlanders het erover eens dat euthanasie in bepaalde gevallen mogelijk moet zijn. Ook hier zie je hoe religie een rol speelt in die mening. Maar ook onder gelovigen vindt een meerderheid dat, mede doordat veel christenen euthanasie ook interpreteren als een invulling van het Bijbelse begrip barmhartigheid. Dat je je een beetje ontfermt over je medemens. Anders dan in de rest van de wereld, gaat in Nederland de discussie dan ook niet zozeer over de vraag óf we een euthanasiewet moeten hebben, maar hoe rekbaar die moet zijn. We gaan weer even terug in de tijd, want twintig jaar geleden was dat niet zo. Toen ging het ook hier ondubbelzinnig over wel of niet zo'n wet. Een game changer was een rapport uit 1991 van een speciaal in het leven geroepen onderzoekscommissie die ontdekte dat in Nederland artsen zo'n duizend keer per jaar actief een leven beëindigen zonder dat te melden. Ook lid van die commissie: Els Borst. En eind vorige eeuw vindt er een politieke aardverschuiving plaats in Nederland. Voor het eerst krijgen we een regering zonder christelijke partij. Als Els Borst namens het sociaal-liberale D66 minister van Volksgezondheid wordt, doet zij het voorstel voor de euthanasiewet. "In andere landen gebeurt het ook en gebeurt dat allemaal stiekem. En ik vind dat zoiets belangrijks als het leven beëindigen door een arts, ook al is het op verzoek van de patiënt, daar moet openheid over zijn, dat mag je niet in het donker laten." Met een ruime Kamermeerderheid, 104 stemmen voor en 40 tegen, wordt haar wetsvoorstel aangenomen, tot grote ontsteltenis van de christelijke partijen. "In het donker mag het niet gebeuren en in het licht ook niet."
Oké. Wat staat er in die wet? Allereerst, euthanasie is ook in Nederland in beginsel nog altijd strafbaar. Dat moet ik even uitleggen. Op grond van artikel 293 van het Wetboek van Strafrecht bega je een misdrijf als je opzettelijk het leven van iemand anders beëindigt. Maar ook als die persoon daar zelf om vraagt. Maximale gevangenisstraf: 12 jaar. Maar puntje 2 van dat artikel biedt een 'tenzij'. Een arts heeft namelijk één uitzonderlijke mogelijkheid waarbij hij of zij bij euthanasie niet strafbaar is, een zogeheten strafuitsluitingsgrond. Maar er moet wel aan zes specifieke strenge voorwaarden worden voldaan. De zes zogeheten zorgvuldigheidseisen. 1: De arts moet ervan overtuigd zijn dat het een vrijwillig en weloverwogen besluit is van de patiënt zelf. 2: Er moet sprake zijn van uitzichtloos en ondraaglijk lijden. 3. De arts moet de patiënt goed informeren over de medische situatie en wat de vooruitzichten zijn. 4. De arts moet samen met de patiënt besluiten dat er geen enkele andere redelijke oplossing is, dus geen enkele andere mogelijke behandeling. 5. Ten minste één andere onafhankelijke arts moet worden geraadpleegd voor een objectieve beoordeling. En tot slot moet de arts de euthanasie zorgvuldig uitvoeren. Alleen als aan al deze voorwaarden wordt voldaan, mag het. Het lijkt zo op het oog een overzichtelijke checklist, maar bij het afvinken komt de arts voor zware dilemma's te staan.
"Uiteindelijk is het toch aan de arts om te beoordelen of dat inderdaad naar zijn oordeel ook zo is. Ja, dat is steeds per geval dus aan de arts." Is een patiënt wel goed in staat om zelf zo'n keuze te maken? Hoe zit het bijvoorbeeld met dementerende ouderen of bij minderjarigen? En hoe zit het met mensen die niet ziek zijn, maar wel van mening zijn dat hun leven is voltooid en daardoor dood willen? En misschien wel de allermoeilijkste vraag: hoe zit het met psychiatrische patiënten? Ook vaak jongeren. Hoe bepaal je wat ondraaglijk of uitzichtloos lijden is op mentaal vlak? Of dat er geen enkele andere behandeling meer mogelijk is? "Psychiatrische patiënten die ernstig lijden en om stervenshulp vragen, krijgen vaak nee te horen van hun behandelend psychiater." Veel artsen schrikken daarvan terug. Artsen zijn er dan ook niet toe verplicht. In de praktijk wordt een euthanasieverzoek veel vaker afgewezen dan toegekend. Volgens artsenfederatie KNMG zijn er jaarlijks zo'n 68.000 euthanasieverzoeken in Nederland. Slechts één tiende daarvan wordt daadwerkelijk ingewilligd. En in verreweg de meeste gevallen gaat het dan om terminale kankerpatiënten. Maar dat betekent dus dat voor negen op de tien patiënten hun doodswens geen gehoor krijgt. Want één misser als arts en je kunt worden aangeklaagd voor moord.
Dan het buitenland. Daar wordt de Nederlandse euthanasiewet vaak geïnterpreteerd als het recht om te sterven. Dat klopt dus niet. Maar de kritiek is er niet minder om. "Vrijwel alle kranten in Europa schrijven erover. Volgens het Franse Libération is er euthanasie op doktersrecept te verkrijgen en de Belgische Le Soir stelt dat er voortaan sterfvergunningen worden afgegeven." "Nu al doen wilde verhalen de ronde dat Nederlandse bejaarden naar Duitsland verhuizen omdat ze bang zijn dat ze worden opgeruimd." Soms ook heel extreem. Een Italiaanse minister maakte in 2006 tijdens een radio-interview deze vergelijking "...met nazi-praktijken, tot woede van de Nederlandse regering. 'Een kind dat op de wereld wordt gezet, moet perfect zijn. Als het een ondraaglijke ziekte heeft, moet het maar dood. En ouderen ook. Dat is nazisme.'"
En in 2012 zei Rick Santorum, toen in de running voor de Republikeinse kandidatuur voor de Amerikaanse presidentsverkiezingen, dit: "In Nederland dragen mensen armbandjes met de tekst 'ik wil geen euthanasie'. Ze hebben er vrijwillige euthanasie, maar bij de helft gaat het om een onvrijwillige dood omdat ze oud en ziek zijn. Oudere mensen in Nederland durven niet naar het ziekenhuis. Ze zijn bang dat als ze er ziek binnen gaan, ze er niet meer levend vandaan komen." Totale nonsens, maar wel tekenend voor onze internationale reputatie. En dat terwijl we bij andere controversiële liberale beleidskeuzes toch vaak te boek stonden als gidsland. Zo was Nederland in 2001 het eerste land in de wereld waar mensen van hetzelfde geslacht met elkaar mochten trouwen. En decennialang had Nederland als enige een vooruitstrevend cannabisbeleid. En let op: inmiddels wordt het homohuwelijk in al deze landen erkend en als het gaat om het legaliseren en decriminaliseren van wiet, mag in veel van deze landen zelfs nog veel meer dan in Nederland. Maar wat betreft euthanasie loopt de wereld niet zo makkelijk achter Nederland aan. Kort op Nederland volgde wel België met zijn eigen euthanasiewet en een aantal jaren later volgde ook Luxemburg. Maar buiten de Benelux kwamen daar de afgelopen jaren alleen deze landen bij, met ook strengere voorwaarden dan in Nederland. Hoewel er in progressieve kringen ook met veel interesse naar onze euthanasiewet wordt gekeken en er bijvoorbeeld in Spanje en Portugal serieuze gesprekken op gang zijn, blijven we in dat opzicht een vreemde eend in de bijt.
En zijn we keer op keer weer wereldnieuws. Heel recent gaat de euthanasiediscussie in Nederland over wat te doen met mensen die vinden dat ze een voltooid leven hebben, over ernstig dementerenden en over minderjarigen met telkens weer die internationale media-aandacht. De discussie gaat dus nationaal... "Ik vind dat mensen ten alle tijde zelf moeten kunnen kiezen en als het aan de orde is, dan is er een mogelijkheid." "Nu dreigt dat we de verkeerde volgorde kiezen, namelijk dat we eerst de pil mogelijk gaan maken waarmee mensen een einde aan hun leven kunnen maken en dan pas gaan investeren in een samenleving waarin ouderen erbij horen. Wat mij betreft draaien we die volgorde om." ...en internationaal onverminderd door. "Elk jaar worden er in Nederland de grenzen van euthanasie verder opgerekt, waardoor er steeds weer opnieuw discussie is." Dat die discussie nooit echt af is, dat wist Els Borst twintig jaar geleden ook al. "Is wat u betreft met het aannemen van deze wet de discussie over euthanasie gesloten?" "Ik denk het niet. Er zijn natuurlijk nog situaties, denkt u maar aan een arts die overweegt het leven te beëindigen van een kind wat het zo zwaar en zo moeilijk heeft dat ook de ouders zeggen: kunt u er geen eind aan maken? Dat zijn nog zaken waar we de discussie nog niet over beëindigd hebben."
Een gesprek waar zij niet meer aan mee kan doen omdat ze zelf onvrijwillig aan haar einde kwam. Op 10 februari 2014 wordt Els Borst in haar eigen huis op brute wijze met messteken om het leven gebracht. De dader, Bart van U., zei te hebben gehandeld in opdracht van God vanwege haar verantwoordelijkheid voor de Nederlandse euthanasiewet. Daar moet bij gezegd worden dat hij door een geestelijke stoornis volledig ontoerekeningsvatbaar was en aan waanideeën leed. Tot zover de discussie.
Het gesprek over euthanasie gaat door. De wet zal voortdurend worden blijven gewogen en de ogen van de wereld zullen op Nederland gericht blijven.
