Groep 6/7/8

Klas 1/2/3

Ruimtevaart in de praktijk. Breng met deze video's ruimtevaart de klas in met uitleg van verschillende ruimte-experts over satellieten, raketten, ruimtestations en alles wat met ruimtevaart te maken heeft. In samenwerking met NEMO en ESERO.

Programmaheaders

Aarde, zon en maan

De ruimte-experts

Ruimtevaart in de klas

Bekijk ook

Extra's

Schooltv biedt meer dan video's! Ontdek onze extra inhoud:

Ontvang jij de nieuwsbrief al? Blijf op de hoogte door je aan te melden en ontvang elke maand een nieuwsbrief naar keuze in je inbox!

Ja, de maan. Mooi is ie hè? Maar wist je dat we vanaf de aarde altijd naar dezelfde kant van de maan kijken? Maar hoe ziet de achterkant er dan uit? Wat weten we daar eigenlijk over? En hoe zou het zijn om die kant te ontdekken? Al deze vragen gaat Jillian voor mij beantwoorden. Zij studeert hier aan de Technische Universiteit in Delft en weet alles over de maan. Oh, waar zijn we hier eigenlijk? Dit is de vliegtuighal van de TU Delft en hier worden er veel verschillende soorten dingen getest. Onder andere onze maanrobot, de Lunar Zebro. Wauw! Dus zo'n robot, gaat gewoon de maan op. Ja. Wat voor onderzoek gaat hij dan doen? Er zijn veel verschillende soorten mogelijk en één voorbeeld is de achterkant van de maan bestuderen. Want dat is nog niet zoveel gedaan tot nu toe. Hoe komt het dan dat we de achterkant van de maan niet gewoon vanaf de aarde kunnen zien? Ik kan het wel even uitleggen. Dit is de aarde, die mag jij even vasthouden. Oké, en dit is de maan. Die draait in precies 27 dagen om de aarde heen. En tegelijkertijd draait hij ook om zijn eigen as. En daarom dat we eigenlijk altijd de voorkant van de maan kunnen zien. Je ziet wel de astronaut kan altijd de aarde zien. Ja. En dan kunnen we nooit de achterkant van de maan zien. Omdat de maan in 27 dagen om zijn eigen as draait en ook in 27 dagen zijn baan om de aarde heeft voltooid, zien we vanaf de aarde dus altijd dezelfde kant van de maan? Oké, dus de achterkant van de maan kunnen we niet zien, maar die willen we wel onderzoeken. Maar waarom laten we dat dan door robots doen en niet gewoon door mensen? Nou, het is heel gevaarlijk op de maan voor mensen en vandaar als we dat met robots doen, dan hoeven we ietsjes minder op de veiligheid te letten. Er zijn wel eens mensen naar de maan geweest, dat was in 1969. Dat is wel echt heel lang geleden. Maar wat is er dan zo anders en gevaarlijk aan de maan? Nou, ten eerste is de maan veel kleiner en minder zwaar. Dus er is minder zwaartekracht en daarom kan de maan niet zo goed een dampkring vasthouden. Dus er is geen lucht en ook geen zuurstof op de maan. Oh wauw, geen zuurstof! Maar hoe ademen ze dan op de maan? Dat moeten ze eigenlijk allemaal meenemen vanuit de aarde en vandaar dat ze ook zo'n pak dragen. O ja, met van die zuurstof tanks? Ja. En dat beschermt ook tegen de extreme temperaturen. Het kan wel plus 130 graden Celsius in de dag worden en -230. Wow, zo koud. En is dat dan alles waar ze mee dealen? Nee, er zijn ook veel meteorieten die in het maanoppervlak slaan, omdat er ook geen dampkring is. Oh, dus die dampkring die werkt ook als een soort bescherming ofzo? Ja, en we hebben ook een ander soort bescherming op de aarde en dat is ons magnetisch veld en die houdt eigenlijk straling tegen. Wat je dan niet op de maan hebt. Oké, maar magnetisch veld, wat is dat? Ik kan het wel even uitleggen ja. Kijk, binnenin de aarde zit er een ijzeren kern met daaromheen een vloeibare laag en dat werkt dan als een soort magneet. Ik kan het wel even laten zien. En die kunnen we zichtbaar maken met ijzeren vijlsels. Die mag jij strooien. Je ziet wel dat dit ijzeren vijlsel magnetisch is en daarom gaat het de magnetische veldlijnen volgen. O ja, ja, ik zie het een beetje inderdaad. Ja, zo kunnen we het beter zien. Wauw! Oh, dat is heel duidelijk. Je ziet echt zo Polen of zo. Ja, en dit is ons magnetisch veld. Dat werkt als een soort bescherming tegen straling vanuit de ruimte. Dat gaat gewoon om ons magnetisch veld heen. Het magnetisch veld beschermt ons op aarde tegen gevaarlijke straling die de dampkring weg zou kunnen laten waaien. En die dampkring beschermt ons tegen extreme temperaturen, meteorieten en zorgt ervoor dat we zuurstof hebben om te ademen. Nu zijn we eigenlijk op een soort van maanlandschap. Ja, dit hebben we nagemaakt zodat het een beetje op de maan lijkt. En hier kunnen we dan onze robots testen. Maar wat gaan jullie eigenlijk onderzoeken met die robots op de maan? Nou, wij kunnen met een zwerm van deze robots de maan verkennen en dan ook bijvoorbeeld de achterkant, wat tot nu toe niet zoveel in kaart is gebracht. Dus we weten nog helemaal niet zo goed hoe dat eruitziet. We hebben al een beetje een idee dat dat er anders uitziet als de voorkant van de maan. Er zijn namelijk minder donkere plekken en er zijn ook veel meer kraters. En we denken dat dat komt omdat het uit een ander soort materiaal is gemaakt. En waarom is het dan zo belangrijk om ook de andere kant van de maan te ontdekken? Dan kunnen we beter begrijpen hoe de maan is ontstaan en daarmee ook hoe de aarde is ontstaan. En hoe is het dan om deel te zijn van een soort maan missie? Het voelt eigenlijk heel gek, maar toch wel leuk om te denken dat er misschien straks iets op de maan is waar ik aan heb gewerkt.

Vanaf de aarde kijken we altijd naar dezelfde kant van de maan, doordat de maan de baan van de aarde volgt. Hoe de achterkant eruitziet, onderzoeken wetenschappers van de Technische Universiteit in Delft. Met robots willen ze die achterkant verkennen.

Hoe ziet de achterkant van de maan eruit?

Lekker even bakje koffie. Ja, ik ben hier in de Hortus Botanicus in Amsterdam, want ik ben namelijk op zoek naar een hele bijzondere boom. Een koffieboom. Wist jij dat er in Nederland elke dag ruim twee Olympische zwembaden aan koffie wordt gedronken? Dat is per jaar 260 liter per persoon. Wereldwijd is dat natuurlijk nog veel meer. Dit is nou een koffieboom en hier uit deze besjes. Hieruit worden de koffiebonen gehaald en je zou denken dit gaat om planten, het is groen, goed voor een natuur. Ja, dat is dus niet helemaal het geval. Want de koffie-industrie die zorgt jaarlijks voor een uitstoot CO2 van 60 miljoen ton, dat is echt bizar veel. Ik heb vandaag met Sander afgesproken, want hij wil de koffie-industrie duurzamer maken. Sander. Ondanks onze liefde voor koffie zit er ook een minder fraaie kant aan de koffie productie, toch? 
Dat klopt. Koffie wordt verbouwd in landen met een tropisch klimaat en om plaats te maken voor de koffieplantages wordt het oerbos afgebrand. Bomen zijn voornamelijk opgebouwd uit koolstof en bij het afbranden komt dat als CO2 weer in de atmosfeer. 
Ah, dus eigenlijk zorgt het platbranden van die bomen ervoor dat er CO2 in de lucht terecht. 
Dat klopt. Is dat jij het laat zien? 
Ja, top. 
Laten we afspreken dat deze takjes hier de bomen voorstellen die worden afgebrand. En met deze CO2 meter kunnen we heel nauwkeurig meten hoeveel CO2 daarbij vrijkomt. En dat kunnen we hier op het scherm volgen. 
Helemaal dicht? 
We kunnen hier zien dat de lijn stijgt en we zitten nu op 500 parts per million CO2. 
Oh en dat gaat ook heel snel. Moet je kijken. 
Ja, en dat is precies wat er met onze planeet gebeurt in de lucht als het bos wordt afgebrand. 
Maar je plant natuurlijk ook weer koffiebomen terug, dus heft elkaar dat dan niet een beetje op? 
Nou, een koffieboom is niet zo groot en een oerbos bestaat uit heleboel verschillende laag. We hebben de bodem planten helemaal beneden, dan de struiken en de kleine bomen, de bladerkroon en daardoorheen weer de woudreuzen helemaal omhoog dus. Op een heel klein oppervlak kan zo'n stuk oerbos ontzettend veel koolstof vasthouden. 
Maar er bestaat toch ook zoiets als duurzame koffie? 
Dat klopt. Een heleboel merken doen heel erg hun best om duurzamer te worden en minder CO2 uit te stoten. De moeilijkheid is dat die ontbossing ver weg plaatsvindt in andere landen en dat ze daar geen zicht op hebben. Dus in plaats van dat ze wat doen aan de ontbossing, geven ze nu geld uit aan carbon credits. Dat zijn betalingen aan het herplanten van bomen in andere landen of het beschermen van bossen. Maar de koffie industrie zelf wordt er niet duurzamer van. 
Maar Sander, als het dan allemaal zo ingewikkeld is, is het dan niet gewoon heel simpel? En moeten we nou niet gewoon stoppen met koffiedrinken? 
Ik hou zelf heel erg veel van koffie en dat wil ik absoluut niet. 
Nee, ik ook niet. 
En er zijn ook duurzame manieren om koffie aan te bouwen. In landen als Ethiopië verbouwen kleinschalige koffieboeren hun koffie juist in de schaduw van de kroonlaag. Op die manier kan een koffieplantage juist heleboel CO2 opnemen en een positieve bijdrage leveren aan ons klimaat. Wat goed! Ik zal je laten zien hoe het werkt, ja, dat goed. Gaan we doen.
Laten we afspreken dat deze bladeren het bos voorstellen. Dus zowel oerbos natuurlijk als de koffie struik die ook in het bos groeien. We doen weer de CO2 meter in de erlenmeyer en wat er nu gebeurt is dat de spinazie bladeren met de energie van de zon of in dit geval de lamp CO2 uit de lucht opnemen. Ja. De koolstof slaan ze op en de zuurstof ademen ze weer uit. 
Wow, ja. 
Dat is eigenlijk ook wat er gebeurt in onze atmosfeer als planten hun werk doen. De hoeveelheid CO2 in de lucht neemt af. 
Dit proces noemen we ook wel fotosynthese. Fotosynthese is het proces waarbij planten, water en CO2 met behulp van energie uit licht omzetten in zuurstof en suikers. Deze suikers worden vervolgens door de plant verder omgezet in bijvoorbeeld zetmeel of cellulose. Maar wat doe jij dan nu precies? 
Mijn startup meet met satelliet data hoeveel koolstof koffieboeren vastleggen op hun plantages en we stellen de koffie merken in staat de boeren daarvoor te betalen. 
Dat is echt supergoed! Dank je! Hoe kom je nou ineens bij satellieten terecht dan? 
Ik heb de afgelopen vijftien jaar als koffie handelaar een heleboel koffieplantages bezocht en als je op de plantages bent heb je geen goed zicht op hoeveel ontbossing er is. Met satelliet data hebben we een veel beter overzicht. 
Om de aarde draait het International Space Station, ISS. Hieraan bevestigd zit de GEDI. De GEDI gebruikt laserlicht om de biomassa te meten, of eigenlijk om de begroeiing op aarde te meten. GEDI maakt een 3D model van de begroeiing op aarde. Met formules berekent Sander samen met een partner op het gebied van satelliet data analyse de biomassa en daarmee de hoeveelheid koolstof die er in de bossen en plantages ligt opgeslagen om de hoeveelheid koolstof te weten te komen in de tussenliggende gebieden die de GEDI niet heeft kunnen meten. Maakt het team gebruik van data van een andere satelliet, namelijk de Sentinel-2. Door gebruik te maken van kunstmatige intelligentie kunnen we de twee databronnen die van de gedachte en van de Sentinel-2 combineren en de hoeveelheid opgeslagen koolstof vaststellen. Om zeker te weten dat de data kloppen, worden er ook nog metingen op de grond verricht. Het resultaat is een kaart waarbij je van alle koffieplantages ter wereld kunt zien hoeveel koolstof ze vasthouden. Maar hoe draagt dit alles dan bij aan het verduurzamen van die koffie productie? 
Wat we willen bereiken is dat de koffie productie geen CO2 uitstoot meer heeft. En door te zorgen dat boeren meer betaald worden als ze op een duurzame manier hun koffie produceren. Ja. Halen we de hele sector over om op deze manier hun koffie te gaan verbouwen. En dat is nodig voor behalen van de doelen van het Parijsakkoord. Ja. 
Waarom gaat jou dat eigenlijk zo allemaal aan het hart?
Nou, ik vertelde al dat ik de afgelopen vijftien jaar een heleboel koffieplantages heb bezocht en een heleboel boeren heb gesproken. Ja. En ik kan niet langer accepteren dat de koffie waar ik zoveel van hou niet resulteert in een leefbaar inkomen voor de mensen die het verbouwen en dat het zo'n slechte impact heeft op ons klimaat. En omdat ik ook nog een een technologie nerd ben, heb ik besloten daar satelliet data voor te gebruiken. 
Ja ja. En omdat je koffie wil blijven drinken natuurlijk.
En vooral ook omdat ik koffie wil blijven drinken.

Het produceren van koffie is niet duurzaam doordat er vaak oerbossen afgebrand worden om plaats te maken voor koffiebomen. Sosha gaat langs bij Sander. Hij kan met satelliet-data meten hoe duurzaam een koffieplantage is.

Hoe maak je duurzame koffie met satellietdata?

Nederland is een nat en laaggelegen land. In verband met het risico op bijvoorbeeld overstromingen, moet de bodemvochtigheid daarom heel goed in de gaten worden gehouden. Dat zou je kunnen doen met bijvoorbeeld een bodem, vochtigheidsmeter. Maar ja, dat is een heel intensief en vooral tijdrovend werkje, dus daarom wordt er tegenwoordig gedaan vanuit de ruimte echt een stuk handiger. Hey Sosha goeiemorgen. Hey, goeiemorgen! Wat ben jij nou aan het doen? Nou, ik ben bodemvocht data aan het uitlezen uit deze bodemvocht sensor. Via dit kastje kan ik zeg maar met mijn laptop de waardes uitlezen. Maar hoe meet je nou dat er vocht in de bodem zit? Dat meet je met de veldcapaciteit van de grond middels deze sensor. Met de satelliet doen we in principe hetzelfde alleen op grotere schaal. Oefeningen als deze om te meten hoeveel water er in de grond zit middels deze sensoren gebruiken we om te controleren of onze waardes ook wel kloppen of niet. Satellieten meten het bodem vocht vanuit de ruimte. De aarde zendt zelf straling uit, zoals microgolven. Water in de grond absorbeert een deel van die straling. Hoe meer water er ergens in de grond aanwezig is, hoe minder straling de ruimte bereikt. Hierdoor meet de satelliet dus minder straling op die plek en kun je het bodemvocht van de aarde in kaart brengen vanuit de ruimte. En dan hebben we dus twee manieren waarop we dus water kunnen meten. En met deze sensoren, grondsensoren, en dus met aardobservatie sensoren. Door middel van satellieten. Door middel van satellieten ja. Maar er zijn dat ook iets over veld capaciteit. Hoe zit dat precies? Nou, veldcapaciteit is iets wat ik je heel leuk kan laten zien in een proefje. Wat we zo kunnen doen. Ok, leuk. Ok. Nou, middels dit proefje kan ik dus uitleggen wat veld capaciteit betekent. Heel simpel gezegd betekent het hoeveel water er opgenomen kan worden in een bepaalde grondsoort. We hebben je hier hebben we grind en hier hebben we aarde en hier hebben we zand. Nou, wat denk je? Bij welke grondsoort zal er meer of minder water vastgehouden worden? Ik denk dat deze sowieso heel makkelijk doorlaat omdat dat die tussen die steentjes best wel veel ruimte zit. Dus waarschijnlijk valt het water daar gewoon doorheen. Maar bij aarde of zand weet ik het niet. Oké, we beginnen met grind. Ja deze. Ok, Nou daar gaat ie. Dan moet ik het in één keer erin gooien. Ja, doe maar. Hatseflats. Oh, dat duurt nog best lang. Oh, dit drupt echt. Oh, ik had echt wel verwacht dat het er sneller doorheen zou gaan. Nou ja, het lijkt bijna alsof we de 100 milliliter hebben gehaald. Zie je dat? Dus eigenlijk zou dit nu dus in de bodem zitten? Ja ja, normaliter stroomt dat door naar grondwater. Inderdaad. Ok, ja. Ok, daar gaan we door naar bakje nummer 2. Ja, aarde. Even zo goed mogelijk de regen simuleren. Oh dit druppelt er echt veel langzamer doorheen he? Ja,ja. Nou je ziet dus dat ten opzichte van grind dat het in aarde veel langzamer er doorheen stroomt. Precies daar dat aarde meer vasthoudt. Ja ja, geinig dit. Laten we doorgaan naar zand. Komt ie. Heel benieuwd wat hier dan gebeurt. Je ziet dat eigenlijk dat zand gewoon nat wordt. Hier gebeurt echt nog helemaal niks. Nou, het laat zien als zand droog genoeg is dat het heel goed... Water vast kan houden. Ja, vocht kan vasthouden inderdaad. Maar dan zou je dus kunnen zeggen dat zand de hoogste veld capaciteit heeft omdat daar het meeste water kan worden vastgehouden. Klopt, maar wat is dan jouw taak in dit geheel? Mijn taak is om die satelliet data te controleren op juistheid. En wat voor data krijg je dan binnen? Nou, dat kan ik je laten zien op de laptop als je wil. Leuk is is bijvoorbeeld als we naar de zelfde plek gaan waar we die grond sensor hadden. Dan kunnen we kijken. Ja, ik zie hem hier. Dus deze blauwe lijn. Dat is eigenlijk wat die sensor ook meet. Alleen die een sensor die meet dat elke 60 minuten. Ja deze satelliet observaties zijn elke dag of elke twee dagen, krijg je een meting en dan zie je dus een... Zie je dus een na een golving van hey, Hier is de bodemvocht lager hier is het bijvoorbeeld maart. Het wordt warmer, meer verdamping. Gaat de bodemvocht omlaag. Oh, het regent de bodem voor gaat omhoog. En zo zie je dat er een natuurlijk verloop is van hoe op deze plek, hoe de bodem vochtig zeg maar zo omhoog en omlaag gaat. En wat kan je dan met dat verloop doen? Waarom is dat verloop dan belangrijk? Hoe nat het is, is bijvoorbeeld belangrijk om je voor te bereiden voor overstromingen. Ok, ja, dus stel het heeft heel veel geregend. Dan weet je dat de veld capaciteit bijna maximaal is, dat er niet meer water opgenomen kan worden in de grond. Maar als de voorspellingen zijn van het gaat misschien nog meer regenen. Kan dat informatie geven om risico te bepalen van OK. Waarschijnlijk is er dan een kans op een overstroming. Ja, en dan kunnen mensen misschien maatregelen nemen. Mensen, maar ook overheden vooral of gemeentes en aan de andere kant als het heel droog is en het blijft heel droog. Temperaturen zijn hoog en er valt maar geen regen, dan kan er ook voorbereid worden op van oh, is er misschien een brandveiligheid issue of een verhoogd risico op brandgevaar? Ja, precies. Dat zijn dan redenen waarom dit belangrijk is. Maar ook natuurlijk voor onze landbouwgronden om te zien hoe droger deze groeien de planten wel genoeg? Wat vind jij nou zo tof aan je werk? Ik vind het heel vet dat je met satellieten zoveel verschillende dingen kan zien op zo'n grote schaal. Ja en het kan heel veel impact hebben voor mens, dier en natuur. En dat ik, in dat proces, mijn steentje kan bijdragen vind ik super vet! Je gaat ook helemaal glunderen als je erover praat. Leuk.

Nederland is een laag gelegen en nat land. In verband met het risico van, bijvoorbeeld, overstromingen, moet de bodemvochtigheid heel goed in de gaten gehouden worden. Dat wordt gedaan vanuit de ruimte met behulp van satellieten.

Hoe meet je bodemvochtigheid vanuit de ruimte?

Als je op reis gaat, neem je natuurlijk van alles mee. Ook als je op ruimtereis gaat. Maar ja, zo'n raket, dat is natuurlijk geen auto he die je zo effe, hup, vol kan stouwen. Over alles wat meegaat moet heel goed worden nagedacht. 
Alles moet bijvoorbeeld zo klein en licht mogelijk zijn en het moet natuurlijk bestand zijn tegen alles wat je in de ruimte tegenkomt. 
Hier bij Airbus in Leiden ontwikkelen en testen ze onderdelen die mee de ruimte in moeten, zoals zonnepanelen en meetinstrumenten. Charlotte werkt hier en ik heb met haar afgesproken. He Charlotte, voordat we verdergaan, wat is eigenlijk jouw taak hier? Nou, ik test eigenlijk de zonnepanelen en dat ga ik je nu laten zien. Oke cool, let's go!
He Charlotte, waar zijn we? Want je bent met een haarnetje aan het zwaaien? We staan in een hele bijzondere ruimte. Wat is dit? Wat gaan we doen? We gaan zometeen de clean room in om de zonnepanelen te bekijken. Maar voordat we de clean room ingaan, moeten we ons eerst beschermende kleding aandoen. En dat is niet zozeer om ons te beschermen. Maar dat is om de zonnepanelen en de clean room tegen ons te beschermen. Oke. Vandaar het haarnetje.
We zijn nu in de clean room waar in principe onze zonnepanelen getest worden en in dit geval is het van Galileo door een deployment-test dus we verfieren eigenlijk of die daadwerkelijk uitklapt voordat we hem de ruimte insturen. Waarom zijn jullie dan eindeloos aan het testen? Voordat het de ruimte ingaat wil je zeker weten dat het daadwerkelijk ook in de ruimte zal werken. Je kan namelijk niet even een astronaut enaartoe sturen om je satelliet een zonnepaneel te gaan repareren. Nee. En in de ruimte heb je last van vacuüm, van hoge temperaturen, van koude temperaturen, waar je allemaal mee rekening moet houden. En tijdens de lancering kan een zonnepaneel bijvoorbeeld ook beschadigd raken. En ook dat wil je meenemen, want deze gaan dus onbemand de ruimte in. Precies. Hij moet het op zichzelf doen als ie zo meteen gelanceerd is. 
Gaaf he? 
Oh my Lord. 
Zo gaat het dus ook in de ruimte straks, als het goed is. Ja precies. Beweging, de mechaniek, die is goed, maar we weten nog niet of die ook met andere omstandigheden om kan gaan. Voordat we deze test doen, testen we eigenlijk of de aparte onderdelen in vacuüm kunnen, tegen verschillende temperaturen kunnen, vibraties kunnen en wat de stijfheid is van een materiaal eigenlijk. Maar hoe doen jullie dat? Nou, dat ga ik je nu laten zien. Oke cool.
Wat is dit dan? We testen hier dus een scharnier in vacuüm, zoals het eigenlijk dus ook in de ruimte eraan toe zou gaan. Er kan nu lucht bij, dus hij is nu niet vacuüm. Nee, dat klopt. We testen hem nu eigenlijk gewoon bij een atmosferische druk en op het moment dat we hem vacuüm getest willen doen we eigenlijk een hele grote koffer over hem heen, zodat we zeker weten dat er geen lucht van hier bij kan. We laten nu dus het scharnier weer inklappen. Tijdens een deployment-test, wat we gezien hebben, testen we eigenlijk hoe het scharnier uitgaat. We doen dit in vacuüm bij verschillende temperaturen om zeker te weten dat de wrijving niet te hoog is. We testen hier dus een scharnier in vacuüm, zoals het eigenlijk ook in de ruimte eraan toe zou gaan. 
Vet. Op aarde zijn we omgeven door lucht. Die lucht drukt overal op. En dat noemen we luchtdruk. Buiten de dampkring van de aarde is er geen lucht en dus ook geen luchtdruk. We noemen dit vacuüm. In een vacuüm reageren materialen anders dan wanneer er wel luchtdruk is. Materialen reageren in de ruimte daarom anders dan op aarde. 
We gaan hier dus in principe de vacuümwerking testen en het doen we aan de hand met een ballon eerst. Dus deze ballon heeft een bepaalde vorm en dan ga ik in principe met dit apparaatje de lucht eruit trekken. Je ziet de ballon nu in principe groter worden. En dat komt omdat ik de lucht er uit haal. De lucht in de ballon zet langzaam uit. Je voelt ook dat het steeds zwaarder wordt, omdat hier dus hier ook al vacuum begint te zuigen. Ja ja, ja. Steeds minder lucht, steeds meer weerstand. We hebben nu dus de ballon vacuüm getrokken, wat eigenlijk betekent dat er minder lucht nu in principe in het bakje zit. De lucht die in het ballonnetje zit, die zit opgesloten en die krijgt nu dus meer ruimte eigenlijk om uit te zetten. Oke, dus de lucht wordt uit dat bakje gehaald waardoor de lucht in de ballon meer ruimte heeft om uit te zetten. En omdat dus de ballon van flexibel materiaal is, rekt dat gewoon met zich mee. Maar hoe zit het dan met niet flexibele materialen zoals bijvoorbeeld een zonnepaneel? Bij een zonnepaneel maak je inderdaad gebruik van andere soorten materialen die wat stijver zijn en die reageren dus ook anders in vacuüm. Precies. Hier hebben we bijvoorbeeld een chipszakje. En dan ga ik je nu laten zien hoe dat reageert. Ja. Daar hadden we de ballon eruit. Stoppen we het chipszakje erin. Het chipszakje heeft lucht aan de binnenzijde. Hij is geseald aan beide uitzijden, zodat de lucht er niet uit kan. Nou ja, kijk. Als ik nu dus door blijft pompen dan ploft dat chipszakje dus uit elkaar. 
Dat was hem. 
En dan zie je dus dat het chipszakje is opengebarsten. Maar hoe zorg je ervoor dat dat zonnepaneel in de ruimte niet uit elkaar klapt? Daarvoor hebben we eigenlijk een hele simpele, maar effectieve oplossing voor gevonden. En dat is door aan de zijkant van de panelen, hebben we eigenlijk van die hele kleine gaatjes gemaakt zoals je hier ziet. Die zijn ter grootte van een pincet. Deze kleine gaatjes zorgen er dus eigenlijk voor dat in de ruimte de lucht dus uit het paneel kan komen. Dat de luchtdruk niet op kon bouwen en - pfffff - dat doet. Precies. We gaan nu dit dus natesten eigenlijk door in het volgende chipszakje dus eigenlijk allemaal kleine gaatjes te knippen. En hierin zul je dus zien dat het chipszakje niet meer uit elkaar klapt. 
Ja, gaan we de vacuümpomp er weer opzetten. Nou, er gebeurt helemaal niks. 
Hij beweegt ook helemaal niet mee niet nu. Dat klopt. Ik kan blijven pompen zoveel ik wil. Het zakje zal niet van grootte veranderen. Nee, slim. 
Ik zie ook aan jedat je het echt leuk vindt om erover te praten. Maar wat vind je nou het allerleukste aan je werk? 
In principe in de ruimtevaarttechniek en hier bij Airbus werk je aan de voorzijde van nieuwe technieken voor de ruimtevaart. En die uitdaging vind ik heel interessant. Dus het is heel fijn om samen met je collega's gewoon aan iets bij te kunnen dragen wat daadwerkelijk straks de ruimte ingaat. Ja, dat vind ik gewoon heel vet. Mooi. Cool!

In de ruimte is geen lucht, en kan het heel heet of juist heel koud zijn. Een satelliet moet dus tegen een stootje kunnen. Voordat een satelliet de ruimte in gaat, wordt hij dan ook uitgebreid getest in een speciale clean room. Sosha mag kijken hoe dat in zijn werk gaat.

Hoe bescherm je een satelliet in de ruimte?

Leven op Mars. Er worden allerlei sciencefictionfilms over gemaakt en eigenlijk is het al een beetje een oude droom van de mens want ruimtevaartwetenschappers zijn er al een tijdje mee bezig om serieus te onderzoeken hoe we langere tijd kunnen overleven Mars. Want ja, hoe zit het bijvoorbeeld met het eten?

Om antwoord te krijgen op die vraag heb ik afgesproken met Angelo Vermeulen. Hij is bioloog en ruimtevaartonderzoeker en houdt zich bezig met dit soort vragen. Angelo! Ik kom naar beneden. Angelo is ruimtevaartonderzoeker. Hij heeft samengewerkt met het European Space Agency, ESA, aan een project waarin wordt onderzocht hoe er voedsel kan worden verbouwd op Mars. Hoe is het? Goed. He Angelo jij weet alles over voedsel op Mars. Maar waarom staan we nu dan in een paprikakas? Als we langere tijd op Mars willen leven moeten we voedsel verbouwen. En daar horen ook paprika’s bij. Maar we hebben al voedsel, dat kunnen we toch ook gewoon meenemen? Mars zit op 400 miljoen kilometer van de aarde. Je wil niet continu eten zitten verschepen tussen de aarde en Mars over zo’n lange afstand, dat is helemaal niet duurzaam. Dus als we een duurzame ruimtevaart willen dan moeten we op Mars zelf ons voedsel gaan kweken. Dus we moeten voedsel gaan verbouwen op Mars. We kunnen toch gewoon de zaadjes meenemen en daar voedsel gaan verbouwen? Dat zou je kunnen doen. Zaadjes zijn zeer licht, compact, kun je makkelijk meenemen, maar het probleem is: als je op Mars bent, kom je in een zeer onherbergzame omgeving terecht. Er is heel veel straling, die alle leven kapotmaakt. De temperaturen kunnen dalen tot -125 graden. Dan zijn die zaadjes kapot, dat kun je je wel inbeelden. En is er geen voedsel voor die zaadjes op Mars. Dus je moet goed nadenken over een systeem om die plantjes te kunnen kweken. Maar al die plantjes die hebben voedsel nodig, CO2, water, ga je dat dan de hele tijd verschepen tussen Mars en de aarde? Dat lijkt me ook niet echt…nee dat is inderdaad geen goed idee. Wat hebben jullie bedacht? We hebben het concept bedacht van een gesloten ecosysteem, een circulair ecosysteem. Een gesloten ecosysteem, die moet je even uitleggen denk ik. Laat ik een keer zo’n gesloten ecosysteem bouwen aan de hand van deze afbeelding. Oke wacht. Wat is een ecosysteem? Een ecosysteem is eigenlijk de combinatie van de levende en de niet-levende dingen, van de biotische en a-biotische dingen. Alle levende, biotische en niet levende, a-biotische factoren in een gebied, noemen we een ecosysteem. Al die factoren staan met elkaar in verbinding. Maar wat bedoel je met gesloten? In de natuur bestaat het concept van afval eigenlijk niet. dat weten we ook, als een dier of een plant sterft wordt het gebruikt door bacteriën en schimmels. Dus die bacteriën en die schimmels, die vogels, die planten geven voortdurend van alles door aan elkaar. Maar hoe ziet een ecosysteem op Mars er dan uit? We beginnen met de mens, met de astronauten die op Mars gaan leven. We gaan alle afvalstoffen die uit de mens komen, poep en plas, opvangen. Ook alle CO2, wat we uitademen wordt opgevangen. Er gaat niets verloren. Die gaan naar een bioreactor met bacteriën die dat gaan vergisten. Dat is de eerste stap. Uit die vergister, uit die bioreactor komen twee belangrijke stoffen: langs de ene kant komen er vetzuren uit en vetzuren komen terecht bij purperbacterien, en het leuke daarvan is dat die opgegeten kunnen worden door de astronauten. Dan heb je al een stukje voedsel. Nu is er nog een andere stof die eruit komt. Niet alleen vetzuren maar ook ammoniak. En die ammoniak wordt door andere bacteriën omgezet tot nitraat. En nitraten zijn eigenlijk voedingsbronnen voor planten. Dus we gaan wat hieruit komt, die nitraten, geven we aan planten. Want dat zit hier in de bodem, nitraat. Ja of in mest. Daar kan je gewassen mee kweken. En die gewassen die zijn de voedingsbron voor de astronaut. Je ziet al hoe het begint rond te draaien. En zo is alles eigenlijk volledig gesloten. Te gek. Maar dit is gewoon vegan! Dit is helemal vegan systeem. Klopt. Geen hamburgers op Mars. Men dacht vroeger dat men planten zou kweken op Mars in kassen op Mars, eigenlijk zoals deze kas. Probleem is een beetje dat je 1 heel veel straling hebt. Mars staat een pak verder van de aarde dus het zonlicht is ook minder. Wat men waarschijnlijk zal doen is ondergrondse kamers maken om eten te kweken, met elektrische verlichting. Volledig gecontroleerde omgevingen onder de grond, goed beschermd van de straling en daar eigenlijk volop planten mee kweken. Jij vindt het echt fantastisch he. Ik vind het geweldig om over na te denken. Wat vind je er zo tof aan? Ruimtevaart is meer dan raketten. Als je nadenkt over de toekomst van de mens in de ruimte moeten we eigenlijk nadenken over hoe kunnen we diep in de ruimte een menswaardige wereld opbouwen? En dan heb je dingen nodig zoals planten en ecologie, net als hier natuurlijk. Ja. Mooi, cool.

We zijn er nog nooit geweest, maar wetenschappers fantaseren nu al over hoe we op Mars voedsel gaan verbouwen. Niet door paprikaplantjes mee te nemen, maar met een gesloten ecosysteem dat de afvalstoffen van astronauten omzet in bacteriën en uiteindelijk: voedsel.

Hoe verbouw je voedsel op Mars?

De Exomars-missie van 2016 naar planeet Mars bestaat uit een Mars-satelliet, de Trace Gas Orbiter met een lander: de Schiaparelli. Op 19 oktober 2016 komen ze aan bij Mars en moet de Schiaparelli op Mars landen. Als de landing slaagt gaat deze onder andere zoeken naar methaan in de atmosfeer. Dat zou een aanwijzing voor leven op Mars kunnen zijn!

Onderzoek naar leven op de planeet Mars

Je ziet het niet hè, maar net buiten de atmosfeer draait alles om de aarde heen. Het zijn satellieten. Die zijn daar door mensen toegebracht en op die satellieten zitten meetinstrumenten die van alles op aarde en daarbuiten meten. Nou is Ruud Hoogeveen een wetenschapper, die gespecialiseerd is in die meetinstrumenten op de satellieten. Ahhh te gek. Hé Ruud! Hé Maurice! Dit zijn dus die instrumenten die op die satellieten zitten die de ruimte ingaan. Ja dit zijn onderdelen daarvan. En die ontwikkel jij ook. Klopt. Wat meten die instrumenten nou. Nou wat wij willen, is vanuit de ruimte de aard-atmosfeer in kaart brengen en dan vooral vervuiling en broeikasgassen en denk vooral dan aan NO2, koolmonoxide en methaan. En die broeikasgassen, die zijn slecht natuurlijk. Ja. Wat doen ze precies? Dan geef je het broeikaseffect, de opwarming van de aarde, en dat willen we beter begrijpen. En je zou denken, dat weten we allemaal al, maar en heleboel dingen weten we nog niet. En methaan bijvoorbeeld dat is een derde van de opwarming door het broeikaseffect is afkomstig van methaan. En we weten eigenlijk niet precies waar het allemaal vandaan komt en metingen beter te begrijpen. Gassen in de atmosfeer meten, hoe doe je dat? Stel je voor dat je satelliet bent hè en je vliegt over het zonverlichte deel over de aarde, komt al het licht naar boven en dat ga je bekijken in zichtbaar en onzichtbaar licht. Onzichtbaar licht? Ja, kijk ons oog is gevoelig van blauw naar rood. Maar onder blauw zit violet en ultraviolet. Zien we niet maar is er wel want daar word je bruin of als je er teveel van hebt verband je. Voor bij het rood heb je infrarood. Dat is eigenlijk gewoon licht alleen je ziet het niet. En dat infrarode licht dat is belangrijk voor jullie metingen. Ja dat is precies waar koolmonoxide en methaan hun absorptielijn hebben. Hebben we een speciale camera voor om dat te meten en die ga ik je nu even laten zien. De clean room, de schone kamer. Nou, kom binnen dan laat ik je zien hoe de infrarood camera werkt. En dat kan ik je demonstreren met silicium. Wat zie je? Ik zie mezelf, het is gewoon een spiegel. In dat zichtbaar licht is het ook een spiegel. Zichtbaar licht komt hier absoluut niet doorheen, wordt alleen maar gereflecteerd. Maar infrarood licht is anders. Heeft en langere golflengte en kan hier wel doorheen. Nou en dat kan ik je laten zien met deze opstelling. We hebben een lamp die heel zachtjes aanstaat en wat infrarood uitzendt. Hier hebben we een camera en beeld zie je hier. Ik houd dus die spiegel hiervoor en het infrarood blijf je gewoon zien. Het infrarood gaat hier doorheen. Dus er is echt een verschil tussen infrarood licht en zichtbaar licht. Dat snap ik maar hoe kunnen jullie met infrarood licht meten dat en hoeveel methaan er in de atmosfeer is. Kijk, we hebben de zon en die schijnt door de atmosfeer naar de aarde. En vanaf de aarde wordt het weer gereflecteerd door de atmosfeer naar de satelliet. In die atmosfeer zit methaan, en methaan absorbeert hele specifieke kleuren, golflengtes in het infrarood. En als het absorbeert dan gaat het dus uit het licht. Dus zonlicht bevat alle kleuren infrarood maar het licht wat door de satelliet naar de atmosfeer gaat, die mist een heleboel kleuren van het infrarood. Daaruit kunnen we methaan afleiden. Dus infrarood licht wat onzichtbaar is, bestaat net als zichtbaar licht wat wij kunnen zien uit meerdere kleuren. Zo veel kleuren als je maar wilt. En hoe trek je die kleuren dan uit elkaar? Dat kan ik je ook demonstreren. Dat doen we met een tralie. Bij een tralie denk je aan grote staven ijzer. Nou deze zijn heel klein. Hier heb je vijfhonderd van die lijntjes per millimeter. En door al die lijntjes wordt het licht uit elkaar getrokken. En zie je ook infrarood? Uh, nee, dat kan ik niet zien. Heel goed. Je ogen zien geen infrarood. Maar dat infrarood , daarvoor gebruiken we een truc als we dat uiteen willen rafelen. Het infrarode licht dat stop je hierin. Het silicium. Dit is silicium. Voor onze ogen is dat een spiegel. Maar het infrarode licht gaat er doorheen en komt op de achterkant van de tralie en wordt daar ook in al die kleuren uiteen getrokken, zoals we dat net zagen bij zichtbaar licht. Dan gaat het terug en als het dan uit het silicium gaat, wordt nog extra gebroken. Worden die kleuren nog drie en een half keer meer uit elkaar gerafeld. En de grap daarvan is als dat als we dit toepassen in een ruimte instrument kunnen we het veel kleiner maken. Daarom hebben

we dit tralie ontworpen en ontwikkeld met TNO. Hiermee kunnen we die spectrum meten waarvan we eerst dachten dat ie 125 liter was, een verhuisdoos, kunnen nu zo klein maken dat het een schoenendoos is. Dit is zo nieuw dat we eer een prototype van hebben gemaakt om het te demonstreren dat het ook echt werkt. Kan ik dat zien? Ja, kom maar mee. Dit is het Tropomi breadboard model, dat is het prototype wat we gemaakt hebben. Je kunt zien het is meer een schoenendoos dan een verhuisdoos. Maar dit gaat wel de ruimte in. Ja, dit gaat de ruimte is en dit is het verzonken tralie, dat herken je nu wel. Ja. We hebben ‘m getest in een vriezer, want infrarood apparatuur werkt altijd een stuk beter als ie afgekoeld is. We hebben hier de zon, hm, dat is nu een infrarood lamp, en we hebben hier een gascel en we hebben hier een paar lenzen die het licht naar het instrument sturen. Nou, zo hebben we experimenten gedaan. Ik zal je laten zien wat de resultaten zijn. Dit is methaan en hoe donkerder de strepen hoe meer methaan het is. Als je dit patroon ziet dan weet je dat het om methaan gaat. Een op één. Tropomi gaat straks de lucht in. Ja in 2016 in het voorjaar. En dan komt er, hopen wij, een enorme hoeveelheid data naar beneden en dan gaan we leren hoe het nou zit met die atmosfeer en die vervuiling en dat broeikaseffect. Ik kijk ernaar uit. Ik ook, wij allemaal.

In de atmosfeer rond de aarde zitten niet alleen broeikasgassen, maar ook licht. Dat licht kan ons bijvoorbeeld vertellen hoeveel methaan er in de lucht zit.  Wetenschapper Ruud Hoogeveen geeft uitleg over de 'verzonken tralie', een onderdeel van satellietinstrument Tropomi dat licht in de atmosfeer meet en daarmee de aanwezigheid van bepaalde gassen kan berekenen.

De verzonken tralie

Maurice: "Vet hé? Ja dat is een radiotelescoop van sterrenkundig instituut Astron. Daar ben ik omdat ik heb afgesproken met sterrenkundige Samayra Straal. Zij doet onderzoek naar pulsars. Dat zijn zeg maar ontplofte sterren en dat onderzoek doet ze met behulp van onzichtbaar licht. Ja echt, onzichtbaar licht."

Maurice: "Wat een fantastische locatie om onderzoek te doen." 
Samayra: "Ja mooi hé?" 
Maurice: "Echt te gek! Wat houd je onderzoek precies in?"
Samayra: "Ik zoek naar pulsars en dat is een overblijfsel van als een zware ster is ontploft. Een zware ster is ongeveer 8 tot 25 keer zo zwaar als onze zon, ze zijn heel groot en heel zwaar, dan ontploffen ze en dan blijft er iets  over dat is ongeveer 1,5 keer zo zwaar als de zon en maar 10 kilometer breed. Dus dat is net zo groot als Amsterdam. Ik heb een model binnen staan, dus kom maar mee."

Samayra: "Dit is het model van een pulsar en ze draaien heel snel rond. De snelste draait wel 625 keer per seconde om zijn as."
Maurice: "625 keer?"
Samayra: "Ja snel hé?"
Maurice: "Per seconde?"
Samayra: "Per seconde."
Maurice: "Dat is heel snel ja."

Maurice: "Hoeveel van die pulsars zijn er?"
Samayra: "Nou we hebben er tot nu toe 2000 ontdekt en ik hoop er nog veel meer te ontdekken."
Maurice: "Ja, ergens in de ruimte. En hoe ontdek je die dan?"
Samayra: "Ja met behulp van onzichtbaar licht en dat is onderdeel van het elektromagnetisch spectrum."
Maurice: "Aaah het elektromagnetisch spectrum! Ja..."

Samayra: "Wit licht is eigenlijk een optelsom van alle verschillende kleuren en dat kunnen we duidelijk maken met behulp van een prisma."
Maurice: "Ah, de regenboog."
Samayra: "Ja inderdaad, een mini regenboog die alle zichtbare kleuren laat zien. En iedere kleur heeft zijn eigen golflengte. Een golflengte bepaal je door de afstand tussen twee pieken. Het rode licht heeft een lange golflengte en het blauwe licht heeft een kortere golflengte. Naast een eigen golflengte heeft iedere kleur ook een eigen temperatuur. Blauw is kouder dan rood. Als je vervolgens de temperatuur naast het rood gaat meten, blijkt dat de temperatuur daar nog hoger is. Daar zit infrarood ligt met een langere golflengte dan rood en als we verder gaan hebben we microgolven en radiogolven. Aan de andere kant heb je ook licht dat we niet kunnen zien, maar juist met een kortere golflengte. Daar zit bijvoorbeeld röntgenstraling en gammastraling."
Maurice: "Maar dat kunnen wij dus allemaal niet zien?"
Samayra: "Dat wij nu allemaal niet zien."
Maurice: "Maar dat is er nu wel?"
Samayra: "Dat is er wel."
Maurice: "Ons brein kan dat dan misschien niet, maar slimme wetenschappers hebben toch een manier gevonden om dat onzichtbare licht zichtbaar te maken en daar hebben we allerlei voordelen uitgehaald. Denk aan een politiehelikopter. Toch? Met zo'n warmtecamera. Verdachte criminelen zijn dan opeens wel zichtbaar. Of het ziekenhuis, daar maken ze röntgenfoto's. Die röntgenstraling zorgt ervoor dat wij in een lichaam kunnen kijken. Nou, super handig dus."
Samayra: "Ja, en al dat licht samen, van röntgen helemaal tot radio, dat samen is het elektromagnetisch spectrum."
Maurice: "Dat is het elektromagnetisch spectrum! 
Samayra: "Inderdaad."
Maurice: "Ik snap het nu."

Maurice: "Zo'n pulsar straalt dus ook straling uit."
Samayra: "Ja alles zendt elektrostralingen uit en een pulsar heeft een bundels radiogolven. En radiogolven zijn lange golven met een lage frequentie. Die draai je rond. Dus iedere keer als je hem langs ziet komen, zie je een flitsje. Net als bij een vuurtoren. Als jij hem langs ziet komen dan zien wij hem ook. Maar dan in het onzichtbare radiolicht. En omdat we dat zelf niet zien, zetten we dat met behulp van de computer om in een piepje. In geluid dus."
Maurice: "Kunnen we nu ook zoeken naar zo'n pulsar?"
Samayra: "Ja, kom mee!"
Maurice: "Vet."
Samayra: "Moet ik heel even de telescoop besturen."
Maurice: "Ok, die telescoop beweegt nu naar de pulsar?"
Samayra: "Ja, zodat hij het signaal kan ontvangen."

Samayra: "Dat is hem. De radiogolven worden door de computer omgezet in een geluidje. Dus die bof bof, dat is iedere keer dat de bundel radiostraling door de telescoop wordt opgevangen." 
Maurice: "En is dit het licht wat nu uitgestraald wordt?"
Samayra: "Nee, dit licht is al een tijdje onderweg. Dit is 3,5 duizend jaar geleden uitgezonden door de pulsar. Dus deze radiogolven zijn uitgezonden in de tijd van de Grieken en de Romeinen."
Maurice: "Bizar zeg!"
Samayra: "We kijken eigenlijk terug in de tijd."

Maurice: "Het ziet er prachtig uit. Het maakt contact met het buitenaardse, maar ik weet niet precies hoe zo'n radiotelescoop werkt. Je kijkt erdoorheen en er zitten allemaal gaatjes in."
Samayra: "Ja dat klopt, je kijkt erdoorheen, maar dat is het zichtbare licht dat erdoorheen gaat. Je weet nu, het zichtbare licht heeft een korte golflengte, dus die kan er wel door, maar de radiogolven hebben een langere golflengte en die worden gereflecteerd door de telescoop naar de camera, waar het vervolgens wordt opgevangen."
Maurice: "Oh, op die manier."
Samayra: "Dus eigenlijk een soort van zeef. Het zichtbare licht gaat er wel door, maar de radiogolven niet."
Maurice: "Het lijkt ook wel een beetje op een zeef inderdaad."
Samayra: "Ja."
Maurice: "Volgens mij is het heel leuk om dit onderzoek te doen, of niet?"
Samayra: "Ja ik vind het ook echt superleuk."
Maurice: "Maar wat hebben we er eigenlijk aan?"
Samayra: "Nou ja, wij als mensen zijn natuurlijk erg nieuwsgierig. We willen exact weten hoe alles in elkaar zit. Zo ook willen we weten hoe het heelal in elkaar zit en om bijvoorbeeld pulsars te vinden moeten we nieuwe technologieën ontwikkelen. Deze technologieën worden nu ook gebruikt in het hedendaagse leven. Zonder sterrenkunde had jij geen camera op je telefoon gehad. Had je geen selfie kunnen maken. Je had hem trouwens ook niet op Facebook kunnen uploaden, want je had geen wifi gehad."
Maurice: "Zo telescoop erbij en lachen. Nou top! Ga maar lekker door met die onderzoeken."

Met onze ogen kunnen we maar een klein deel zien van al het licht, de rest is voor ons dus 'onzichtbaar'. Maar wetenschappers gebruiken dit 'onzichtbare licht' wel voor hun onderzoek. Sterrenkundige Samayra Straal doet onderzoek naar pulsars. Dat zijn ontplofte sterren ver weg in de ruimte. Met behulp van een telescoop vangt ze radiogolven van deze pulsars op. Radiogolven maken, net als zichtbaar licht, deel uit van het elektromagnetisch spectrum.

Onderzoek naar pulsars

Professor Pieternel Levelt doet bij het KNMI onderzoek naar luchtvervuiling met behulp van licht. Het ozonmeetinstrument (OMI) en vanaf volgend jaar het nieuw ontwikkelde instrument TROPOMI meten vanaf een satelliet de lucht om de aarde. Door lichtmetingen wordt berekend waar er vervuilende gassen in de atmosfeer zitten.

Hoe meet je luchtvervuiling?

Op dit moment ervaren wij problemen met de site, waaronder de zoekfunctie. Er wordt aan gewerkt, hopelijk snel opgelost. red. Schooltv.nl

Schaatsende kinderen

Schrijf je in de voor de maandelijkse nieuwsbrief voor het laatste Schooltv PO-nieuws

Nieuwsbrief PO

Blijf op de hoogte van het laatste Schooltv-nieuws voor VO.

Nieuwsbrief VO

Contact

Schooltv Help

Veelgestelde vragen

Schooltv maakt educatieve content voor het onderwijs, bestaande uit video's en interactief materiaal. Altijd bij de les!

Over Schooltv

Over Schooltv.nl

Schooltv.nl is een videodatabase, gevuld met educatieve en informatieve videoclips, filmpjes, fragmenten, liedjes, animaties, lesvideo’s afleveringen, TV-programma’s, televisieseries, videoverzamelingen en afspeellijsten.