Klas 1/2/3

Klas 4/5/6

Presentator Petra Grijzen gaat op zoek naar wetenschappelijke oplossingen voor de problemen van deze tijd. 

Programma header Focus 

Natuurkunde

Mens en lichaam

Focus in de klas

Website wetenschap

Focus op YouTube

Bekijk ook

Extra's

Schooltv biedt meer dan video's! Ontdek onze extra inhoud:

Ontvang jij de nieuwsbrief al? Blijf op de hoogte door je aan te melden en ontvang elke maand een nieuwsbrief naar keuze in je inbox!

Er is een plek op aarde waar de aarde meer opwarmt dan waar dan ook.Tussen de zwemmende toeristenonderzoeken Nederlandse wetenschappers de gevolgen van deze opwarming. Fleur van Krimpen rijdt over de highway naar het afgelegen Tuktoyaktuk. Het dorp staat aan de rand van de oceaan en dreigt samen met de ontdooide permafrost weggespoeld te worden. We zijn in het land van de Inuit en zij laten ons toe om hier onderzoek te doen. Er wonen hier nu ongeveer 900 mensen om en nabij en in de zomer komen daar nog eens 24 onderzoekers bij. En we liggen hier pal aan de kust hier in Noord-Canada. Helemaal blootgesteld aan alle elementen wind, storm en dus ook klimaatverandering. Een daarvan is kusterosie een gevolg en een groot probleem hier voor de community. We zijn op Tuktoyaktuk eiland. Dit is eigenlijk de natuurlijke barrière die de haven beschermt en ook de binnenkant van Tuktoyaktuk. In 1950 was het eiland 150 meter breder en het erodeert ongeveer met twee meter per jaar, dus kun je hier ook langs de klif zien zometeen. En de voorspellingen zijn nu dat over twintig jaar ongeveer het eiland gebroken is, dat de permafrost helemaal gedooid is en dat de oceaan eigenlijk zo de haven in kan. We zetten nu een timelapsecamera hangen we hier eigenlijk over de klif zodat we voor deze zomer in ieder geval zolang de kust helemaal vrij is van sneeuw en ijs, dat we goed kunnen monitoren hoe snel die erosie eigenlijk gaat en wat zwakke plekken zijn.De bovenste laag, dat is soms vijftig centimeter, soms een meter. Ligt er een beetje aan, die dooit elke zomer en daar zie je ook dat heel veel wortels en de planten groeien daar in en daaronder is eigenlijk constant bevroren. Dus permafrost, de wetenschappelijke definitie van permafrost is bodem die twee jaar aaneengesloten bevroren is, dus onder 0 en de bovenlaag is dan de actieve layer omdat de actieve laag en die dooit en vriest eigenlijk weer elk seizoen. Dus hier zien we echt een mooie natte laag. Dit is allemaal vochtig ook dus hier zit normaal gezien water en ijs in en dit is al gedooid nu in de zomer. Een kwart van het noordelijk halfrond is permanent bevroren grond dus de grootste delen van Siberië, Rusland, Canada, Alaska zijn altijd bevroren, op een dun laagje na in de zomer dat ontdooit. Klimaatveranderingen in het Noordpoolgebied gaat ongeveer vier keer zo snel of soms sneller dan bij ons. Dus als het hebben over anderhalve graad of twee graden gemiddelde opwarming dan zou dat dus daar betekenen dat het ongeveer tot acht graden sneller opwarmt dan normaal. Dus het gaat veel  sneller en je hebt ook dat de zomers dus warmer worden. Het gaat om een paar graden per keer met hittegolven daar nog tussen, dus kan je gemiddeld op 4 tot 8 graden meer uitkomen. Maar dat kan dus soms gewoon vijftien graden warmer dan normaal zijn. Het Arctische gebied is een soort van petrischaaltje waarin de extremen al zoveel vooruit zijn op wat wij nu zien. We hebben nu al te maken met de problematiek en de erosie en de opwarming. Dus eigenlijk wat we hier tegenkomen kunnen wij ook verwachten. Tot op zekere hoogte. We hebben dan geen permafrost maar we zien ook dat in Nederland weer heel anders wordt.We hebben veel meer stormen, we hebben veel meer wateroverlast. Al die extremen en dat zie je hier ook. Ik ben verbaasd dat in de tijd waarin wij leven met de technologie die wij hebben en de kennis  die we hebben en die is enorm dat mensen nog steeds kunnen zeggen: nee, het valt wel mee en we hoeven ons niet zo druk te maken. Dus dit is ons sample, komt van land en dat gaat in een buisje. We hebben allerlei monsters genomen. En vervolgens gaan we de eerste stap eigenlijk doen. Dat noemen wij fractioneren en daarmee splitsen al onze samples op basis van dichtheid. Het idee is eigenlijk dat we het transportproces in de oceaan een beetje nabootsen in het laboratorium en dat we dus goed kunnen zien welke fractie waar naartoe gaat in de oceaan uiteindelijk. Er werd altijd aangenomen dat het meeste materiaal tot wel 80% op de oceaanbodem terecht zou komen en dat er maar weinig CO2 vrij zou komen. Maar wat is de realiteit? Eigenlijk is permafrost gewoon grond. Je zou het kunnen vergelijken met doperwten die je in de vriezer hebt liggen. Misschien al jaren. Die liggen daar prima zolang die vriezer dicht is. En die deur staat nu open. En omdat die deur openstaat en die doperwten warm worden  komen er allemaal bacteriën vrij en processen en is het helemaal niet meer gewoon veilig opgeslagen. Dus zolang permafrost permafrost is en koud en bevroren is is dat eigenlijk prima. De volgende dag gaat Fleur naar Peninsula Point waar de kust het snelst afbrokkelt en je dat letterlijk kunt zien gebeuren. Dit is de permafrost, dus ik heb hier een flesje neergezet. Dat water wil ik graag bemonsteren. Daar kunnen we kijken hoeveel koolstof daar dan ook weer in zit. En uiteindelijk als er dan dus nu een storm komt, dan wordt dit helemaal weggespoeld de zee in. En dan daar gaat het weer verder met de afbraak van het koolstof wat hier in zit. Je kan het ook ruiken. Permafrost heeft echt een een beetje een mestgeur eigenlijk, echt een beetje zoals onze veenlanden in Nederland, want dat is het uiteindelijk.Heel veel plantenmateriaal zit erin, heel veel wortels en mijn laars zit ook vast. Dat is dus altijd het risico van onderzoek. Eerdere berekeningen van koolstof die vrijkomt van het permafrost zijn eigenlijk enorm onderschat. Het is veel meer, erosie gaat veel sneller. De hoeveelheid koolstof die vrijkomt neemt ook toe en dat is natuurlijk een vicieuze cirkel. Dus dat warmt het klimaat weer verder op en versnelt het dooiproces ook weer. Dus we blijven een soort van eeuwig in een rondje gaan. Jaren ging de wetenschap ervanuit dat er weinig CO2 vrijkomt als de kust erodeert, maar uit het onderzoek van Fleur blijkt dat allerminst zo te zijn. En blijft soms tot wel 98% van het koolstofrijke materiaal lang in het water te liggen en daar afgebroken kan worden tot CO2. Als de temperatuur door blijft gaan en we gaan op deze manier verder dan kunnen we wel ingrijpende veranderingen zien in het klimaat. Voor Tuktoyaktuk specifiek betekent dat eigenlijk gewoon dat er misschien straks geen Tuktoyaktuk meer is. Dat is dan de realiteit. Dat is al die mensen die daar nu wonen, die daar zijn opgegroeid die daar hun land hebben, hun voorouders liggen daar begraven. Dat is er dan misschien straks gewoon niet meer. Uiteindelijk leven we allemaal op permafrost. De grond onder onze voeten is dan misschien niet bevroren, maar uiteindelijk wat er daar gebeurt in de Arctic heeft uiteindelijk ook hier effect. Uiteindelijk zijn we met z'n allen op deze aardbol en we hebben allemaal hetzelfde doel. Iedereen wil eigenlijk opgroeien in een veilige wereld en de realiteit is dat als wij zo doorgaan dat dat gewoon niet de toekomst gaat zijn. Het is wel heel moeilijk te omvatten natuurlijk dat de wereld die wij nu kennen misschien niet de wereld is van onze kinderen of kleinkinderen.

Logo Wetenschap

Nergens ter wereld gaat klimaatverandering zo snel als in het hoge noorden van Canada. Stijgende temperaturen en het dooien van permafrost vormen een grote bedreiging. Nederlandse wetenschappers onderzoeken de gevolgen: is de situatie in Canada een voorproefje van wat ons in Nederland te wachten staat?

Dooiende permafrost en klimaatverandering

Verzilting. Het is een proces dat nu al gaande is in Nederland en de verwachting is dat het door klimaatverandering alleen maar gaat toenemen. Maarten Schrama en Jordy van der Beek onderzoeken wat dat met de muggen doet. Het is hier bijna twee millisiemens dus er komt hier ontzettend veel zout omhoog. Hier komen ze dan omhoog. Kijk eens wat een grote jongens. Nou, dat zijn er…Het zijn er nu al honderd denk ik. Meerdere soorten denk ik ook trouwens. Ja, ik denk twee soorten inderdaad. Bijna alleen maar muggen. Het zijn er echt veel. Wat we hier nu in het veld zien is dat de aantallen natuurlijke vijanden in die mooie schone zoete sloot hier bovenop de dijk veel hoger is dan in deze wat viezere sloot hier onderaan de dijk. Ja, die mug heeft hier in dit verzilte slootje eigenlijk helemaal niks meer te vrezen, dus die wordt niet meer opgegeten waardoor die ja, z'n gang kan gaan en kan uitgroeien tot die tot die volwassen muggen die in je slaapkamer zitten. De mug vindt het prima in een zoute sloot maar zijn natuurlijke vijanden niet. Maarten weet nog goed dat hij dit voor het eerst zag, zoveel muggenlarven. Ja, dat is natuurlijk heel superverrassend. Het grootste deel van de literatuur zegt dat muggen daar gewoon niet zo heel goed tegenkunnen. Stel dat heel Nederland vol ligt met slootjes waar heel veel muggen in zitten, dan levert dat gigantisch veel overlast. En mijn onderbuikgevoel zegt dat als er zoveel muggen zijn dat het een soort enorm kruitvat is wat ligt te wachten totdat iemand de lont aansteekt. En dus als er dan een infectieziekte binnenkomt die overgedragen wordt door die gigantische hoeveelheden muggen dan zou het zomaar kunnen dat je echt een heel groot probleem krijgt. Onze eigen mug kan zich dus prima aanpassen aan een verzilt land. Nederland is eigenlijk een soort, laag Nederland is eigenlijk een soort platte pannenkoek. Die ligt, laten we zeggen hier, een beetje onder zeeniveau. Zeeniveau is nu al daar en die zeespiegel gaat omhoog. Een meter, drie meter, misschien zeventien meter, dat weten we niet. Maar hoe dan ook, al dat zoute water, dat drukt natuurlijk naar beneden. En die kust van ons, dat zijn geen rotsen, dat zijn duinen. Dus dat zijn zachte sedimenten. En dat zoute water gaat daar gewoon doorheen. En dat komt dan in het achterland omhoog. Nou, gelukkig drijft het zoute water wat we hebben in West-Nederland dat drijft dat drukt dat zoute water omlaag. Maar we hebben steeds minder zoet water in de zomer. En die zoetwaterlens is ook maar heel dun. En hoe hoger de druk van dat zoute water, hoe meer verzilting er dus plaatsvindt en ook hoe verder uit de kust. Want nu is het dertig kilometer. Maar dat wordt 60, 70, dus dan komt het echt ver voorbij Utrecht komt het ook nog omhoog. Maarten en Jordy onderzoeken dit niet alleen in sloten maar ook hier in het lab. We hebben hier verschillende bakken staan met zoet en zout water en we kijken wat voor effecten die verschillende zoutconcentraties hebben op de steekmuglarven. Opmerkelijk genoeg lijkt het zoute water de ontwikkeling van de larf niet heel erg te beïnvloeden. In het lab lijken de muggen dus gewoon te kunnen opgroeien  ondanks het zout. Als de verzilting doorzet kunnen er dus muggenplagen ontstaan. Komt daar een virus bij, dan kan er een grootschalige uitbraak volgen. Access granted. In een speciaal beveiligd lab onderzoeken ze hier hoe muggen op virussen reageren. Charlotte heeft de muggen die in zout water opgroeiden van Jordy gekregen en kijkt of zij gevoelig zijn voor die virussen. Sander, Charlotte is net in haar witte pak naar binnen gegaan. Ik mag hier ook niet naar binnen. Waarom is dit zo'n beveiligde omgeving? Ja, omdat we hier met de virussen werken die mogelijk ook ziektes kunnen veroorzaken. Wat voor virussen? We werken met specifiek met virussen die door muggen worden overgedragen. Het westnijlvirus is daar een voorbeeld van, het sindbisvirus is daar een ander voorbeeld van. Andere bekende voorbeelden dengue, knokkelkoorts, misschien wel eens van gehoord? Dat soort virussen kunnen we dus hier testen. En wat doet Charlotte nu met haar muggen? Zij heeft haar muggen meegenomen. Ze zijn hongerig, ze willen bloed. Kippenbloed wel te verstaan. Het zijn muggen die ook graag vogels en dus ook kippen bijten. Dus er is ook kippenbloed daar? We hebben ook kippenbloed speciaal meegenomen. Ze heeft het reservoirtje daarzo. Daar hebben wij dus ook het virus al in in aangebracht en als dus die muggen gaan voeden op bloed krijgen ze het niet  alleen het bloed binnen in hun maag, maar ook het virus. Ja en dat gebeurt dus hier nu…Ja, ze is het aan het klaarmaken. Precies, dat is haar emmertje. En dat wordt, dat plaatst ze daar gewoon daar bovenop. En die muggen die dus in dat kooitje zitten, die kunnen met hun steeksnuit door dat gaas heen, door het membraan heen van het reservoir en op die manier wordt het bloed naar binnen gezogen en na een paar minuten zijn ze voldaan. En dan? Wat is de volgende stap? Wachten. Hoe lang? Twee weken. Want die zo’n mug gaat het bloedmaal verwerken. Dat gebruikt die mug zelf voor haar eitjes  maar het virus gaat ondertussen mogelijk ook aan de slag. Dat virus gaat in eerste instantie in de mug gaat het de maagwandcellen van de mug infecteren. Die virusdeeltjes kunnen uiteindelijk daar weer uit ontsnappen en uiteindelijk door de mug heen gaan zwerven met het hemolymf met het bloed van de mug en op die manier uiteindelijk ook in de speekselklieren van de mug terechtkomen. Speeksel, dat krijg je dus binnen als je wordt geprikt. Precies, dat krijg je binnen als je wordt geprikt en dan kun je dus inderdaad geïnfecteerd raken. En wat denken jullie? Zullen die muggen dan dat virus ook opnemen? Of zullen ze dat juist niet doen? Wat is jullie hypothese? Nou ja, we hebben dus nu muggen die eigenlijk op heel andere manieren zijn opgegroeid, die onder die zoute condities zijn opgegroeid. Dat kan mogelijk heel veel stress bij die muggenlarven hebben veroorzaakt en dus ook bij die volwassen muggen. En stress heeft weer een invloed op het immuunsysteem, ook van de mug en de mug zou dan nog wel eens vatbaar kunnen zijn voor zo'n virus en dus relatief meer virus overdragen dan muggen die onder normale omstandigheden zijn opgegroeid. Nu ga ik de pootjes en de vleugels verwijderen zodat we als we het speeksel aan het afnemen zijn, dat ze niet kunnen wegvliegen. Wel zielig. Ja. Maken we een pipetpunt klaar waar we wat suikerwater in doen. En dat is ook een trigger om het  speeksel af te geven. Zo. Daar gaan ze van kwijlen. Ja, daar gaan ze van kwijlen inderdaad. Dat is wel een enorm precisiewerkje. Het vraagt wel oefening. Die zit erin. En dan wachten we. Onder de microscoop is het duidelijk te zien. Wat het virus aanricht. Ja, wat we hier zien is gewone cellen. Die zijn nog gezond. Als we dan gaan kijken naar dit sample bijvoorbeeld. Dat ziet er echt heel anders uit. Dan zie je meteen het verschil. Een heel groot verschil. Hier zijn bijna alle cellen doodgegaan door het virus dat aanwezig is in het speeksel van de mug. Dus hier heeft het virus de boel echt aangetast. Klopt ja. Het is duidelijk. Onze mug blijkt een zoute omgeving ook prima te vinden. En in het steeds zilter wordende Nederland is dat geen goed nieuws. Het zorgt makkelijker voor plagen. En als het zout de muggen ook nog gevoeliger maakt voor virussen, kan dat leiden tot grote uitbraken. Niet echt waar we op zitten te wachten. Valt daar nog iets tegen te doen? Eens even kijken wat er allemaal in zit. Maarten Schrama laat nog een gezonde sloot zien waar de mug wel natuurlijke vijanden heeft. Ah kijk, supermooi om te zien. Vrijwel geen muggenlarven natuurlijk hier, maar wel een waterjufferlarve en een kikker. Hij gaat er vandoor. En nog een grondeltje. Hier zit een grondeltje. Allemaal beesten die muggen primair op dieet hebben staan. Dus een mooie biodiverse sloot hier. Dat is een behoorlijk lastige omgeving voor jonge muggen om op te groeien. Een biodiverse sloot is een goede oplossing tegen muggen. Maar  Maar hoe ga je dat dan precies doen in die zoute milieus? Dat is nog best wel lastig voor je te zien. We hebben in Nederland ongeveer 300.000 kilometer sloot. Als al die sloten in Nederland helemaal vol met muggen komen te zitten, dan is dat misschien wel een land waar je kunt leven. Maar de vraag is wel of je daar dan ook nog wil leven.

Nederlandse sloten worden steeds zouter. En dat is slecht nieuws, want muggenlarven blijken prima in zout water te kunnen overleven. Een muggenplaag kan leiden tot overlast en virusuitbraken. De oplossing: meer biodiversiteit in de sloot, maar hoe doe je dat?

Muggen in verzilt water

Boeren hebben niet alleen een stikstofprobleem, maar nu ook een acuut mestprobleem. Als Nederland de klimaatdoelen wil halen, dan ontkom je er niet aan om de veestapel te laten krimpen. Mogelijk heb je dan op termijn niet te veel, maar juist te weinig mest. Onze eigen mest zou dan een oplossing kunnen zijn.Fides gelooft in een  circulair systeem, maar dan met menselijke mest. Ze trekt met haar wagen door het land om mensen bewust te maken van hun waardevolle poep en plas waar zij broodjes van maakt. Dit is een circulair toilet. Het is een groot gat gewoon. Ja, daar gaat de poep doorheen. En de plas wordt geleid door de pot en die komt in een tank hieronder en hier in de achterklep. Er zit een goed slot op, want voor ons is poep waarde dus die moet beschermd worden. Het goud moet je goed beschermen. Dit is de bak waar de poep wordt opgevangen. Maar dat is het eindproduct van wat daar jouw pot ingaat. Precies, dus als jij dat hebt opgehaald, waar gaat het dan vervolgens naartoe? Het gaat naar een grote biomeiler en dat is eigenlijk een grote composthoop. Dus daar zit poep en plas in. Maar ook heel veel koolstof, dus houtsnippers, allemaal dat soort dingen. En als je dan wacht, wat er dan gebeurt is vrij magisch, namelijk bacteriën eten dat allemaal op en zetten dat om in aarde, breken daarmee medicijnresten af. Pesticiden worden door de hitte die dat opwekt ook verbrand en daar komt komt dit dus uit. Zou je het willen proeven? Nee, nee, nee nee nee. Nee nee. Nee nee, helemaal niet. Ik ben een moeilijke eter. Dit idee al. Ik denk in beelden. Dat je gewoon denkt van eet ik nou mijn eigen schijt? Nee dat eh…Je kan lekker smaken hoor, maar het is het idee gewoon…Eet je nooit een frietje? Ja, net nog. Nou, komt van land, bemest met koeienpoep. Ja, je hebt wel weer een punt, maar daar denk ik anders over na. Maar van mensen is toch anders. Maar waarom vinden we het eigenlijk zo walgelijk als we koeienmest de normaalste zaak van de wereld vinden? Ik ga langs bij Joshua Tybur, die onderzoek doet naar walging en mij confronteert met testen die ie bij veel proefpersonen heeft afgenomen. Naast poep is plas ook een waardevolle meststof. Kimo van Dijk gebruikt zijn eigen urine om onderzoek te doen naar het effect op de groei van aardappels. Veertien potjes met veertien verschillende stoffen. Wat zijn het allemaal voor stoffen? Hier zie je aan deze kant uit de voedselfabrieken waar ze…proceswater is, het schoonmaken van worteltjes en er komt uiteindelijk soort van afvalwater vrij dat wordt verwerkt. Dus dat zie je aan deze kant. Kan je ook als mest gebruiken? Kan je ook als mest gebruiken. Is relatief schoon ook, dus eigenlijk geen probleem. Maar het is wel zo dat het op dit moment steeds meer verbrand wordt. Dus dat is zonde. Heel zonde. En deze helft. Deze helft, dat komt dus uit poep en plas, rioolwater en uit de assen die daar ook vrijkomen. Dus je hebt urineproduct verwerkt en zwart water, dat is poep en plas bij elkaar. Je hebt het slib wat in een rioolzuivering ontstaat en om hier vanaf te komen op dit moment verbranden we dat. Maar wat je ook kan doen is urine en zwart water bij de pot verzamelen. De wc-pot. Ja, de wc-pot en dat speciaal gaan opwaarderen. Gaan recyclen. Welke zal de beste aardappel opleveren denk je? Dat is een hele goeie. En ik moet je eerlijk zeggen en dat is niet omdat ik bevooroordeeld ben. Ik weet dat de urine echt heel goed kan scoren en dat is bijvoorbeeld ook voor koeienurine maar ook menselijke urine. In Zweden, in Zwitserland zijn ook proeven gedaan, die scoort bijna altijd in ieder geval zo goed als kunstmest en vaak nog net iets beter. Ik heb wat voor jou meegenomen uit dit zakje. Koekjes. Van eigen deeg? Van eigen uitwerpselen verbouwd op basis van mest uit urine. Uit Frankrijk. Uit Frankrijk. Ja. Want daar doen ze dit al. Ja. Wil je er een? Ja zeker. Ik ga ook proeven. Toch spannend of niet? Best wel oké. En wat vind jij? Lekker. Is het voor jou niet frustrerend dat…In Frankrijk mag je dus gewoon hiervan dit maken. Simpel gezegd. En jij moet het nog allemaal testen en landerijen afhuren om nog eens een keer…Ja. Te bewijzen dat het kan. Vind je dat niet frustrerend? Het is wel frustrerend. Ik bedoel sowieso dat het überhaupt verbrand wordt het meeste wat hier op tafel staat. Maar het is ook zo. Het is wel een transitie. We moeten ook met boeren, die moeten er ook vertrouwen in gaan krijgen. Dus dat is ook waarom we dit doen. Het is ook een soort van demo om te laten zien dat het kan. Dus dat het kan qua veiligheid maar dat het ook al kan qua landbouwkundige waarde dus. En ook, vergis je niet, kan je het het land op brengen? Kan het in dezelfde machines bijvoorbeeld? Kan dat trouwens? Ja, dat kan in principe wel. En de meeste producten hier, die kunnen met gangbare applicatiemiddelen, dus met bemesting…Met de trekker? Het land op gebracht worden. Ja. Elektrische auto's hoor je mensen over, permacultuur, eiwittransitie. Dat zijn allemaal bekende dingen, maar de waarde die jij en ik dagelijks zelf maken. Dat blijft eigenlijk een beetje in de doofpot en dat vind ik fascinerend. In de wc-pot. Ja! Je spoelt het weg, letterlijk. Je spoelt het weg, flush en forget. Ja, zonde.

Om de klimaatdoelen te halen moet onze veestapel krimpen. Dan is er ook minder mest om akkers mee te bemesten. Uit onderzoek blijkt dat menselijke ontlasting hier ook prima geschikt voor is. Maar waarom staat het idee van onze eigen poep en plas hergebruiken de meeste mensen zo tegen?

Eten kweken met onze eigen poep

Honderdduizenden kracht- en vechtsporters in Nederland gebruiken anabole steroïden en dat is niet zonder risico. Sommige sporters lijken niet meer zonder te kunnen. Wat kan de wetenschap doen voor deze groeiende groep gebruikende sporters? Van de naar schatting 3 miljoen mensen die in Nederland aan kracht- en vechtsport doen zijn er maar liefst 480.000 sporters die gebruikmaken van anabole steroïden. Ook Jan, die al 25 jaar doping gebruikt. Om beter te begrijpen wat anabolen zijn en wat ze in het lichaam van de gebruikers aanrichten ga ik langs bij het dopingcontrole lab van de Universiteit Gent. Hoogleraar Peter van Eno leidt dit lab. Anabool betekent eiwit opbouwend en spieren zijn eiwitten. Dus het anabole karakter is omwille van het feit dat die helpen bij het opbouwen van eiwitten van spiermassa. De belangrijkste spier van ons lichaam is het hart. En terwijl dat spreekwoordelijk een groot hart hebben een goede zaak is, is dat als je puur fysiek kijkt niet het geval. Een groot hart houdt risico's in. Aabole steroïden hebben dan ook cardiovasculaire risico's. Hartfalen en trombose krijgen behoort tot de mogelijkheden en dat kan leiden tot hartfalen, tot een hartinfarct. En dat betekent dat als men er niet snel bij is dat je dood bent. Wat doen de anabolen met het hart? Ja, ze werken eigenlijk net als op alle andere spieren werken ze op de hartspier in en geven dan groei van de hartspier. En is dat erg? Nou ja, bij een bij een biceps of een borstspier is extra spiermassa gewoon meer kracht. Maar bij het hart werkt dat niet zo. Daar is een extra…Extra spiermassa ligt eigenlijk alleen maar in de weg, want het hart is een hol orgaan, dus dat moet zich met elke slag kunnen vullen met bloed. En als die hartspier heel dik wordt, dan is daar steeds minder ruimte voor. En dat er zelfs op termijn zoveel spiermassa is dat het bloed gewoon niet meer op de juiste plek kan komen en dat het hart niet meer voldoende zuurstof krijgt. Dat zien we in extreme gevallen ook nog wel. En we zijn natuurlijk groot voorstander van geen anabolengebruik  dus we proberen ook wel met mannen te kijken naar oplossingen om te zien of het mogelijk is om te stoppen of het gebruik te verminderen. Maar we realiseren ons ook wel dat het niet mogelijk is om dat bij iedereen voor elkaar te krijgen. Ze weten het soms niet wat de risico's precies zijn en ze zijn ook wel een beetje laconiek over de risico's en die zeggen ja, maar ik leef nu en ik wil me nu prettig voelen. Dat vind ik veel belangrijker. Ik zie het wel als ik ouder ben hoe het met me afloopt. En heel vaak wordt ook gezegd dan leef ik maar tien jaar korter. Maar dan heb ik er nu wel alles uitgehaald. Wauw. Dus dan heb ik nu een prachtig lijf maar ja, dan ga ik maar eerder dood. Ja en dan probeer ik altijd uit te leggen ja soms gebeuren je dingen zoals een beroerte en dan ga je niet meteen heel veel eerder dood. Maar het restant van je leven is wel heel vervelend en in duidelijk mindere kwaliteit. Dus het is niet alsof je je sterfdatum kan uitkiezen. Dus zo mooi als het ze zelf denken dat het soms is, is het niet. Dus het is…Ja, het vereist best wel veel gespreksvoering en educatie om ze toch beter te laten begrijpen waar ze in stappen. En dat is één van onze belangrijkste doelen. Diederik Smit van de Android Health Clinic richt zijn onderzoek op de relatie tussen dopinggebruik zoals anabole steroïden en interventies door middel van begeleiding en advies. Smit heeft aangetoond dat deze vorm van medische ondersteuning de negatieve effecten van dopinggebruik kan beperken. Anabolen gebruiken is continu laveren tussen ja keuzes maken die goed zijn voor je prestaties en voor je gezondheid. Het engeltje zegt doe nou minder, doe nou niet. En het duiveltje zegt nou, doe daar maar een schepje bovenop en jij moet het compromis sluiten. Maar zou je zeggen dat dit nog gezond is wat jij doet? Nee. Kijk, als je sport voor je gezondheid, dan doe je drie keer per week matig intensief wat, zorg dat je altijd een calorietekort zit. Eet je niet te veel en blijf je rond de 75 kilo. Zoiets. Dat is gezond. Maar dit is niet gezond wat jij doet. Nee. Hoe zou je het dan noemen? Wat je doet? Nou ja, het is in zekere zin wel een extreme sport, maar dat is dat is topsport altijd natuurlijk wel. Niemand doet topsport voor zijn gezondheid. Dus jij bent een beetje langs de rand van de afgrond aan het lopen. Ja een beetje op de rand van het mes. Inderdaad, denk ik. Ja. Langdurig gebruik van anabole steroïden kan een drastisch effect hebben op de natuurlijke aanmaak van testosteron in het mannenlichaam. Anabole steroïden bootsen het effect van testosteron na wat de hypofyse ertoe aanzet om de eigen testosteronproductie te verminderen of zelfs volledig te stoppen.Hierdoor daalt de spermaproductie, krimpen de testikels en neemt de vruchtbaarheid af. Na het stoppen met steroïden kan het tot een jaar of langer duren voordat het lichaam zijn natuurlijke testosteronproductie volledig heeft hersteld. Sommige mannen herstellen zelfs nooit volledig. Ondertussen ervaren mannen allerlei klachten, zoals laag libido erectieproblemen, somberheid en vermoeidheid. Hierdoor begint 65% van de mannen binnen een jaar weer met anabole steroïden. Wat vind je nou echt een zorgelijke ontwikkeling als je kijkt naar dit soort middelen? Wat je natuurlijk wel vaker ziet, ook bij andere dingen die niet goed gaan voor je gezondheid is dat jonge mensen, jonge mannen misschien toch wat meer in het moment leven en eigenlijk helemaal niet bezig zijn met iets wat er over tien of twintig, dertig jaar kan gebeuren. En ook dat zie ik wel als mijn taak denk ik. Om ze daar toch ja in ieder geval van bewust te maken dat er ook nog wat meer is. Na het leven als bodybuilder en nou bijvoorbeeld kinderwens speelt ook een rol bij ben je op je twintigste misschien nog niet mee bezig maar wij zien natuurlijk wel de mannen die wat ouder zijn en die willen stoppen en dan tot de ontdekking komen dat dat dus niet meer lukt of dat een kinderwens een probleem is. Dus de ja, de mannen die met de spreekwoordelijke gebakken peren zitten. Maar het is ook wel een goedje he, want wat wij horen is…Je voelt je helemaal de koning als je het genomen hebt. Je hebt meer zelfvertrouwen, je spieren worden groter, je lijf wordt groter. Ja, dat verklaart de verslavende factor. Dat verklaart natuurlijk ook de aantrekkingskracht ervan. Want ja, die middelen werken ook echt en ze zijn in die zin ook echt effectief daar. Ja, daar kan ik, daar kan ik niet over liegen. En de meeste gebruikers voelen zich uitstekend tijdens het gebruik. En hebben ook geen herinnering meer aan hoe het misschien daarvoor was. Of in ieder geval lijkt dat het nieuwe normaal te zijn. Ze willen dit gewoon de hele tijd. Precies, niet alleen omdat ze hun testosteronspiegel dus flink omlaaggaat als ze ermee ophouden. Nou, dat geeft op zich al klachten, maar ook dat ze in de sportschool merken dat ze minder kunnen als voorheen konden en dat hun lichaam gaat veranderen. Het zal sommige mannen die vallen wel twintig kilo af als het om spiermassa gaat. En ja, ook dat is iets waar ze vaak ongelooflijk tegenop zien of heel veel moeite mee hebben dat dat gebeurt. Maar je ziet ook dat er bij krachtsporters of gebruikers van dit soort middelen ook andere verslavingen doorheen spelen. Ik zie nou met enige regelmaat ook wel mensen die in het verleden bijvoorbeeld een gokverslaving hebben gehad of een verslaving aan andere middelen, aan speed of cocaïne of dat soort middelen en die daar bijvoorbeeld dan mee stoppen en dan vervolgens extreem fanatiek gaan krachtsporten en dan ook doorslaan weer in dit soort middelen. Dus verslaving speelt bij een deel van de gebruikers absoluut een belangrijke rol. En daarom pleiten Nederlandse experts voor begeleiding en voorlichting, zoals dat ook gebeurt bij drank- en drugsgebruik. Ik kan me wel voorstellen dat als je het zo faciliteert dat het voor mensen interessanter wordt om het te gebruiken, want ze worden begeleid. Ja, dat klopt, dat is ook een goede nou ja, kritiek die je zou kunnen stellen. We hebben daar ook heel aandachtig naar gekeken in het onderzoek dat we hebben gebruikt om aan te tonen dat deze interventie effectief is. We zien niet een toename van het aantal nieuwe gebruikers, dus de mensen die op deze kliniek afkomen zijn over het algemeen al ervaren gebruikers, dus die gebruikten al, maar die komen dan nu voor adviezen en voor gezondheidscontroles bij ons. En we schrijven het absoluut niet voor en we moedigen het ook zeker niet aan. Maar we gaan vooral kijken naar oplossingen en bescherming voor mensen die het toch al gebruiken en dan niet bereid zijn om op een hele andere manier over na te denken of te stoppen. Dus dan moet je toch sturen met de middelen die je hebt om het in goede banen te leiden. Het wegnemen van het stigma is wel belangrijk om dingen bespreekbaar te maken en ook voor mensen om geen drempel te voelen om met een zorgverlener hierover te gaan praten. Alcohol is van oudsher in onze beschaving gegroeid. Dus als je naar de huisarts gaat en zegt ik heb een drankprobleem dan zijn er allerlei sociale netwerken waar je geholpen kan worden. Maar als je naar de huisarts gaat en je zegt ik gebruik anabolen, ik wil er van af, dan is het nog maar even de vraag of je een goed traject aangeboden kan krijgen. De kans is groot dat je bij een dokter of een zorgverlener komt die eigenlijk niet zo goed weet wat hij  moet doen omdat…Nou, een huisarts heeft er niet zo heel veel verstand van want die heeft dat nooit geleerd in zijn opleiding. Maar die zegt soms ook van ja weet je, zolang jij de middelen gebruikt kan ik je niet helpen, wil ik je niet helpen.

Steeds meer sporters nemen anabole steroïden om groter en gespierder te worden. Maar aan doping kleven ook veel gezondheidsrisico’s, zoals hartfalen. En als je eenmaal met anabolen begonnen bent, is het moeilijk om te stoppen.

De risico’s van anabole steroïden

Als het hart ermee ophoudt, dan stopt het leven. Er zijn mensen, elke dag weer die overlijden aan eindstadium hartfalen. De wetenschap werkt eraan om zelf een hart te bouwen. Dat is hem? Dat is hem dan. Hart is verbonden met een lichaam. Dit is een model, dit is een lichaam. Ja, een lichaam, ja. Robotonderzoekers, hartchirurgen en weefselexperts slaan de handen ineen. Ja, er zijn mensen elke dag weer die overlijden aan eindstadium hartfalen. En we kunnen wel iemand op de maan zetten, maar we kunnen geen zacht kloppend hart maken. En daar wil ik me voor inzetten. Het allereerste prototype van het hybride hart is gemaakt van de pyjama van een van mijn dochters. Wanneer kwam je op het idee om een hybride hart te gaan maken? Ik zat thuis achter mijn bureau nog wat te werken en mijn man kwam binnen en die had de wetenschapsbijlage van het NRC van de weekendkrant en daar stond een foto in van een octopus van zachte robot. Ik zag die foto en ik dacht nou als ze daar dit van kunnen maken van zachte materialen, ja dan moet je daar eigenlijk ook een hart van kunnen maken. En het mooiste was, toen ging ik eigenlijk pas lezen, dat het een interview was met een onderzoeker die net terugkwam uit Amerika, Bas Overvelden, en die bleek te zitten op het Amsterdam Science Park. Samen met Bas Overvelde, de man van de zachte robotica en Carlijn Bouten van de TU Eindhoven, werkt Jolanda aan haar idee van een hybride hart. Het mooie van een hart als je dat vergelijkt met andere organen, bijvoorbeeld een lever, nier, longen, is dat het hart een pomp is. Dus wat je nodig hebt is een spier, een krachtig iets wat bloed rondpompt en een laagje zodat het lichaam, de cellen in het bloed, niet denken van he, dit willen we niet. Hier moeten we ons tegen afstoten, zoals bijvoorbeeld gebeurt bij een harttransplantatie. Dus je kunt het door een combinatie, en dat is het hybride eraan, van de zachte robot voor de pompkracht, en lichaamseigen laagje van, dat hoeft eigenlijk misschien maar één laagje dik te zijn. En die combinatie, daar kun je een hart goed mee maken. De medische wetenschap meets zachte robotica. Dat zou iets moois kunnen opleveren. Ook al weet je helemaal niks af van een hart.
Ja, Bas weet natuurlijk alles van zachte robotica, maar niks van het hart. Dus we zijn begonnen met het ontleden van een schapenhart. Dit is het hart van een schaap, maar dat lijkt eigenlijk enorm op een mensenhart. Dus het zuurstofarme bloed uit het lichaam komt hier binnen in de rechterboezem, gaat dan door een klep heen en komt dan in de rechterkamer en de rechterkamer pompt het bloed ook weer door een klep in de longslagader. Dat is deze. Dan gaat het zuurstofarme bloed door de longen en dan komt het zuurstofrijk weer terug in de linkerboezem, gaat door een klep heen, komt dan in de linkerkamer en de linkerkamer pompt dan het bloed uit ook weer door een klep in de lichaamsslagader. Die zit hier en zo geeft hij het bloed af aan het hele lichaam. Bas, jij zag dit dus en zei meteen: oh ja, geen probleem. Het was vooral toen ze me voor het eerst opbelde kwam ze met het idee. En toen zei ze: kun je dat? Zei ik ja, waarom niet? Ja, het is een pomp, dus dat moeten we kunnen maken met zachte robotica. Want als ik denk aan een robot dan denk ik aan heel veel mechaniek. Maar dit is superzacht. Ja, voor ons is dit een robot en het is dus geinspireerd eigenlijk op zeewezens. Een zeesterren. Zeesterren. Ja ja, zo simpel is het eigenlijk. Maar deze robot kan ook bewegen. Ik zou vooral het zelf ook proberen. Knijpen? Gewoon knijpen neem ik aan. Ja precies. Dus dit werkt op basis van luchtdruk en de beweging komt vanuit het ontwerp van het materiaal. Hier zitten kakmers, die blazen op. Daarmee rekt het uit en aan de onderkant zit een hardere laag. En die hardere laag wil niet uitzetten, dus daardoor buigt het. Dus we proberen eigenlijk door middel van de vorm en de mechanica nu bepaalde bewegingen in die robot zelf in te bouwen. Hij is net echt joh. Heeft hij ook een naam? Hij is in het lab Frankie genoemd, van Frankenstein. En wat heeft dit met het hybride hart te maken eigenlijk? Met het hybride hart, een hart is ook een zacht orgaan is. We proberen te kijken hoe kunnen we nou die zachte robotica gebruiken om die spieren na te bootsen? Dus we willen eigenlijk een hart maken dat zich kan samentrekken. En dat is dan op basis van in dit geval pneumatica. Dus de spier wordt vervangen door luchtdruk en daarmee krijg je dus een beweging die het bloed kan rondpompen. Het hybride hart bestaat dus deels uit zachte robotica en voor een deel uit weefsel van je eigen lichaam. Wat is jullie aandeel bij het maken van het hybride hart? Het aandeel van ons is dat wij de binnenkant van het hart maken en dat is een levende binnenkant. Wat we eigenlijk doen, we maken een steigermateriaal van een afbreekbaar plastic. Ja. En dat plastic, daar gaan de cellen uit het bloed in zitten en die maken dan een nieuw weefsel wat eigenlijk helemaal lichaamseigen is. En daarmee hebben we het eigenlijk aan de binnenkant ingepakt met je eigen lichaamseigen materiaal, waardoor het hart niet wordt afgestoten en waardoor het herkend wordt als lichaamseigen. Als je namelijk een apparaat of een implantaat in het lichaam zet, kan het vanuit het bloed afgestoten worden door het immuunsysteem. Als je een splinter in je vinger krijgt, dan gaan er massaal witte bloedcellen naartoe en dat gebeurt hier ook. Ons steigermateriaal bestaat uit hele kleine vezeltjes die op een splinter lijken en die vezeltjes worden ingepakt door die cellen die naartoe gaan. En die gaan het ook opeten. Dus eigenlijk zijn wij daar wondgenezingsproces aan het nabootsen. De binnenbekleding van het hart is dus gemaakt van een speciaal materiaal waar een laag lichaamseigen cellen overheen groeit. De oorspronkelijke binnenbekleding verdwijnt en alleen de eigen cellen blijven over. Wat zijn de belangrijkste dingen die erbij komen kijken bij dat proces? Want het is best ingewikkeld. Als we dat in het lab testen hebben we eigenlijk twee uitdagingen. We willen weten of het materiaal niet wordt afgestoten door het lichaam, maar er mag ook geen bloedstolsel ontstaan. Dus we maken eigenlijk een laagje wat de stolling wat in het rode deel van het bloed zit eigenlijk afstoot. En daarna willen we eigenlijk de witte bloedcellen misleiden zodat we afstotingsreactie kunnen voorkomen. En als een robothart dan de uitkomst is, hoe ziet dat er dan eigenlijk uit? Waar is ie? Dit is hem! Dat is hem dan. Dat is hem dan. Ja. Valt een beetje tegen. Sorry. Ja, het is een soort washandje lijkt het. Ja, het is een stukje stof. Volgens mij was het eerste prototype was van een paraplu gemaakt. Oké, dus dit is in stilstand. Maar ja, het hart klopt natuurlijk. Nou laten we hem gewoon gewoon aanzetten toch? Kijk, oké, daar gaat ie. Nu begint het toch wel echt op een hart te lijken. En het beweegt dus helemaal op lucht? Ja, en hier zit nu water in. Dus wat je hier ziet is het hart is verbonden met een lichaam. Dit is een model van het lichaam. Ja, een lichaam. Ja, zo zien jij en ik er vanbinnen uit. Hij mag natuurlijk niet zomaar mee stoppen. Een soort auto zijn die nooit naar de garage hoeft. Ja dat is natuurlijk de hele, hele uitdaging ja, want als het hart ermee stopt dan is het einde muziek dus. Dus dat. Het is gewoon ongelooflijk de taak om dat voor elkaar te krijgen. Om te zorgen dat die dus altijd blijft kloppen, niet kapotgaa, niet gaat lekken. Zachte robothart heeft ook stroom nodig, het normale hart dat leeft op zuurstof en suikers in het bloed. Maar dat kan niet nog met het zachte robothart, dus het heeft zeker ook stroom nodig. Maar we hopen dat dat zo weinig is dat we de energie kunnen opladen door de huid heen. Dus dat er een batterij vanbinnen zit dat mensen bijvoorbeeld een flesje aan moeten. En dat net zoals je je telefoon wireless zonder draad kunt opladen, dat dat ook uiteindelijk met het hart kan. Maar zover zijn we nog niet. Maar dat is wel onze toekomstvisie. Hoe ver ben jij, dat we nou over twintig jaar alle organen kunnen nabootsen? Mijn eigen idee daarbij is dat we dat niet moeten willen. Dus ik breng materialen in het lichaam om het lichaam te verleiden om het zelf te doen, zodat je gebruikmaakt van het lichaam zelf en het niet echt als een robot gaat voorzien van allerlei implantaten. Waarom zou je dat niet willen? Waarom ben je daar niet voor? Omdat het lichaam niet bedoeld is om heel erg oud te worden en een jong orgaan in een oud lichaam, dat matcht ook niet helemaal. Dus we willen echt toe naar de autonomie van het lichaam zelf. Wanneer denk jij dat het ook echt in mensen kan? Ja, dat vind ik altijd een hele moeilijke vraag. Aan de ene kant wil je patiënten geen valse hoop geven, aan de andere kant heb ik natuurlijk ook de ambitie dat het niet al te lang moet duren. Dus ik denk echt dat we, als er voldoende geld is en we kunnen met alles wat we in Nederland hebben aan fantastische onderzoekers dat het binnen tien jaar dat we de eerste hybride hart in de mens moeten kunnen zetten.

Door het tekort aan donorharten overlijden er helaas regelmatig hartpatiënten die op de wachtlijst staan voor een transplantatie. Kunnen we geen hart maken om het tekort aan donorharten op te lossen, vroeg hoogleraar hartchirurgie Jolanda Kluin zich af. Zij werkt nu samen met andere wetenschappers aan het ontwikkelen van een zacht implanteerbaar robothart.

Kan een robothart levens redden?

Wetenschappers zoeken naar oplossingen voor onze stijgende vleesconsumptie. Aquacultuur, kweekvis kan een oplossing zijn. Maar hoe doe je dat zo duurzaam en diervriendelijk mogelijk? Overbevissing, illegale visserij en destructieve vismethodes zorgen ervoor dat het inmiddels met bijna de helft van alle vissoorten slecht gaat. En dat schuurt met onze groeiende visconsumptie. Want wereldwijd eten we er inmiddels 180 miljoen ton van en dat komt neer op zo'n twintig kilo per persoon per jaar. Ter vergelijking: in de jaren zestig was dat tien kilo. De visconsumptie is dus verdubbeld. In grote delen van de wereld is het de belangrijkste bron van dierlijk eiwit. Hoe zorg je er nu voor dat 1: de groeiende wereldbevolking vis kan blijven eten? En 2: de vissen in het wild beschermd worden? Kan dat? Sommige wetenschappers denken van wel. Door meer in te zetten op kweekvis, aquacultuur. Zij noemen dat de blauwe revolutie. Waar we met name naar willen kijken is dat we een beter begrip willen hebben van hoe goed kunnen ze hun voeder verteren? Want hoe beter ze het kunnen verteren, hoe minder mestproductie je uiteindelijk hebt, hoe minder afval je van de hebt eigenlijk als het ware. Bioloog Jelle Busscher begon zijn eigen duurzame viskwekerij en kweekt hier de beekridder, een zalmachtige vis die voorkomt in onder andere Scandinavië. We controleren vaak vissen even op uiterlijke kenmerken, Wat is ie mooi, wat glimt ie mooi, wauw. Wat doe jij anders? Wij hebben eigenlijk een eigen waterzuivering in de kwekerij zitten. En wat maakt dat verschil? Is dat je veel beter veel meer controle hebt over je water en dat je ook veel beter, minder impact op het milieu hebt. Je bent begonnen als bioloog. Ja klopt. En nu kweek je vis. Ja. Voor consumptie. Strookt dat wel met jouw biologische inborst? Ja, ik heb altijd een zwak voor vis gehad en ik wou daar altijd wat mee doen. En ik ben eigenlijk ook mijn idealisme hieraan begonnen. En tegelijkertijd ja, als je kijkt in die bakken, het is natuurlijk geen fjord van Noorwegen. Ik bedoel, het is toch ook een soort van kleine bio-industrie die je hebt. Het is een hele intensieve kweek, maar de soort vindt het heel fijn om in een hechte groep te zitten. De scholen vormen de vis en daarom is ie ook zo geschikt voor deze kweekmethode. Voor ons lijkt het een onnatuurlijke omgeving. Maar wij kunnen wel een omgeving creëren waar zij zich fijn in voelen, zoals goede waterkwaliteit, goede omstandigheden, goed en kwalitatief voer. En je moet dus zien wat wij hier nu kweken hoef je ook niet uit de natuur te halen, dus daar ontlast je de natuur of milieu in de zee ook weer mee. Frank Meijboom is hoogleraar ethiek. Hij specialiseerde zich in de relatie tussen mens en dier. Hoe meer we weten over vissen, hoe meer dat ons verplicht om over hun welzijn na te denken, zegt hij. Zo is inmiddels bekend dat vissen het stresshormoon cortisol aanmaken als ze onverdoofd geslacht worden. Vissen kunnen wel degelijk pijn lijden, althans voor degenen die we hebben onderzocht, wat je daaruit ziet dat ze reageren op pijnprikkels en niet alleen maar uit een soort stimulus respons. Dus er gebeurt iets en je reageert zoals je misschien ook zelf als iets heel heet is, dan trek je onmiddellijk je vingers weg. En dat is een respons. Maar wij hebben op dat moment daarna krijg ik een pijnervaring. We hebben ook bij vissenonderzoek gezien dat ook vissen echt wel pijn kunnen ervaren en daar ook hun gedrag op aanpassen. En dat betekent net zo goed als dat we die discussie met de veehouderij hebben dat we ook bij de vissen moeten gaan kijken. Wat is nou een dierwaardige houderij in dit geval van vissen? Hoe maak je het vissen naar de zin en hoe doe je dat met zo min mogelijk schade aan het milieu? Aan de Radboud Universiteit in Nijmegen houdt Wouter Mes zich met die vraag bezig. Wat je hier ziet is een pendelopstelling waarin in het aquarium zitten de vissen en die kunnen zichzelf voeden door middel van deze pendel. Dus als de vis tegen de pendel aan zwemt zoals je hier ziet, dan komt er uit deze bak hier voeren en dat eten ze op, dus ze kunnen zelf beslissen, de vissen, wanneer ze eten. En op die manier kunnen ze sneller groeien en stoten ze minder stikstofafval uit. Hoe minder afval in het water, hoe beter het voor het welzijn van de vis is. Dit zijn de vissenkieuwen. Die zitten natuurlijk aan de zijkant van de kop van de kieuwen. Die bestaan uit vier delen. Hier hebben we er twee van. Het recept voor schoner water zit niet alleen in de hoeveelheid voedsel die vissen eten, de kieuwen blijken ook van essentieel belang. Als een vis eet, komt er ammoniak vrij en het blijkt dat in de kieuwen van de vissen bacteriën leven die dat schadelijke ammoniak aanpakken. Wat wij uiteindelijk graag zouden willen doen met deze dieren is dat we de bacteriën die in hun kieuwen zitten uiteindelijk kunnen kweken, zodat we als een soort van probiotica kunnen toevoegen aan vissen die deze bacteriën misschien niet hebben. Dan kunnen we, waarschijnlijk hoeven we minder gebruik te maken van de filtersystemen die wij daaraan moeten hangen, dus dan gebruik je al iets meer het natuurlijke biofilter van de vis. Drie tot vier keer zoveel vis moet je kweken als je de wereld wilt blijven voeden. Dat betekent dat de vis vooral bestaat op een manier die wij willen, naar onze eigen wensen. Het aanpassen van dieren heeft denk ik aan twee kanten roept dat vragen op. Aan de ene kant welzijn en het andere, en dat is veel meer te maken met een houding die we hebben ten opzichte van dieren die zegt van ja maar waarom willen we dat dier nou zo nodig aanpassen? En dat start heel vaak vanuit het idee dat dat dier er voor ons is. Het is een instrument en wij willen graag eten en daarom starten we met het kweken van vissen en dat toont eigenlijk te weinig respect voor wat we dan noemen de intrinsieke waarde. Dus de eigenwaarde van die vis.

Hoe zorgen we ervoor dat iedereen wereldwijd ook in 2050 genoeg vis kan eten zonder dat onze zeeën volkomen leeggevist worden? Aquacultuur kan een oplossing zijn: het kunstmatig opkweken van ei tot volwassen vis. Maar dat proces moet wel zo duurzaam en diervriendelijk mogelijk. Kan de wetenschap helpen?

Vis op ons menu

Virussen. Ze kunnen je doodziek maken. Maar soms juist genezen van kanker. Dit is onze goudmijn. Maar daar zie je dus ook dat het virus aan het repliceren is. Dat zijn alle groene stipjes. En bij deze patiënt zien we dus dat dat virus echt die tumorcellen kan doden. Maar dan kan het dus heel goed zijn dat je geen chemotherapie krijgt in de toekomst, maar virustherapie. Ja, ik denk voor sommige vormen van kanker dat dat een reëel toekomstbeeld is. Het is een opmerkelijk verhaal. De Engelse Lorraine Welby werd in 2018 gediagnosticeerd met een zeer agressieve vorm van kanker, maar ze leeft nog steeds. Lorraine lijkt uitbehandeld, maar dan wordt ze benaderd door dokter Secco. Hij is gespecialiseerd in deze vorm van kanker en doet onderzoek aan het Clatterbridge Cancer Center in Liverpool. Dokter Secco en zijn team zijn bezig met een onderzoek naar een nieuwe experimentele behandeling. Hij vraagt Lorraine om mee te doen. Voor de behandeling gebruikt Doctor Secco iets wat je niet verwacht als medicijn: een herpesvirus. Het herpesvirus wordt bij Lorraine ingespoten en dat gebeurt heel precies. Het virus roept een heftige lichamelijke reactie op en dokter Secco ziet iets gebeuren op de scans of scans. De uitzaaiingen van Lorraine zijn aanzienlijk kleiner geworden. En zelfs de tumoren die niet ingespoten zijn met het virus zijn gekrompen. Het idee achter de therapie is als volgt. Een virus wordt ingebracht en vermenigvuldigt zich in de kankercel. Daardoor barst die uit elkaar en wordt het immuunsysteem geactiveerd. Dat ruimt vervolgens de kankercellen op en doordat het de kanker nu herkent, ruimt het ook andere tumoren op. Dit zijn de buisjes met virus wat we straks kunnen gebruiken om de samples van de tumoren te infecteren. Het virus wat hierin zit, wordt opgeslagen bij -80 en is daar in principe onbeperkt houdbaar. Ja, we zijn heel trots, dit is onze goudmijn. Geertje is aan het werk met een klein stukje tumor wat uit een patiënt komt waar hele kleine brokjes van gesneden zijn. We druppelen nu virussen op deze stukjes weefsel, dan zorgen we ervoor dat het virus echt makkelijk bij dat weefsel kan komen. De virusdeeltjes die gaan dus nu wel het weefsel in en hopelijk gaan ze daar dus dit weefsel ook doden. Dus de tumorcellen doden. Maar we zien dat in de ene patiënt het ene virus het beste is, de andere patiënt het andere virus. En om nou straks de grootste groep patiënten te kunnen gaan behandelen hebben we wel meer virussen nodig. Als het virus drie dagen z'n werk heeft gedaan, snijdt Geertje van der Horst de stukjes tumor in dunne plakjes. Onder de microscoop kan ze zien of er iets met de kankercellen is gebeurd. Dit zijn dus tumorcellen. Je ziet blauwe kernen en rood eromheen. Dit zijn ook tumorcellen, maar daar zie je dus ook dat het virus aan het repliceren is. Dat zijn alle groene stipjes en hier zie je bijvoorbeeld een dode tumorcel. Hier heeft het virus echt huisgehouden. Dit is wel een van de eerste die we hadden gezien. Ik denk zo, het werkt gewoon ook echt in deze patiënt. Dit is echt een patiënt met spierinvasieve blaaskanker, echt uitzaaiingen in de longen. En bij deze patiënt zien we dus dat dat virus echt die tumorcel kan doden. Dus dat vond ik echt wel heel gaaf om te zien dat dat zo gebeurde. Een tumor is eigenlijk heel goed in zichzelf verstoppen voor het immuunsysteem. Je kan het eigenlijk vergelijken met een donker kasteel in een bos wat niet gevonden kan worden door ridders. Het idee van deze virustherapie is eigenlijk dat je dat kasteel een soort van in de brand zet, zodat de ridders het immuunsysteem het wel kunnen vinden, waardoor het dus opgeruimd en aangevallen kan gaan worden. Dus eigenlijk dat de immuuncellen de tumor weer kunnen gaan herkennen en het dan daardoor doden. Ik vind het zo fantastisch dat zo'n klein virusje gewoon die tumorcellen, dat dat het naar binnen kan omdat het daar eigenlijk voor zorgt dat die tumorcel doodgaat. Het begint ergens en het spreidt zich helemaal als een soort olievlek uit over die tumor. Ja, waar stopt het en waarom stopt het bijvoorbeeld? Dat zijn allemaal vragen die we heel graag beantwoord zien. Er is nog een plek waar ze onderzoek doen naar de kracht van virussen. In het Erasmus Medisch Centrum, waar Martine Lamfers me laat zien hoe het afweersysteem reageert op de kankercellen die geïnfecteerd zijn met het virus. Hier zien we een filmpje van een kweek waarbij geïnfecteerde groene tumorcellen zijn toegevoegd aan macrofagen. En macrofagen, dat zijn een beetje de opruimcellen van het immuunsysteem en die kun je mooi in actie zien hier. Waar moet ik op letten? Nou, vooral in dit gebied. Even kijken, deze tumorcellen die zometeen aangepakt gaan worden. Dan zien we daar een microbe, hij gooit een soort net uit lijkt het wel. Het vervormt zich in alle bochten, hap hap, opgeslokt. Ja, nu is er nog eentje over. Daar heeft hij wat meer moeite mee. Het is een soort gevecht. Ja, het is inderdaad een soort gevecht. Hij wurmt zich in alle bochten. Hij probeert te omsluiten en daar heeft ie hem. Ja weg kankercel. Ja ja. En het mooie van deze cellen is ze eten op en ze ruimen op. Maar wat ze ook doen is hetgeen wat ze opgegeten hebben nog eens een keer goed bekijken en als ze daar gekke dingen in tegenkomen, dat kunnen ook tumoreiwitten zijn die heel specifiek voor de tumor zijn en die laten ze dan weer zien aan andere immuuncellen en dan zie je dat er echt een antitumorrespons van het immuunsysteem op gang kan komen. Maar als je dit zo ziet, ik bedoel ben je niet heel ongeduldig? Dit werkt. Ja, in een kweekschaaltje werkt het heel goed. Het is altijd complexer in het echt bij de patiënt, dus we hebben daar echt klinische studies voor nodig om uit te gaan zoeken hoe effectief zo'n virus is. En ook als we het af gaan stemmen op de betreffende patiënt waarvan de tumor gevoelig is, dan nog hebben we een hoop uit te zoeken voordat we hier echt een medicijn van kunnen maken. Maar jij gelooft erin? Ja, ik geloof erin, ja. Dan krijg je misschien geen chemo, maar dan moet je een goed virus uitzoeken wat goed op jouw tumor past, bij wijze van spreken. Ja, dat zou de toekomst kunnen zijn.

Virussen hebben een slechte reputatie. Maar ze maken ons niet alleen maar ziek. Wereldwijd zoeken wetenschappers naar virussen die kankercellen kunnen aanvallen. Ook in Nederland wordt veel onderzoek gedaan naar deze veelbelovende therapie.

Kan een virus je genezen van kanker?

Dat het mis gaat met ons klimaat, signaleren wetenschappers al decennia. Opvallend veel plekken in de wereld hebben op dit moment te maken met extreem weer. Oktober was niet alleen de warmste, maar ook de natste maand ooit gemeten door het KNMI. Maar kunnen wetenschappers het tij ook keren? En moeten we dat wel willen? Een duivels dilemma. De temperatuur op aarde stijgt. Dat begint ergens halverwege de vorige eeuw. Vooral op het noordelijk halfrond zie je dat de laatste jaren de opwarming snel gaat en dan met name in het Noordpoolgebied. Als de temperatuur op aarde verder stijgt en er komt daardoor nog meer methaan vrij, komt de opwarming in een stroomversnelling terecht. Er is geen tijd te verliezen. In het Centre for Climate Repair onderzoeken ze hoe wolken witter gemaakt kunnen worden met het doel om de aarde minder snel op te warmen. Hoe meer reflectie om de zon tegen te houden, hoe beter. Zou dit echt een oplossing kunnen zijn voor het klimaatprobleem? Een ander ambitieus idee waarover nagedacht wordt, is om de zon af te schermen in de ruimte. Koraalriffen zijn extreem gevoelig voor het steeds warmer wordende zeewater. Een uitgelezen plek dus om op kleine schaal te experimenteren met het witter maken van wolken. Zo hopen onderzoekers het koraalrif daar te beschermen tegen de hitte van de zon. Dit morele bezwaar is iets wat Shaun ook bezighoudt. 
Voor Arty is het simpel: we moeten ons niet laten afleiden van wat ons te doen staat.

In de strijd tegen klimaatverandering zoeken wetenschappers naar manieren om het klimaat naar hun hand te zetten. Bijvoorbeeld door wolken witter te maken, waardoor ze het zonlicht beter weerkaatsen. Maar niet iedereen is blij met deze sciencefictionachtige oplossingen.

Witte wolken tegen klimaatverandering

2023 was het warmste jaar ooit gemeten. En niet alleen op land, ook de zeeën worden steeds warmer. Zoals onze eigen Waddenzee. Klimaatwetenschappers maken zich zorgen. Op dit moment hebben we te maken, zitten we er middenin, in de invloed van klimaatverandering. Zoiets van 10 tot 90% van deze zandplaten zullen verdwijnen. Hoe ziet het Nederland van de toekomst eruit als de temperaturen blijven stijgen? Het NIOZ, het Nederlands Instituut voor Onderzoek der Zee, houdt al sinds 1861 de stand van de Waddenzee in de gaten. En met deze visfuik houdt het al 64 jaar dagelijks de veranderingen van de visstand bij. En het zijn juist die inzichten die laten zien dat er ontzettend veel verandert. Het aantal vissen dat wetenschappers in deze netten vangen neemt sterk af en het zijn ook vaak andere vissoorten. Koudwatersoorten zoals de kabeljauw. Nou, die, die was vorig jaar toevallig nog wel twaalf keer gevangen. Hier in de Waddenzee, maar die is in ieder geval dit stukje van de Waddenzee is ie eigenlijk dit jaar nog helemaal niet aangetroffen. Nou, dat heeft heel veel verschillende oorzaken. Visserij, vooral temperatuur van het water. De temperatuur van het water, die stijgt. Wetenschappers maken zich steeds meer zorgen over de opwarmende zeeën. Een stijgende temperatuur betekent namelijk ook dat de zeespiegel stijgt. En dat heeft niet alleen effect op het leven in de zee. Ook voor miljoenen vogels wordt het steeds moeilijker om te overleven. Om erachter te komen hoe dat precies zit, ga ik vandaag mee met ecoloog Allard Bijleveld, het Wad op. Wat een prachtig uitzicht! Wauw, dat is echt mooi! Net een groepje rotganzen overvliegen. Die hebben hier dan binnendijks gezeten, en als het water dan weggaat, nu laag water, dan komen die vogels ook van binnendijks. Die ganzen dan, die komen dan naar buiten toe. Wulpen, scholeksters om wat te eten. Daar word je vrolijk van. Daar word ik heel vrolijk van. Het is een prachtig gebied hier.
Allard doet met zijn team onderzoek naar het gedrag van de vogels van de Waddenzee en maakt zich vooral zorgen dat de wadplaten steeds minder vaak droog komen te liggen door het opkomende water. Je ziet grote wadplaten voor ons en je ziet er al groepjes vogels zitten. Kan van deze afstand niet zo goed zien, maar rosse grutto's volgens mij, scholeksters. Je hoort wulpen. Ik wou net zeggen. Ja, en dit is jouw laboratorium. Ja. Ja, hier verzamelen we data en hier doen we ons werk en kijken naar welke dieren in de bodem leven. We kijken welke vogels daar weer van leven, waar die vogels naar toe gaan. Dus hier zijn we heel veel, dit proberen te begrijpen wat je hier ziet, deze schoonheid. Waarom is dit zo mooi en waarom? Waarom is dit zo rijk aan dieren? Waarom zitten hier zoveel vogels en hoe gaat het veranderen ook in de toekomst? Dus daar zijn we heel geïnteresseerd in. Ook een beetje bang voor? Ja, ik... Nou ik ben niet zo snel bang over dat soort dingen, maar dit is wat ik maak. Wel zorgen, zeker. Ja ,dus de voorspelling is zoveel meter water erbij hier in de Waddenzee, dus afhankelijk van welke voorspelling uit zal komen, afhankelijk van hoeveel CO2 we weten te reduceren, zal iets van 10 tot 90% van deze wadplaten verdwijnen. Dus dat dat zou echt dramatisch zijn. Deze wulp die je nu over hoort vliegen hier en roepen waar kan die dan nog eten zoeken en hoe zal dit veranderen dan? Dus dat maak ik me heel erg zorgen over, ja. Jaar na jaar sneuvelt het ene klimaatrecord na het andere. En ook de Waddenzee had de twijfelachtige eer om er vandoor te gaan met een hitterecord. We zien het eigenlijk al pak hem beet vijftien jaar, zien we het hier gewoon gebeuren. We zien het hier terug op de wadplaat. We zien het in het water, we zien het aan de zeehonden, we zien het aan de vissen, we zien het overal. We zitten er middenin. Katja Philippart is naast haar werk als directeur van de Waddenacademie ook als ecoloog betrokken bij het NIOZ. Al sinds 1978 doet ze onderzoek naar de Waddenzee. Met haar collega's van het NIOZ houdt ze al decennialang de zeetemperatuur bij. Dat gaat meestal met geavanceerde meetapparatuur en soms gewoon door een emmertje overboord te kieperen. We meten de temperatuur vanaf 1861. Dat is echt een hele lange weg. Dan zeg ik we, maar dan praten we over vijf, zes, zeven generaties inmiddels. 12,1 graden. Nou ja, we hebben het al eerder gezien, temperaturen zijn relatief hoog. Dit is de gemiddelde temperatuur door het jaar heen van het zeewater in het Marsdiep, gemeten vanaf 1861. En dit is de temperatuur in 2023. In juni werd zelfs de hoogste temperatuur ooit gemeten, maar liefst 21,6 graden. En die hoge temperatuurrecords volgen elkaar steeds sneller op. Waar ik het meeste zorgen over maak is de snelheid waarmee klimaatverandering plaatsvindt. De snelheid is ongekend. Er wordt wel eens gezegd, ja, vroeger had je ook hoge temperaturen in korte tijd Zo snel als het nu gaat, is ongekend. En dat betekent ook dat soorten zich wel aan kunnen passen. Maar dat heeft tijd nodig en met deze snelheid maken we het de soorten wel heel erg lastig om zich aan te passen. Ja, wat we hier bijvoorbeeld zien is een, dit is nou zo'n kokkelschelp. Nou, die is nog niet zo lang dood, want hier zitten ze nog aan elkaar en dit is alleen de buitenkant. Dit is een skelet dat zit bij deze dieren aan de buitenkant, en binnenin zit dan het vlees wat de schelpdieren eten. Ze hebben alles. Ze hebben ook een hart. We hebben ook de hartslag gemeten, dertig slagen per minuut in rust, dit beest. Nou die zijn smakelijk. Niet alleen voedzaam, niet alleen voor de vogels, maar ook voor ons. Mensen eten ze ook graag. Maar vanaf 2018 gaat het dus mis als massaal dode schelpdieren op het strand aanspoelen. Die kokkelsterfte, daar schrok ik wel van. Dat hebben we nu al verschillende jaren gehad. En dat er zoveel kokkels doodgaan dat je het hele Wad bezaaid ziet liggen met dode kokkeltjes. En dat is eventjes heel goed voor heel veel vogels, want die eten ervan als ze dood zijn. Maar daarna zijn die kokkels niet meer. Die massasterfte onder schelpdieren is dus waarschijnlijk een gevolg van de opwarming van de Waddenzee. En daar proberen ze hier in Wageningen wat aan te doen door te kijken naar welke schelpdieren het best bestand zijn tegen die opwarmende zeeën. Het is belangrijk om op individueel niveau te meten, omdat je dan in de toekomst ook kunt selecteren. Als je schelpdieren kunt kweken die tegen hitte kunnen, kun je die vervolgens weer uitzetten in de Waddenzee. Ik denk dat daar een mosselbank zit en dat die vogels proberen daarop te gaan zitten. Zie je dat? En dat ze het net niet redden want je ziet ze omhoog en weer zakken en weer omhoog. Dus de vraag is, we zitten nu ongeveer rond laagwater dus het laagste punt van het water. Zakt het nog wat, dan kunnen ze erbij. Gaat het weer omhoog, dan nog blijft deze snackbar dicht vandaag voor ze. Je moet accepteren dat we andere vissen krijgen. De klimaatdoelen worden de hele tijd achtergesteld. Er zijn op dit moment veel andere dingen die eerst de aandacht vereisen, maar dit komt wel door effecten van die de mens heeft op zijn omgeving die heel schadelijk zijn. En daarom moeten we, vind ik, proberen die schade zoveel mogelijk in te perken. En toch, ondanks de sombere modellen die ze soms uit hun studies halen, zie ik ook een soort strijdbaarheid om te blijven doen wat ze kunnen doen. Ik word niet moedeloos, maar we moeten wel aan de slag, alles wat we... Hoe langer we het uitstellen, hoe meer we op de volgende generatie neerleggen. En ook hoe meer het moeite zal kosten, want we lopen steeds verder uit de pas om dat, nou ja, om het weer terug te krijgen wat wij zelf aanvaardbaar vinden.

Door klimaatverandering stijgen overal ter wereld de temperaturen. Ook het zeewater warmt op. Onderzoekers vrezen dat de biodiversiteit van de Waddenzee gevaar loopt als we niet snel in actie komen.

De opwarming van de Waddenzee

Exoten. We hebben er heel wat en sommige al heel lang. De muskusratten die de oevers van onze sloten en rivieren kapot graven. Wasberen die zich in het zuiden van Nederland aan het settelen zijn. Tijgermuggen uit Azië die enge ziektes over kunnen brengen. Termieten die houten schuren wegvreten en de Amerikaanse rivierkreeften die onze binnenwateren omwoelen tot een kale woestenij. Exoten kunnen zich zo snel verspreiden omdat ze hier geen natuurlijke vijanden hebben. Maar de Tweede Kamer wil dat we zelf die vijand gaan worden. De motie Van der Plas over de bestrijding van invasieve exoten landelijk aanpakken. Wie is voor deze motie? Aangenomen. Ecoloog Pim Lemmers doet onderzoek naar de rode Amerikaanse rivierkreeft in dit soort poelen. In elke poel doet hij weer iets anders om te kijken hoe de ingreep het aantal kreeften beïnvloedt. In deze worden ze alleen weggevangen. Één, twee, drie, vier, vijf, zes, zeven, acht, negen tien stuks. Ja, dat is niet slecht voor de voor de eerste fuik. Zijn het allemaal Amerikaanse rode rivierkreeften? Dit zijn rode Amerikaanse rivierkreeften inderdaad, er zitten mannetjes en vrouwtjes tussen, zoals ik het nu al even zie. De rode Amerikaanse rivier krijgt het dus voor elkaar om hele ecosystemen naar de knoppen te helpen, om het zo maar te zeggen. Hij vervormt de omgeving helemaal naar zijn eigen wensen. Ja, eigenlijk doet hij dat inderdaad. En hij bouwt zulke enorm hoge populaties dichtheden op, dus het is een heel groot probleem van enorme omvang. Hoi, kijk zo nog veel meer dan ik. 2, 4, 6, 8, 10, 12, 14, 16. Ja, een flinke vangst weer zeker? Ja, en dan schudden. Jongens en meisjes. Hoppakee, zo, nou, en dan gaat die eerste vangst. Ja, dit is duidelijk al een mannetje als je ziet hoe relatief grote scharen dat hij heeft. Pim zoekt naar een ingreep om de kreeftjes duurzaam te onderdrukken, bijvoorbeeld door het uitzetten van roofvissen, inheemse roofvissen zoals snoeken en palingen. En hoe lang zijn ze hier al? Ja, deze soort werd in de jaren negentig voor het eerst in Nederland ontdekt. Het verhaal gaat dat er in Den Haag een restauranthouder was die elke voorraad die die nog op het eind van het weekend had in een gracht gooide. Daar werd ook in die buurt de eerste werden de eerste dieren ontdekt en sindsdien... Nederland bestaat uit enorme aaneengesloten watergangenpartijen. Dus via al die watergangen zijn die kreeften helemaal verspreid door heel Nederland heen. Ja, maar wacht even. Want deze poel is gesloten. Ja, dat klopt. Hoe komt deze kreeft in deze poel? Ja, nou. Een van de kenmerken van de rode Amerikaanse rivierkreeft is dat hij dus over land. Mensen zien ook altijd wel dat het. Elk jaar zie je weer in het nieuws rond augustus september oktober dat de kreeften weer over land lopen. Dan worden ze vaak als eerste herkend als een soort schorpioen. Ja, ja, ja, ben ik ook wel eens tegengekomen bij het hardlopen, stond ie zo. Precies. Nou ja, dat dat gebeurt heel regelmatig en op die manier kunnen ze kilometers... Ik heb gelezen dat ze twee à drie kilometer over land trekken om geïsoleerde wateren zoals dit te koloniseren. Dus dat is een extra mechanisme van deze soort om heel snel heel veel nieuwe watersystemen te bereiken. Ongekend he, dat ie zo hard kan lopen ook. Ja zeker, zeker ja. Op 17 oktober passeerde in de Tweede Kamer een tweede motie, specifiek voor de Amerikaanse rivierkreeften. 
12: De motie van Kampen is over het breder toestaan van de bevissing van de Amerikaanse rivierkreeft. 
Forum voor Democratie en BBB: aangenomen. Yes! Nou. Dit natuurgebied, de Molenpolder, 75 hectare groot, is volledig overgenomen door twee soorten Amerikaanse rivierkreeften. Geen waterplanten meer, bijna geen vissen, vooral kreeften. Ecoloog Winnie Rip probeert hier de natuur te herstellen met een combinatie van kreeften wegvangen met speciale tunnelkorven en het terugplaatsen van waterplanten en zaden. In een kleine plas werkte deze methode heel goed. Daar zagen we dus dat als we die kreeft verwijderd hadden, zagen we herstel van waterplanten, ondergedoken waterplanten. Die waren daar dus ook helemaal verdwenen in dat kleine plasje en na een jaar vangen zagen we dat weer terugkeren. En dat is eigenlijk ook voor ons wel het bewijs dat die kreeft dus eigenlijk het herstel van de biodiversiteit in de weg zit. In diverse delen van het Vechtplassengebied, daar komt dat beest overal al voor en en doet daar al zijn schadelijke effect. We gaan hier een methode onderzoeken en die methode, als die werkt dan willen we die ook gaan uitrollen in het hele gebied. En moet ik er wel gelijk bij zeggen, het is een experiment. We hebben nog geen garantie dat het ook echt gaat lukken. Tussen die palen, daar hebben we eigenlijk tunnelkorven geplaatst, dat zijn van die vangtuigen die je net hebt gezien dat we ze uitzetten. Die fuiken, die tunnelkorven die hebben we gekoppeld aan buizen en die komen weer uit in een opvangbak. En die opvangbak, daar kunnen wij de kreeften verzamelen. Er zit in ieder geval iets in. Dit zijn er inderdaad niet zo heel veel in de zomer. Dan vangen we ongeveer 300 kilo per dag en we hebben dit jaar ook een populatieschatting gedaan voor dit hele gebied. En dan praten we toch over zo'n beetje 300 kilo per hectare en dat is echt heel veel. De bestrijding van de rivierkreeft is zo lastig omdat ie echt een superoverlever is. Heeft de kreeft al het onderwaterleven verwoest en opgegeten, dan kan die nog bestaan van zaden in de bodem of zelfs van dood organisch materiaal. Is dat ook op, dan beginnen ze aan elkaar. Een hardnekkige soort die zichzelf in stand houdt. Er zijn hier mensen die libellen tellen in het gebied en die gaven als misschien wel als eerste de waarschuwing van goh, het gaat hier verkeerd omdat die kreeft, die eten gewoon letterlijk de larven op. Maar ze verpesten ook het leefgebied. Libellenlarven zijn afhankelijk van planten onder water om te schuilen en om te broeden om hun eitjes af te zetten. Als dat allemaal verdwenen is, dan lukt dat niet meer. Dus op die manier heeft een kreeft ook effect op wat er boven water aan leven, aan biodiversiteit is. De hoop van dit systematisch afvangen is dat de Molenpolder zelf de omslag maakt naar een zelfstandig en gezond ecosysteem waar de rivierkreeft niet langer alles domineert. We zien dat het water helderder wordt. We zien hier en daar in een hoekje al wel waterplanten terugkomen, maar dat zou massaler moeten. We zien wel beweging in het systeem, maar het is nog niet waar we willen zijn en en we zien als we stoppen met kreeften vangen dat het gewoon weer heel snel terugkomt. Dus die druk vanuit het ecosysteem om de kreeften laag te houden, dat hebben we nog niet. Of vissers nou die kreeften wegvangen, zoals zou mogen met de motie van 17 oktober, of natuurbeschermers; de echte vraag is: werkt wegvangen van die kreeften eigenlijk wel? Als ik met Pim Lemmers kreeften aan het vangen ben, wijst hij erop dat de kreeftenpopulatie door het systematisch afvangen ook reageert. Hier zie je het vrouwtje de eitjes dragen onder het achterlijf. Wat een enorme klomp joh! Ja, die vrouwtjes kunnen enorm veel eitjes produceren. Dat heeft ook te maken met de lichaamsgrootte. Dus hoe groter die vrouwtjes worden, hoe meer eitjes ze uiteindelijk ook gaan produceren. Dus dit is een flinke klomp voor een klein vrouwtje. Ja inderdaad, we zien nu eigenlijk pas dit jaar dat ze bij dit formaat al zoveel eitjes produceren. Dat is wel aardig bijzonder. We weten gewoon heel goed dat bestrijding gaat het probleem niet oplossen en kan dus, sterker nog, zorgen voor een soort extra aanwas. Snellere aanwas, zoals we hier ook zien. We zien dieren bij steeds kleinere lichaamsgrootte, zien we, zien we ze al reproduceren, dus wegvangen alleen dat gaat hem gewoon niet worden. En dat gaat het probleem ook niet oplossen. Staartje naar achter. Van alle gevangen kreeften worden lengte en geslacht genoteerd en als ik ze zo van dichtbij bekijk valt me nog iets op. Want het is echt best wel een mooi beest, ook al is het een rotbeest. Ja, ze zijn prachtig. Het zijn hele mooie beestjes. Kijk nou toch eens. Ja. Kijk. Prachtig toch dit. Mooie rode stippen op de scharen. Ja. Wij denken dat het bestrijden van exoten voor een groot deel mogelijk zou kunnen zijn als het als ecosystemen robuuster zijn. Waarmee eigenlijk er meer weerbaarheid wordt gecreëerd om de exotenproblematiek te beteugelen. Dus met andere woorden als er meer predatoren zijn, als de predatoren het ook meer naar hun zin hebben in sloten en poelen, dan krijgen die kreeften zeg maar minder voeten in de aarde en en dan wordt zo'n infectie of een besmetting sneller in de kiem gesmoord.

Invasieve exoten, zoals de Amerikaanse rivierkreeft, veroorzaken grote problemen voor mens en natuur. Wetenschappers zoeken naar een effectieve aanpak om ze te bestrijden. Lara Billie Rense gaat op zoek naar antwoord op de vraag: hoe zinvol is het bestrijden van invasieve exoten?

Hoe bestrijd je de Amerikaanse rivierkreeft?

Die schade zit overal. Die zit in je bloedvaten. Die zit in je lever. Die zit in je hersenen. Ons moderne dieet zit zo vol kunstmatige ingrediënten dat ons immuunsysteem op hol slaat. Je krijgt wat wij noemen insulineresistentie. Dat is een soort van vorm van prediabetes. Dit heet ultrabewerkt voedsel en 70% van de producten in de supermarkt valt onder die term. En het werkt minder verzadigend dan het minimaal bewerkte voedsel waar je moeite voor moet doen. Wetenschappers proberen te ontrafelen wat al dat goedkope, verleidelijke eten met ons doet. Je impulscontrole wordt slechter, je beloningsgebieden worden aangetast waardoor ze veel meer voor wat hele snelle beloning zullen gaan. Het is een soort negatieve spiraal eigenlijk. Zout, suiker, vet. Nog nooit hebben we zoveel eten zo gemakkelijk tot onze beschikking gehad als nu. Verleiding ligt continu op de loer. Gezond, heel erg bewerkt, superzoet, ook,allemaal bewerkt. Ik ben heel benieuwd wat mensen gaan kiezen. Mag ik u wat aanbieden? U mag kiezen. Ha lekker! Dank je wel. Toch een worstje? Toch bifiworstje he? Maar al dat lekkere vette, zoute, zoete, sterk bewerkte eten zorgt ook voor een hele reeks aan chronische ziektes, blijkt uit onderzoek. Zo ontdekte het Erasmus MC in Rotterdam dat het embryo kleiner blijft als de moeder veel ultra bewerkt voedsel eet. En recent Amerikaans onderzoek wijst uit dat het bij mannen zorgt voor meer kans op darmkanker. Er is iets met industrieel bewerkt voedsel, waardoor we er steeds meer van willen, zonder dat we het nou per se lekker vinden. Het grote probleem is de hoeveelheid. Ongeveer 70 tot 80% van wat we in de supermarkt kopen, Dat is dit soort voedsel. Even kijken. Ja, maar er zijn gemiddeld 30.000 producten in een grote supermarkt. 30.000 voedingsmiddelen. Wat is nou hiervan bewerkt voedsel? Nou, dit is ook al bewerkt. Het is gekookt en het is gesneden en het zit in de verpakking. Ja. Komt niet zo van de plant. Ja, ja, maar al het voedsel wat wij eten is eigenlijk bewerkt. Je kunt niet zomaar rauwe mais eten en aardappelen en al dat soort dingen. We hebben al vanaf het eerste bestaan van de mens eigenlijk al dingen bewerkt. Waar let jij dan op om te kijken of het ultrabewerkt is? Nou, het aantal toevoegingen eigenlijk, als je het zelf eigenlijk niet kan maken. Nou, deze doppinda's, daar eet je dan niet zo makkelijk te veel van die moet je pellen en dat is een gedoe. En dan kun je ze zo kopen, dan zijn ze ook nog gezouten. Soms zit er nog wat meer in. Dan is het dus al meer bewerkt. Dan eten we er ook makkelijker meer van. Dan kun je er weer suiker, zout, zout en suiker aan toevoegen. Dit hele product is een ultrabewerkt product omdat er ontzettend veel aan toegevoegd is aan vetten, suiker, glucosesiroop, bloem. Maltodextrine is ook een soort van suiker. Fructose is ook een soort van suiker, enzovoort. Door ontzettend veel toevoegingen. Dus echt in de fabriek gemaakt. Ja. Ultrabewerkt voedsel. Door de vele bewerkingen verandert de originele textuur van voedsel. Vezels, goed voor een verzadigd gevoel, worden eruit gehaald, terwijl allerlei kunstmatige ingrediënten worden toegevoegd. Die zijn gemaakt voor een optimale respons in je hersenen en we krijgen een beloningssignaal wanneer we energierijke, zoete, vette dingen eten, vooral in combinatie. Oké, dus er is een bepaalde formule voor eigenlijk. Ja, ja, ja, ja. Daar is eindeloos op gestudeerd door technologen en dat heet het bliss point. Dat is het gelukzaligheidsgevoel wat je op een bepaald moment krijgt. Jongens he! Nee hoor, grapje, ik zal er eentje nemen. Dank je zeer beleefd. Waarom de donut? Ja, je moet meteen verantwoording afleggen. Ik had trek in zoet. Een van de grootste problemen die al dat eten veroorzaakt, is prediabetes. Je merkt er weinig van, maar het is het voorstadium van diabetes type 2. En ultrabewerkt voedsel zorgt voor een continue belasting van ons immuunsysteem. Hoi. Wat gaan we doen? Ja, we gaan een proefje doen vandaag. We gaan kijken wat er gebeurt met jouw bloedsuiker als je een wit broodje met hagelslag eet. Waarom een wit broodje met hagelslag? We verwachten eigenlijk dat je van een wit broodje met hagelslag een flinke stijging van je bloedsuiker zult zien. En elke keer als je zo'n stijging van je bloedsuiker hebt, dan reageert het lichaam daarop met een heel klein beetje ontsteking. Altijd? Dat is eigenlijk altijd. Als je nou heel veel van dat soort voeding gebruikt, iedere dag, dan krijg je dus iedere keer krijg je ontstekingen en dat is op de lange duur kan dat schadelijk zijn voor je lijf. Die bloeddruppel, die gaan we opvangen op een klein stripje. Zo zuigt hij hem naar binnen als het goed is. 5,8. Ja is dat goed of slecht? Dat is keurig. Oh, dat is heel goed. Dat scheelt. Wat er gebeurt als je dat broodje eet, dan gaat het zetmeel, dat is niks anders dan hele lange ketens van suikermoleculen eigenlijk aan elkaar vastgeplakt. Dat komt in je darm, wordt verteerd en wordt dan opgenomen. En dan krijg je dus een stijging van je glucoseconcentratie. Dus eigenlijk uiker wat je eet? Dus eigenlijk suiker wat je eet. Dat is dus even een moment om in te laten dalen, want daar stond ik echt niet bij stil en ik zie nog. Ik zie nog meer daarin ingrediënten staan waarvan ik dacht oh oké. Glucosestroop hier, meelverbeteraar? Ja, gist. Is het dan zo dat een groot deel van de Nederlanders gewoon rondloopt met permanente ontstekingsreacties, wat nu eigenlijk ook gaande is in mijn lichaam? Na het eten van dat broodje? Ja. Ik ben bang van wel, ja. Een heleboel mensen in Nederland lopen rond met een wat we noemen laaggradige, continu gaande ontstekingsproces. De nieuwe kant-en-klaarsaus, gemaakt van rijpe tomaten en fijne tuinkruiden. Gemak dient de mens. Door de opkomst van de supermarkt en kant-en-klaarmaaltijden zijn we steeds minder tijd aan ons eten gaan besteden en meer gemaksvoedsel gaan kopen. Een van de grootste problemen met ultra bewerkt voedsel is dat het weinig vezels bevat. Daardoor raak je niet snel verzadigd. Maar die vezels doen ook nog iets anders. De bovenste lijn is de kettingreactie die ontstaat na het eten van sterk bewerkt voedsel. Onderste lijnen laten iets anders zien. Die laten zien hoe het is als je samen met die maaltijd de vezels eet. En je ziet dus dat die vezels ontzettend belangrijk zijn om in het dempen, in het verminderen van de ontsteking ook. Dus als je een hamburger eet, dan moet je daarna gewoon meteen vezels erachteraan en dat is allemaal wel prima? Nou, dan is het in ieder geval minder.
Dan valt het mee? Dan valt het mee. Aan de Radboud Universiteit onderzoekt de neurowetenschapper Esther Aarts de relatie tussen eten en ons brein. Cruciaal daarbij zijn de bacteriën in onze darmen. Een levendige darmflora met veel verschillende bacteriën stimuleert de aanmaak van allerlei stoffen en hormonen. Maar ultrabewerkt voedsel bevat amper ingrediënten waar die darmflora wat aan heeft. We hebben echt ons eigen centrum hier, waar we best wel van onafhankelijk zijn. Ik heb eerder een klein beetje ontlasting opgestuurd en Esther heeft de uitslag. Ik ben benieuwd. Bij jou staat er requires attention? Is het een woestijn daarbinnen? Nou dat valt wel mee, maar het aantal soorten bacteriën is bij jou een beetje aan de lage kant. Dus ik heb nog wat werk te doen. Ja, om andere bacteriën dus erbij te krijgen eigenlijk. Ja, want verschillende soorten is belangrijk, want dat is die diversiteit. En we zien dat mensen met bijvoorbeeld verschillende ziektes met bijvoorbeeld diabetes type 2, suikerziekte of obesitas of ontstekingen van de darm. Die hebben een lage diversiteit. Wat bij jou dus ook een beetje aan de lage kant is, zijn de bacteriën die korteketenvetzuren produceren. En dat zijn stofjes die worden gemaakt uit de vezels die we binnenkrijgen via ons dieet. Voedingsvezels. Volkorenbrood, fruit, groenten. Peulvruchten, bonen. Wat nou als je heel veel ultrabewerkt voedsel eet? Daarvan gaat de diversiteit omlaag. De lange lijst met allerlei toevoegingen en kunstmatige ingrediënten die een sterk bewerkt voedsel zitten, heeft dus een slechte invloed op het darmstelsel en daarmee indirect op onze hersenen. En er blijkt nog iets anders aan de hand te zijn als je kijkt naar de relatie tussen onze hersenen en wat we eten. Op deze scans uit Esthers onderzoek zijn in rood en geel de beloningsgebieden in ons brein te zien. En dat is nou interessant, want bepaalde hersenstoffen die belangrijk zijn voor moeite willen doen voor ons eten, bijvoorbeeld lekker koken of moeite willen doen, dat we gaan sporten en dergelijke. Die gebieden zijn best wel beïnvloedbaar door ontstekingen, dus die worden dan minder actief. Je impulscontrole wordt slechter, je beloningsgebieden worden aangetast waardoor ze veel meer voor het hele snelle beloning zullen gaan, de hoge calorieën. En wat is nou een snelle beloning voor weinig moeite? Dat is de fastfood en dan krijg je weer meer vet weefsel en meer vetweefsel rondom de organen. Dat gaat weer eerder ontsteken. Het is dus een soort vicieuze cirkel waar je in terecht komt? Ja. Als je die leefstijl hebt en heel veel van ons hebben die leefstijl, valt er dan nog wat aan te doen? Kun je het proces nog omdraaien? Ja, gelukkig wel. We weten dat bijvoorbeeld een ziekte als type 2 Diabetes gaat uitdrukkelijk om ouderdoms, wat we vroeger ouderdomsdiabetes noemen noemen. De overgrote meerderheid van de mensen heeft dat. Op het moment dat je anders gaat eten en meer gaat bewegen en probeert je stress een beetje in de tang te houden, je ziet vrijwel onmiddellijk dat beter wordt. En zelfs je darmen passen zich heel snel aan. Zijn er onderzoeken geweest waarbij dat echt vergeleken is dat mensen overstappen van het ene naar het andere dieet en dat je dan meteen een veel kleurrijkere bacterietuin zag? Ja, je kan wel binnen een week zien dat er als er overgestapt wordt naar een dieet gedomineerd door vlees of bewerkt vlees, zoals hamburgers en dergelijke, worst, naar een helemaal plantaardig dieet, dan zag je binnen een week al... Binnen een week? Ja, dat werd meer diversiteit, wat uiteindelijk. Zo snel dus. Ja. Dus het is constant in beweging en aan het groeien en het afsterven. Eten heeft een groot effect. Want ja, de bacteriën leven ook van wat wij eten.

70% van het voedsel in de supermarkt is ultrabewerkt. Dat betekent dat de oorspronkelijke ingrediënten niet meer herkenbaar zijn. Ook is het zo zoet, zout en vet gemaakt dat we het moeilijk kunnen weerstaan. Het eten van ultrabewerkt voedsel lijdt niet alleen tot overgewicht, maar ook tot andere welvaartsziektes.

De gevolgen van ultrabewerkt voedsel

Vliegtuigen en auto's. Het wordt allemaal stiller, maar toch neemt geluidshinder niet af. Als er een motor voorbij komt nou, dan stokken de gesprekken, want je verstaat elkaar niet meer. Baanbrekend onderzoek toont aan dat geluid echt iets doet in de hersenen. Is best uitputtend. Geluid beïnvloedt ons gevoel van welzijn en we kunnen er zelfs ziek van worden. Ondanks dat vliegtuigen, auto's en asfalt stiller worden, neemt geluidshinder niet af. De grootste veroorzakers zijn vliegverkeer, buren en autoverkeer. Geluidshinder lijkt misschien onschuldig, maar volgens het RIVM krijgen 750 mensen per jaar te maken met een hartziekte door geluidshinder. En ruim een half miljoen Nederlanders hebben last van slaap verstoring door lawaai. Erik Roelofsen is directeur bij de Nederlandse Stichting Geluidshinder. Hij wordt vaak ingezet als scheidsrechter wanneer er meningsverschillen zijn over de hinder van geluid. Tussen de snelweg en de tuinen van Barbara en haar buren staat een geluidsscherm. Deze zou in principe het geluid van de snelweg voor een groot deel tegen moeten houden. Ik meet nu 80 decibel verkeerslawaai, maar dat is van hele korte afstand, maar is behoorlijk hard, 82 inmiddels. Het effect van een scherm voor een woonwijk, j, dat moet wel serieus zijn, maar zeker wel twintig decibel omlaag gaan, want de norm voor nieuwe woningen is vijftig die we in Nederland hebben. En daar zit dan nog wel een bandbreedte en dat je nog iets hoger mag. Maar ja, heel vlak achter het scherm is het het meeste omdat je dan heel dicht bij het scherm staat en dan waait alles over zo'n scherm heen, zeg maar aan geluid wat hier vandaan komt en dan heb je hier heel veel geluidsschaduw zoals we dat noemen. Ja en hoe verder je weg komt van het scherm, ja dan komt het geluid wel neer. Dus dat is het effect van zo'n scherm. Volgens de bewoners houden bomen geluid tegen. Volgens Erik moet je dan al een flink bos hebben, maar doet het groen iets met geluidsbeleving. Martijn Luchten en Rodrigo Vassallo doen hier onderzoek naar. Vogeltjes. De rust is weergekeerd. Martijn heeft al verschillende mensen deze test laten doen en de resultaten zijn zeer bruikbaar. Tot nu toe zien we dus dat het groen leidt tot een prettigere beleving van het vliegtuiggeluid. Het geluid blijft exact hetzelfde. Maar we zien dus dat puur het aanpassen van die omgeving met dat groen al effect heeft op de geluidsbeleving van de omgeving. De bomen zijn weg, wat erg. Maar ik zie wel mooi de blauwe lucht nu. Is die weer. Nu mag je de VR-bril weer afzetten. Ja fijn. Nou welkom terug weer. Ja, dank je wel Ik vond dit niet een fijne ervaring. Dat is ook gerelateerd aan het moment dat daarvoor waar er nog bomen waren. Opeens waren die weg. Ja, dat had op mij een enorm effect merk ik. Ja. Als ik zo een geluidsmetingen uitvoer moet het stil zijn, want ik moet alleen het wegverkeer meten. Wij waren in Oostzaan en wat daar gebeurd is, is dat er bij een geluidsscherm bomen zijn weggehaald en opeens ervaren de mensen het geluid anders. Snap jij dat dat gebeurt? We weten wel dat op het moment dat mensen zicht hebben op bomen, dat ze dan minder last hebben of minder hinder rapporteren van dat geluid dan wanneer dat er niet is. Ja, er mag weer gepraat worden. We zijn heel nieuwsgierig. Hoeveel decibel was dit? Iets meer dan 60 decibel, gemiddeld genomen. Valt me tegen. Moeten we het er maar mee zien te leven of wat kunnen we eraan doen?
Juridisch gezien, heel strikt. Als je de wet toepast is er niks aan de hand. Ja. Ja, want voor bestaande woningbouw geldt er helaas geen geluidsnorm. Wat zou het fijn zijn als subjectieve geluidsbeleving objectief vast te stellen is. Nou ja, kom binnen hier in het lab. Dit is de experimentele opstelling hier. Neurowetenschapper Jan-Willem de Gee is de eerste in de wereld die dat gelukt is met baanbrekend onderzoek. We hebben hier een infraroodcamera. Je ziet eigenlijk hier dat die camera jouw gezicht al heeft gevonden en ook zelfs jouw ogen al heeft gevonden. En mijn neusgaten. Ja, je neusgaten, die staan er ook op. We doen hier eigenlijk onderzoek naar hoe het brein geluiden ervaart. En specifiek zijn we eigenlijk op zoek naar een manier of een maat die we kunnen gebruiken om op een objectieve manier vast te stellen hoe onplezierig iemand een geluid ervaart. Want zou je dan kunnen zeggen dat geluid en de ervaring van geluid wel degelijk te meten is? Ja, absoluut. Want Jan-Willem kan aan mijn pupillen zien hoe hinderlijk ik een bepaald geluid vind. De basis van dat onderzoek van Jan-Willem is dat wat we horen en zien samen binnenkomt in de hersenen. Als jij bijvoorbeeld een auto op je af ziet komen en die doet zijn knipperlichten aan en je hoort ook een toeter, dan heb je dus visuele informatie, auditieve informatie wat eigenlijk bij hetzelfde percept hoort, namelijk die auto die op je afkomt. Wat wij nou hebben gevonden is dat de pupilgrootte die je natuurlijk gewoon aan de buitenkant van je lichaam kunt meten. Ik zie nu jouw pupillen. Die pupil, die reguleert natuurlijk in de eerste plaats de hoeveelheid licht. Maar als je nou de lichtintensiteit constant houdt, dan zie je nog steeds de pupil groter en kleiner worden. Dan kan ik jou een aantal geluiden laten horen en steeds naar die pupilverwijding kijken die plaatsvindt bij het horen van elk geluid. Wat zegt dat dan? En wat we dan eigenlijk kunnen zien is dat hoe onplezieriger jij een geluid ervaart, hoe groter die pupilverwijding is. Dus we hebben eigenlijk, ik hoef jou helemaal niks meer te vragen, hoe onplezierig jij dat geluid vindt. Jij ziet dat. Ik zie dat, ik kan dat meten. Ik ben een open boek voor jou. Zo zou je het kunnen zeggen. Ja, ja, oei, ja. Jij gaat nu het experiment doen. We gaan je een groot aantal geluidjes laten horen en op dat moment mag jij aangeven op het toetsenbord hoe onplezierig je dat geluid hebt ervaren. En dan is je ringvinger, dat is 1, dus helemaal niet onplezierig. De spatiebalk is het meest onplezierig. En die andere 2 zitten daartussenin. Dit is de volgorde. Oké, daar gaan we. Succes! Je hoort me zo via de intercom. Joe. Oké, we gaan nu beginnen. Valt mee. Dit vind ik wel naar. Oe. Kippenvel staat op mijn rug. Valt mee. Wat is dit joh, een hond of zo. Spatiebalk. Oké, J=je bent een held. Yes, ik kom naar je toe. Haha, het is best uitputtend. Op het moment dat je klaagt over geluidshinder, loop je al snel het risico om voor gek te worden versleten. Wat nou als op alle punten we ongelijk krijgen? De last die we ervan hebben, daar moeten ze toch inspringen? Zou de methode van Jan-Willem de Gee in dit soort gevallen objectief kunnen vaststellen dat er iets gebeurt in de hersenen? Dat denk ik wel. Kijk, een van de voordelen van de methode die wij gebruiken is dat het goedkoop en draagbaar is. Dus we zouden die opstelling mee kunnen nemen naar een locatie. Bijvoorbeeld naar het huis van die meneer die jullie dan hebben gesproken en een heel simpel experiment doen dat. Jullie kunnen mee met de Rijdende Rechter. Nou ja, zo ver wil ik nu nog niet gaan, maar dat is geen science fiction, en dat meen ik echt.

Geluidshinder is de oorzaak van veel gezondheidsklachten. Wetenschappers onderzoeken hoe we geluid ervaren. Hoe we horen wordt deels bepaald door wat we zien. En hoe vervelender je een geluid vindt, hoe groter je pupillen worden.

Kan geluid je ziek maken?

rode kerstballen in een boom

Schrijf je in de voor de maandelijkse nieuwsbrief voor het laatste Schooltv PO-nieuws

Nieuwsbrief PO

Blijf op de hoogte van het laatste Schooltv-nieuws voor VO.

Nieuwsbrief VO

Contact

Schooltv Help

Veelgestelde vragen

Schooltv maakt educatieve content voor het onderwijs, bestaande uit video's en interactief materiaal. Altijd bij de les!

Over Schooltv

Over Schooltv.nl

Schooltv.nl is een videodatabase, gevuld met educatieve en informatieve videoclips, filmpjes, fragmenten, liedjes, animaties, lesvideo’s afleveringen, TV-programma’s, televisieseries, videoverzamelingen en afspeellijsten.

Focus in de klas

Type videos