In 1940, aan het begin van de Tweede Wereldoorlog, werd in het Duitse concentratiekamp Buchenwald een eerste crematorium gebouwd. De firma Topf und Söhne kreeg de opdracht voor de bouw van de ovens. Dat deden ze later ook voor andere kampen. Alleen al in het kamp Buchenwald werden ruim 56 duizend mensen vermoord en verbrand door de SS. De gebroeders Topf waren geen lid van de Nazi-partij. Zij deden gewoon hun werk, of waren zij net zo schuldig?
De bevrijding van Europa is nauwgezet gefilmd in kleur. Oorspronkelijk wilden de Amerikanen er een lange documentaire van maken. Het is uniek materiaal van nog naast smeulende Duitse dorpen en totaal tot puin geschoten steden, in beeld gebracht als een schilderij. Bij het filmmateriaal zitten ook beelden van Buchenwald van de bevrijding van dit concentratiekamp. Oorspronkelijk werd Buchenwald ingericht als werkkamp, maar uiteindelijk werden er 56.000 mensen vermoord. Ze kwamen om door ondervoeding en ziekte, maar ook werden er duizenden geëxecuteerd en doodgemarteld. Wat wist men? Wat wisten de omwonenden, de leveranciers, de treinmachinisten, de ambtenaren, de burgers en wat konden ze weten? Wat wilden ze weten? In Buchenwald was men in 1940 na een uitbraak van tyfus begonnen met de bouw van een crematorium. Toen de ziekte zich verspreidde naar de omliggende dorpen, besloot men om de lijken te verbranden. Zo onschuldig begon het. Dit was de lijkkamer. En dit was de lift. Wat voor lift? Om de lijken naar boven te brengen en in de ovens te gooien om ze te verbranden. Die eerst hier in de kelder... Precies. Er is een brief bewaard gebleven over de levering van een nieuw model oven voor Auschwitz. De tekst luidt: 4 november 1941. Aan de bouwafdeling van de Waffen-SS en de politie in Auschwitz. Wij danken u hartelijk voor de opdracht voor het bouwen van vijf verassingsovens en drie afzuiginstalaties. Wij tekenen hierbij aan dat de verrassingskamers in de ovens omvangrijker zullen zijn. Hiermee hopen wij een grotere capaciteit te bereiken. Om dezelfde reden hebben wij in plaats van twee afzuiginstallaties er drie gemaakt in verband met de ingevroren lijken die bij verrassing meer verhitting nodig hebben. Wij verzekeren u een goedwerkende oven te bouwen en we houden ons aanbevolen. Heil Hitler. Het is deze zakelijke overeenkomst die maar in mijn hoofd blijft rondspoken. De concentratiekampen zijn immers door gewone ambtenaren en bedrijven bedacht, gebouwd en onderhouden. De firma Topf und Sohne bijvoorbeeld, die de meeste ovens en onderdelen voor de gaskamers leverde, was een grote fabriek in Erfurt, onder aan de berg van Buchenwald. Er werkt nu niemand meer, behalve aan de Annegret Schüle. Ze is historica en ze heeft onderzoek gedaan naar de ovenbouwers van de vernietigingskampen. Ze werden ontworpen door ingenieurs en op locatie bij de klant opgebouwd door ingenieurs en monteurs van het bedrijf. Bij de concentratiekampen ging het ook zo. Ingenieurs bezochten de concentratie- en vernietigingskampen. Ze gaven leiding aan de bouw van de ovens en voerden proefverbrandingen en proefvergassingen uit. De concentratiekampen zijn fabrieken, fabrieken van de dood. De miljoenen doden konden onmogelijk begraven worden. Verbranden dan maar. Omdat het om zoveel doden ging, moesten de ovens op volle toeren kunnen draaien. De SS was hiervoor afhankelijk van technische mensen, ingenieurs die het als een uitdaging zagen om werktuigen te ontwerpen die het probleem zouden helpen oplossen. De vader van Oedel Braun was indertijd bedrijfsleider bij Topf und Sohne. Hij was verantwoordelijk voor de productie en de uitvoering van de projecten. Er werd nooit over politiek gepraat? Helemaal niet, dat kan ik u verzekeren. Nooit zei iemand: vreselijk wat daar in Buchenwald gebeurt? Vast wel. Ze kunnen er best over gesproken hebben. Maar u als kind? Nee. Hoe werd er over de afdeling ovenbovenbouw voor concentratiekampen gesproken bij Topf und Sohne? Werd er openlijk over gekletst tijdens de koffiepauze in de kantine, onder de lassers en de monteurs? Wat wist men? Wat wisten de andere medewerkers van de fabriek? Wat wisten ze daarbuiten? In Erfurt en in Weimar? Mijn vader moet ervan geweten hebben. Maar is weten genoeg om van iemand een crimineel te maken? Zo voel ik het niet. Ik kan het niet beoordelen, maar het gaat me te ver. Wanneer ben je wel een crimineel en wanneer niet? Het vreselijke hieraan is, dat het om een massamoord ging, een zeer zwaar vergrijp. Maar hij handelde net zoals altijd. Maar het is toch heel wat anders of je een deftige verbrandingsoven in een crematorium bouwt, waarin een lichaam niet door de vlammen mogen worden beroerd, maar door hete lucht worden verast, zoals de wet wil. Of dat je voor de rijen ovens in Auschwitz staat waar lijken tegelijk en onvolledig verbranden en grove as en grote botresten achterblijven? Waar hij de gevangenen zag, en samen met de SS de tijd opnam om te meten hoe lang een verbranding duurt. Wat was de reden voor de gebroeders Topf om zaken te doen met de SS? Waarom hebben ze geen nee gezegd tegen het verzoek om ovens te bouwen voor de concentratiekampen van nazi-Duitsland? Werd het bedrijf gedwongen of waren ze gewoon te bang om nee te zeggen? Dat was het argument van Ernst-Wolfgang Topf. Ze waren gedwongen. Anders waren ze zelf in dat kamp terechtgekomen. Alle bronnen van vóór 1945 tonen aan dat het geen dwang was. Ze ruzieden zelfs met de SS over wie voor de kapotte schoorstenen had betaald. Er was zelfs een periode in februari 1943 waarin ze zeiden: we kunnen nu geen ovens bouwen omdat we druk zijn met legeropdrachten. Er was geen sprake van dwang, het was niet uit politieke overtuiging. Het waren geen nazi's? Nee, ze waren lid van de partij, maar vooral uit opportunisme om het bedrijf te kunnen behouden. En het waren geen antisemieten. We weten van minstens twee halve joden in het bedrijf die hier hebben gewerkt en die nog de bedrijfsleiding ook na 1945 nog dankbaar waren voor de bescherming die ze hier kregen. De gebroeders Topf, de directeuren van de fabriek, waren dus geen fanatieke naties. Het waren evenmin antisemieten. Het waren gewone zakenmensen, enthousiast over hun werk. Trots op hun product. April 1945. De geallieerde tanks rollen de berg op naar Buchenwald. In de hoek van die kamer daar, zat mijn vader in een fauteuil. Er stond een stand lamp naast. Hij las de krant. Ze loopt naar hem toe en zegt: Dick, door Amerika was hij zichzelf Dick gaan noemen, wil je er niet eens een paar dagen tussenuit? Ik heb zo'n raar gevoel. Hij zei tegen haar: jij ouwe Noord-Duitse zwartkijker. Wat klets je nou? Ik heb niemand wat gedaan. Ik zat niet bij de partij en ik ga niet weg. Als Oedel Braun een paar dagen later thuiskomt, is zijn vader plotseling opgepakt. Hij wordt veroordeeld tot 25 jaar werkkamp in Siberië, maar komt uiteindelijk na tien jaar weer thuis. Directeur en Stopf vluchtte naar wat later West-Duitsland zou worden. Zijn broer pleegde vlak na de komst van de Amerikanen zelfmoord. De fabriek Topf und Sohne bleef ook na de bevrijding in bedrijf. In het communistische Oost-Duitsland, de DDR, werd het een zogenaamde 'volks eigener betrieb', een bedrijf van het volk. Al werden er geen Crematorium-ovens meer gebouwd. Pas in 1996 ging de firma failliet. Het fabriekscomplex ligt er sindsdien vervallen bij. De kans is groot dat het wordt opgeruimd. Uit-gegumd als een slechte tekening.
