Klas 1/2/3

Klas 4/5/6

NOS op 3 legt het nieuws aan je uit, in duidelijke taal, zodat je het nieuws beter kunt volgen.

Programmaheaders

Burgerschap, mediawijsheid, welvaart en samenleving

NOS op 3

Programmalogo's

Naar het YouTube-kanaal NOS op 3

Bekijk ook

Extra's

Schooltv biedt meer dan video's! Ontdek onze extra inhoud:

Ontvang jij de nieuwsbrief al? Blijf op de hoogte door je aan te melden en ontvang elke maand een nieuwsbrief naar keuze in je inbox!

Het Christen-Democratisch Appèl, het CDA. Eerst de basis van de christendemocratie. Dat is de Bijbel. Maar wel minder strikt dan bij andere christelijke partijen. Belangrijk is rentmeesterschap, dat betekent dat de mens beheerder is van een door God geschapen aarde. Voor het CDA is heel belangrijk dat we deze aarde doorgeven op een goede manier aan de toekomstige generaties. Solidariteit is belangrijk met zorg voor kwetsbare mensen. Maar de overheid moet zich daar niet al te veel mee bemoeien. Verder is het CDA een conservatieve partij waarbij waardes en tradities erg belangrijk zijn. Het verkiezingsprogramma heet ‘Recht doen’ en het CDA zet flink in op bestaanszekerheid met meer betaalbare woningen voor jongeren. Een flinke stijging van de kinderbijslag en meer belasting op vermogen dan op arbeid. Omdat het de middenklasse is die ons land draagt. Meer dan ooit is duurzaamheid belangrijk bij het CDA en het wil af van dat doorgeslagen rendementsdenken. Dus bijvoorbeeld investeren in die trein in de provincie in plaats van in de Randstad.

De nieuwe lijsttrekker is dus Henri Bontenbal. Hij wil een veel groenere koers varen en daaronder verstaat hij ook kernenergie. Oh, dit is trouwens wel een leuk feitje. Bontenbal begon als Nieuw Kamerlid dat tijdelijk de zetel van Pieter Omtzigt invult maar is nu dus de captain.

Tot slot de matrix. De coalitie met VVD, D66 en ChristenUnie is duidelijk zichtbaar. Tussen links en rechts zijn de verschillen erg klein. Dus je zou het CDA echt kunnen zien als een middenpartij.

Wat wil het CDA?

Het Christen Democratisch Appèl heeft de Bijbel als basis, maar minder strikt dan bij andere christelijke partijen. Het CDA wil de aarde op een goede manier doorgeven aan toekomstige generaties. Ook solidariteit en tradities zijn belangrijk. Ze willen meer betaalbare woningen voor jongeren en meer belasting op vermogen dan op arbeid.

Politieke partijen uitgelegd door NOS op 3

Belang van Nederland. Ofwel BVNL. In de basis is BVNL bij uitstek een partij voor ondernemers, zeggen ze. Ze noemen zichzelf klassiek liberaal. Van Haga komt uit de stal van de VVD, al distantieert die zich inmiddels wel van die partij. ‘We hebben 2 miljoen ondernemers. Die worden nu echt gebruikt als de pinautomaat van de overheid.’ BVNL noemt zichzelf verder cultureel conservatief, al zijn ze op medisch-ethische kwesties wel weer progressief.

De lijsttrekker is Wybren van Haga. Hij was dus eerst VVD, maar lag daar onder vuur omdat hij bij meerdere van de honderden panden die hij bezit en verhuurt de huurregels schond. Ging toen naar Forum, vertrok weer, begon toen de partij Groep Van Haga en dat werd dus BVNL.
Een ander dingetje... De nieuwe nummer twee op de kandidatenlijst. Ken je die nog? Ik ben ongelooflijk trots en blij en verguld dat jij voor ons in de Tweede Kamer de ouderen gaat bedienen zoals het hoort. En een ander opvallend gezicht: Kickbokser Alistair Overeem stopt met vechten. Eerst zei hij nog: Ik ga lekker op het strand liggen. Een maandje of een jaartje of misschien vijf jaar. Maar nu is ‘ie dus politiek actief. Hij is lijstduwer voor de partij.

In het verkiezingsprogramma ‘Nederland voorop en vooruit’ mikt BVNL op een asielstop en wil mede daarmee het woningtekort oplossen. De partij zegt niet te geloven in het stikstofprobleem en negeert het dossier. ‘De discussie wordt nu gevoerd als een soort, ja, religieuze obsessie. ‘We moeten allemaal vechten tegen stikstof.’’ Internationaal moet Nederland zich vooral niet mengen in buitenlandse oorlogen. Het OV moet gratis worden voor studenten en ouderen en ze willen een zakenkabinet. Dat betekent dus geen politici in de regering, maar ondernemers en zakenmensen.

Dan de matrix. BVNL zit duidelijk diep aan de rechterkant van het spectrum en heeft het meest gemeen met JA21. Met linkse partijen is de partij het het meest oneens.

Wat wil BVNL?

Belang van Nederland (BVNL) noemt zichzelf klassiek liberaal en bij uitstek een partij voor ondernemers. Ze geloven niet in het stikstofprobleem. Verder willen ze geen politici in de regering, maar zakenmensen. Ze zitten aan de rechterkant van het spectrum.

BIJ1. Zoals: bijeen. In de basis legt BIJ1 de focus op gelijke behandeling en het discriminatieverbod. Oftewel artikel 1 van de Grondwet. Zo heette de partij eerst ook. Volgens de partij worden we verdeeld door alledaags institutioneel en structureel racisme en is er sprake van witte suprematie. De partij wil, in hun eigen woorden, radicale gelijkwaardigheid. Nederland eigenlijk beter, gelijkwaardiger, rechtvaardiger maken. Tegen racisme, seksisme en kapitalisme. En BIJ1 voert een dekoloniale politiek omdat volgens de partij de gevolgen van kolonialisme nog altijd voelbaar zijn.

De lijsttrekker is de relatief onbekende Rotterdammer 
Edson Olf. ‘Samen met het team gaan we een fantastisch plan maken. Weinig slapen, maar ik heb er heel veel zin in.’ Eerder was hij al wijkraadslid, bestuurslid en ook vicevoorzitter van BIJ1, maar hij erft een partij in conflict.

In het verkiezingsprogramma ligt de focus op de bestrijding van racisme en dan vooral met maatregelen tegen discriminatie in het onderwijs, de arbeidsmarkt en bij het vinden van een woning. En de partij wil een verbod op alle vormen van blackface, dus ook Zwarte Piet. Los van de anti-discriminatiepolitiek is de partij economisch heel links, antikapitalistisch. De partij wil collegegeld in het beroepsonderwijs en op de universiteit afschaffen. Werkgevers moeten sneller een vast contract geven en anticonceptie wordt gratis.

Tot slot nog de matrix. Bij1 zit ver links op het spectrum en met de Partij voor de Dieren zijn ze het het vaakst eens. BBB en Omtzigt stemmen in tweederde van de gevallen hetzelfde. De grootste verschillen zie je duidelijk met de rechtse partijen.

Wat wil BIJ1?

BIJ1 focust op gelijke behandeling en een verbod op discriminatie. Ze noemen dit radicale gelijkwaardigheid. Ze zijn tegen kapitalisme en zijn economisch links. Ze willen collegegeld afschaffen en willen dat werkgevers sneller een vast contract moeten geven.

De Boer Burger Beweging, BBB, die in de basis voortkomt uit de boerenprotestbeweging en het geluid vormde tegen de voorgenomen stikstofmaatregelen. Ze zijn heel fel tegen de, wat zij noemen, uitverkoop van het platteland. De belangen van de hele agrarische sector staan voorop. En verder heel belangrijk: gemeenschapszin en goed voor elkaar zorgen. Met een mooi woord: noaberschap. Gewoon noaberschap. Het imago van boeren moet beter en de kloof tussen stad en platteland kleiner. En de partij wil het vertrouwen van de burger in de overheid herstellen. Een stem op BBB was voor veel mensen ook een proteststem. ‘Ik heb ook op de BBB gestemd.’ ‘Ik vond dat zeker in het politieke klimaat waarin we nu leven dat het wel een keer tijd wordt.’ Wat betreft die proteststem is er nieuwe concurrentie.

De lijsttrekker is opnieuw Caroline van der Plas. In korte tijd werd ze razend populair als een soort anti-Rutte. Ze neemt bepaald geen blad voor de mond. ‘Het is gewoon echt compleet gelul, sorry voor het woord.’ ‘Sorry voorzitter, ik ben daar zo ongelofelijk klaar mee.’ Van der Plas wil zelf overigens geen premier worden. Wie dan wel? Mona Keijzer. 
‘We zijn heel blij dat zij ook terugkeert in de politiek.’ Zij was CDA, maar is nu BBB. ‘Praktisch. No nonsense, wars van politieke spelletjes.’

Het verkiezingsprogramma heet Iedere dagBBBeter. Met veel focus op het herstel van vertrouwen in de politiek en weg met, wat zij noemen, de witteboordenoverheid. En meer focus op het ‘poten-in-de-klei-denken’. Bijvoorbeeld door meer boeren of verpleegkundigen in de overheid, ambulancepersoneel en de brandweermensen. De minister voor Natuur en Stikstof mag van de partij verdwijnen. Ze willen geen klimaatrevolutie, want dat is slecht voor hun sector, zeggen ze. Verder willen ze een asielquotum, geen btw op groente en fruit en een hoger minimumloon.
Er is wel een dingetje. ‘Heeft mevrouw Van der Plas een idee wat de ongeveer 1% verhoging van het minimumloon kost?’ ‘Ehm, heb ik niet zo paraat.’ ‘U dient een vrij grote gratis bier-motie in waar miljarden mee gemoeid zijn en u dekt hem niet.’ ‘Ja, heb ik al veel vaker aangegeven dat wij bijvoorbeeld ook niet bij het CPB ons programma laten doorrekenen. Die gaat uitrekenen wat het allemaal kost en wij willen zo graag…’ (gelach) Ja, da's op zich wel een dingetje. BBBoeit BBB verder niet. ‘Op 22 november, dan lachen wij.’ 

Dan de matrix. BBB stemt het vaakst hetzelfde als Omtzigt en leunt verder iets meer naar rechts. Maar de verschillen met links zijn helemaal niet zo groot. BBB verschilt in totaal net zo hard van de SP en DENK als van JA21 en de SGP. BBB stemde niet vaak mee met het kabinet, dus die proteststem, die klopt.

Wat wil de BBB?

De Boer Burger Beweging (BBB) komt voort uit de boerenprotestbeweging. Ze zijn tegen de stikstofmaatregelen. De agrarische sector vinden ze erg belangrijk, net zoals gemeenschapszin. De focus ligt op herstel van vertrouwen in de politiek en ze willen een asielquotum.

Er zijn weinig conflicten die zoveel losmaken als het Palestijns-Israëlische conflict. De regio heeft een geschiedenis van geweld, talloze oorlogen en bloedige conflicten. Ook nu weer. Met de grootste aanval op Israëlisch grondgebied in vijftig jaar. En ongekend bloedige aanvallen door Israël. Het speelt zich allemaal hier af in Israël en de Palestijnse gebieden. In deze video zoomen we in op de plek waar de Palestijnse militanten die Israël aanvielen vandaan komen de Gazastrook. Een plek die de afgelopen decennia zo vaak in het nieuws kwam en waar het leven zwaarder en zwaarder wordt. Dit is de Gazastrook, een piepklein stukje land waar de hele wereld over gehoord heeft. Zoals ik al zei, er zijn maar weinig conflicten die zoveel losmaken als deze. Een video hierover is dus al snel beladen. Er is ontzettend veel te vertellen over de Gazastrook en het grotere conflict. Maar de hele geschiedenis uitleggen in één video, dat gaat simpelweg niet. Dus we maken grote stappen in de geschiedenis. Eerst dit is de Gazastrook, nu. Een klein gebied waar zo'n 2,2 miljoen mensen leven, aan alle kanten potdicht. Israël bewaakt deze grenzen met hekken en muren tot wel zeven meter hoog. 24/7 Staat het Israëlische leger daar op scherp. Deze grens wordt streng bewaakt door Egypte en Israël beheert ook de zeegrenzen en het luchtruim. Niets of niemand kan dus zomaar de Gazastrook in of uit. Wat het betekent voor de mensen die in de Gazastrook wonen, kom ik zo op terug. Deze kaart zag er niet altijd zo uit. Eeuwenlang leefden joden, moslims en christenen daar in vrede. Het is voor die groepen een extreem belangrijke regio. In Jeruzalem bijvoorbeeld staat de Tempelberg op, zoals moslims het noemen Haram al-Sharif. Joden geloven dat Abraham daar een altaar bouwde om zijn zoon Isaak aan God te offeren. Ook zijn er twee Joodse tempels gebouwd die later zijn vernietigd. Voor moslims is het ook een van de heiligste plekken. Hier ging volgens hen de profeet Mohammed naar de hemel en is later de Al Aqsa moskee gebouwd. Voor christenen is de Heilige Grafkerk heilig. Zij geloven dat op de plek waar die staat, Jezus aan het kruis stierf en uit de dood opstond. Al deze plekken liggen in een gebied dat sinds de oudheid Palestina heet. Niet als een land, maar meer als regio tussen de Jordaan en de Middellandse Zee. Na de Eerste Wereldoorlog valt Palestina onder Brits toezicht, een van de supermachten van toen. Dan komt de Britse minister Balfour met een declaratie. Hij belooft de Joden een eigen plek en in die verklaring staat onder andere ook dit. Arabische inwoners met alle rechten die ze hebben, moeten daar ook kunnen blijven wonen. Dan de Tweede Wereldoorlog. Nazi-Duitsland vermoordt systematisch 6 miljoen Joden. De Holocaust. Daarna vindt vrijwel de hele westerse wereld dat er een veilige plek moet komen voor Joden Israël. Joden vinden dat ze altijd al recht hadden op dat land, omdat zij daar ook woonden voordat ze werden verjaagd of zelf vertrokken. Maar ja, het is niet zo dat er daarna niemand meer in dat gebied woonde. Op dat moment leven er ook al Arabieren en zij willen niet dat er een Joodse staat wordt gesticht op het stuk land waar zij wonen. In 1947 komt er een verdelingsplan. Groot Brittannië wil zich na de Tweede Wereldoorlog terugtrekken uit het gebied en de Verenigde Naties willen het verdelen in een Joods en Palestijns deel. Dat zien de Arabische landen niet zitten. Een jaar later leidt het tot oorlog. Tijdens deze Arabische Israëlische oorlog zijn ruim 750.000 Arabische inwoners verdreven of gevlucht. De Palestijnen noemen deze periode de Nakba, de catastrofe, want in 1948 roepen de Joden de staat Israël uit. En zoals je op de kaart ziet: Daarbij eindigen de Arabische inwoners met een stuk minder land dan de Verenigde Naties eerder hadden voorgesteld. Ze krijgen de Westelijke Jordaanoever en de Gazastrook. Sindsdien zien de grenzen van de Gazastrook er dus zo uit. Wie heeft het voor het zeggen in de Gazastrook? Ook daar is geen makkelijk antwoord op. In 1967 veroverd Israël het gebied tijdens de Zesdaagse Oorlog. Onder de Israëlische bezetting is het jarenlang onrustig. Joodse kolonisten stichten er nederzettingen tot grote woede van de Palestijnen en breken regelmatig grote volksopstanden uit. Opnieuw geweld in de Gazastrook. Bij demonstraties vanmorgen zijn er zeker zestig gewonden gevallen. In 2005 trekt Israël zich terug uit Gaza. Als het ochtend is rijden de laatste tanks de grens over. Israël trekt letterlijk de deur achter zich dicht. De Palestijnse Autoriteit krijgt de volledige controle over het gebied met aan het hoofd president Abbas. De Palestijnse bevolking viert feest. Maar echt vrij is Gaza niet. Israël blijft de baas over het luchtruim, de zee en grote delen van de grens. En zolang dit probleem niet wordt opgelost, zal er eigenlijk geen sprake zijn van een beëindiging van de bezetting en blijft Gaza één grote gevangenis. Het blijft extreem gespannen. Binnen een paar weken vliegen er alweer raketten van Gaza naar Israël en andersom. Weer bombardementen uitgevoerd op Palestijns gebied. En ook al heeft president Abbas het officieel voor het zeggen, hij krijgt de strijdgroepen in Gaza niet onder controle. Zij vallen Israël aan vanuit Gaza en strijden ook binnen Gaza om de macht. De belangrijkste strijdgroep is Hamas, een fundamentalistisch islamitische beweging, opgericht in de jaren tachtig als verzet tegen de Israëlische bezetting. Hamas is ook een politieke partij. Zorgt daarnaast voor gezondheidszorg en onderwijs in Gaza en staat vooral bekend om de radicale militaire tak. Het belangrijkste doel van de groep: een Palestijnse staat stichten en Israël vernietigen. Meer dan een jaar nadat Israël zich uit Gaza terugtrekt, wint Hamas de verkiezingen. Maar de machtsstrijd tussen Hamas en andere strijdgroepen is er nog steeds. Uiteindelijk grijpt Hamas in 2007 met geweld de volledige macht in de Gazastrook. Daarna besluit Israël om de grensbewaking met Gaza op te voeren, omdat Hamas aanslagen pleegt en zegt 'Wij willen Israël vernietigen'. Daarna volgt het ene na het andere bloedige conflict tussen Hamas en Israël. Aanslagen, bombardementen, liquidaties, schietpartijen, raketaanvallen, jarenlang vallen door het steeds oplaaiende geweld doden en gewonden. Volgens de VN vallen tussen 2008 en 2022 166 Israëlische doden in Israël en de Gazastrook. Aan Palestijnse kant zijn dat er 5362. Hoewel daar heel belangrijke momenten tussen zitten, gaat het voor deze video echt te ver om daar heel precies op in te gaan. En het conflict duurt al zo lang. Het is echt te simpel om te zeggen de één valt aan en de ander reageert. Maar waar het heel kort door de bocht op neerkomt is het ene geweld wakkert het andere weer aan. Oftewel het is een vicieuze cirkel van geweld waar maar geen einde aan lijkt te komen. Hamas zegt dus namens de Palestijnse bevolking in de Gazastrook te vechten. Maar hoeveel Palestijnen ook echt achter Hamas staan, is moeilijk te zeggen. Er zijn Palestijnen die hardop zeggen dat ze Hamas steunen, maar wie tegen Hamas is, horen we niet. Omdat je zoiets niet zonder gevolgen kan zeggen. Goed. De afgelopen jaren is dit hoe de macht grofweg is verdeeld. In Gaza heeft Hamas dus de macht. Israël bewaakt het grootste deel van de grens en bepaalt volledig wie of wat Gaza in of uit mag. Israël controleert ook het luchtruim en bepaalt tot hoever schepen uit Gaza de zee in mogen. En het ligt nog wat ingewikkelder. Andere landen en groepen hebben misschien geen rechtstreekse macht, maar wel invloed in het conflict. Westerse landen steunen Israël ook financieel. Israël is daardoor militair veel sterker dan Hamas. Israël heeft één van de meest geavanceerde legers ter wereld. Een bekend voorbeeld is het Israëlische afweersysteem Iron Dome. Dat kan een groot deel van de raketten ook van Hamas, uit de lucht schieten. Hamas werkt dan weer samen met strijdgroepen in onder meer Libanon en heeft landen als Qatar en Iran achter zich staan. Dus ja, wie het nou precies voor het zeggen heeft? Je kunt je misschien voorstellen het leven in de Gazastrook is zwaar. Al helemaal omdat Israël na Hamas machtsovername Gaza heeft afgesloten van de buitenwereld. Deze grenzen waar ik het eerder over had zomaar oversteken? Vergeet het maar. Geld ook voor handel, dus voor water, elektriciteit, grondstoffen, voedsel. Zijn de ruim 2 miljoen inwoners van de Gazastrook voor een groot deel afhankelijk van Israël. Het wordt daarom ook wel een openluchtgevangenis genoemd. Daar komt dan nog bij dat het geweld tussen Hamas en Israël vaak oplaait en de getroffen gebieden in de Gazastrook door de slechte economie nauwelijks de kans krijgen om weer op te bouwen. Het voedt de woede van Palestijnen richting Israël en vluchten dan? Zo goed als onmogelijk. De enige manier om het gebied uit te komen is via deze grensovergang met Egypte. Maar Hamas ontmoedigt het vertrek uit de Gazastrook en Egypte zit niet op vluchtelingen te wachten. Al helemaal niet als het geweld tussen Hamas en Israël weer oplaait. De enige optie die jarenlang overbleef geheime tunnels. Tussen Egypte en de Gazastrook waren rond 2010 honderden ondergrondse tunnels de belangrijkste manier om de blokkades te omzeilen. Op het hoogtepunt waren er naar schatting zo'n 1400. Volgens Israël gebruikt Hamas de tunnels om wapens binnen te smokkelen en aanslagen te plegen. En dus werd het overgrote deel opgeblazen of onder water gezet. De laatste jaren zijn de leefomstandigheden in de Gazastrook alleen maar verslechterd. Volgens een hulporganisatie van de Verenigde Naties leeft meer dan 80% in armoede, is bijna de helft werkloos en heeft 95% geen toegang tot schoon drinkwater. Dus voor veel mensen in Gaza is de situatie uitzichtloos. Oké, terug naar de aanval van Hamas. Het is de grootste aanval op Israëlisch grondgebied in vijftig jaar. Nu is het oorlog. Op het moment dat wij deze video maken zijn er aan beide zijden al meer dan duizend doden gevallen, vooral onschuldige burgers. Houdt het ooit op? Nou, experts die wij spraken zeggen zolang de situatie in en rond de Gazastrook blijft zoals die nu is, lijkt het een vicieuze cirkel van geweld te blijven.

Wat is de rol van Gaza in het Palestijns-Israëlisch conflict?

De Gazastrook: een klein stukje land waar de hele wereld van heeft gehoord. Al jarenlang wordt daar door Israël en Hamas gevochten, en de leefomstandigheden van de Palestijnse bewoners zijn steeds slechter geworden. Wat is het voor gebied? En wat ging er aan de huidige oorlog vooraf? Dit is de Gazastrook uitgelegd.

Een kleine strook land in Israël

Een tijdperk waar wij sinds 1945 allemaal in zitten.
Tot diep in de jaren 80, voor mijn tijd, waren mensen ook hier bang voor de bom.

'Carrière maken, voordat de bom valt.'
‘Men hoeft zich niet af te vragen of men zich kan beschermen tegen een voltreffer, want dat is onmogelijk.’ Ik weet niet hoe dat met jou zit, maar ik heb die angst echt totáál gemist. Niet gek ook... ik ben een 90's kid. Zorgeloze tijd. Koude Oorlog voorbij, oude vijanden schudden elkaar de hand, verdragen worden getekend, bommen ontmanteld. Maar nu, zo'n beetje mijn hele leven verder, is die bom heter dan ooit. 

Shit is real. Leg ik je uit. Dit is de nieuwe nucleaire werkelijkheid.

Kernverdragen zijn geklapt. Dus geen kijkje meer in elkaars nucleaire keuken. China zet er opeens veel vaart achter. AI zorgt voor nieuwe uitdagingen. Medici die ons waarschuwen. En, last but not least, voor het eerst in dertig jaar neemt het aantal inzetbare kernwapens niet af, maar toe.

Om deze nieuwe nucleaire werkelijkheid te snappen, even een kernachtige opfriscursus van de nucleaire geschiedenis.
Het begon dus bij de allereerste atoomtest ooit, met Oppenheimers bom Trinity. En kort daarop met de enige twee atoombommen ooit die in een oorlog echt zijn ingezet. Hoe vernietigend ook, de eerste met de naam Little Boy, was relatief ook echt een kleine jongen. Want als de VS en de Sovjet-Unie in de decennia daarna met elkaar in een Koude Oorlog en kernwapenwedloop raken, komen de echte grote jongens kijken. De zwaarste atoombom óóit getest? Tsar Bomba. In 1961. Goeie reviews ook wel, die plek. Understatement van de eeuw. Ter illustratie: zou je die op Nederland droppen, dan is dit allemaal weg. Maar ook een meer gemiddelde kernkop zou met gemak Amsterdam kunnen wegblazen. Nogmaals: ter illustratie, hè! Er zijn momenteel zo'n 12.500 kernkoppen in de wereld. Vooral dus door die wapenwedloop tussen deze twee.
Het is een ideologische slag: met aan deze kant het communisme, de Sovjets, en aan deze kant het kapitalisme, de Amerikanen. Beide ideologieën strijden om werelddominantie. En beide kampen bouwen meer en meer, en geavanceerdere en krachtigere kernwapens. De strategie erachter: afschrikking. Want pak je mij... dan pak ik jou. Een MAD-situatie. Mutually Assured Destruction. Verzekerde wederzijdse vernietiging. Klinkt behoorlijk apocalyptisch, maar het zorgt ook juist voor evenwicht. Ook zonder ze te gebruiken hebben kernwapens effect. Dat jouw tegenstander besluit om géén kernoorlog tegen je te beginnen, bijvoorbeeld. Desalniettemin: de angst zit er goed in.

Dan de focus op Europa. Want wat ligt er tussen deze twee in? Juist ja. Europa was een belangrijk strijdtoneel tijdens de Koude Oorlog en in die jaren in tweeën gehakt door het IJzeren Gordijn. Je kan het je nu bijna niet voorstellen, maar ook hier heerst de angst voor de bom. Nederland bouwt dan overal atoombunkers, zoals deze, nog helemaal intact. Er was eten, medische voorraden, telefoonlijnen. En in de jaren 60 krijgen alle huishoudens déze brief op de mat. Men kan hierin lezen welke maatregelen genomen moeten worden om in geval van een oorlog huis en haard te beschermen tegen de gevolgen van een mogelijke aanval met atoomwapens. Met tips als: smeer je ramen in met groene zeep, doe een krant op je hoofd, of schuil onder je bureau. Succes daarmee.

Dan: 1979. De NAVO wil honderden kruisraketten op het continent plaatsen als reactie op de raketten van de Sovjets die gericht staan op Europa. Nou... en of het hier leeft.
1983: de grootste demonstratie in Nederland ooit. Met in totaal meer dan een half miljoen mensen op de been. 
...maar de bom valt nooit. In de jaren 80 neemt de atoomdreiging eindelijk af.

Weet je nog die groep artsen waar ik het net over had? De International Physicians for the Prevention of Nuclear War dragen eraan bij en krijgen zelfs een Nobelprijs voor de Vrede voor hun rol. Maar vooral twintig jaar topoverleg en onderhandelingen over kernwapenverdragen zorgen voor een doorbraak. Met in 1987 het INF-verdrag. Het Intermediate-Range Nuclear Forces-verdrag. Dus. Ze zijn het eens: ze produceren geen middellange-afstandsraketten meer en dat is vooral fijn voor Europa, daar zo in het midden. En, niet onbelangrijk, ze spreken af dat ze elkaars nucleaire installaties mogen inspecteren.

En dan het ineenstorten van de Sovjet-Unie. Kort daarop een nieuw akkoord: START. De Strategic Arms Reduction Treaty. Na jaren van meer en meer kernkoppen spreken ze nu af: minder en minder. Historisch. En dan dus die jaren 90. De bunkers en de angst verdwijnen. Een hele generatie zorgeloze 90's-kids groeit op. Niet meer in de schaduw van die paddenstoelenwolk. Die ontwapening zet dus dertig jaar door. Op het hoogtepunt waren er zo'n 70.000 kernwapens en dat zijn er nu dus nog 'maar' 12.500. Waarvan zo'n 9.500 direct inzetbaar. De VS en Rusland zijn nog steeds grootbezitters.
Tijdens de Koude oorlog zijn ook deze landen kernmachten, eerst het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk,
China en Israël. En later ook India, Pakistan en Noord-Korea. Elk met zo hun eigen redenen om over kernwapens te beschikken.

En sinds deze zomer valt er iets op. Het aantal direct inzetbare kernwapens stijgt. Sinds 2022. Met 86 stuks. En dat komt vooral door China. Zij hebben nu waarschijnlijk 410 kernwapens en twee jaar geleden nog 'maar' 350. De VS en Rusland hebben er nog steeds tien tot vijftien keer zoveel. Maar punt is: China gróeit. En kijk deze lijnen: ook het aantal in Noord-Korea, Pakistan en India stijgt afgelopen jaren. Dat betekent dat na bijna dertig jaar er een einde komt aan de ontwapening.
De nieuwe nucleaire werkelijkheid is dus: béwapening. Vandaar dus deze video.

Het zijn er dan misschien nog niet veel, maar de geschiedenis leert ons: als de één wapens maakt, kan de ander niet achterblijven. En niet onbelangrijk: met China zijn er géén afspraken of verdragen of wat dan ook.
Daarover gesproken, die afspraken tussen de VS en Rusland waar ik het net over had, worden sinds kort niet verlengd. 'De Amerikanen gaan het morgen opschorten.' Trump trok in 2019 de stekker uit het INF-verdrag. En afgelopen februari zei Poetin nog dit: 'Wat dat betreft moet ik zeggen dat Rusland zijn deelname aan een nieuw START-verdrag opzegt.' Dat betekent dus dat dit...
'Vertrouw, maar controleer.' 
...niet langer gebeurt. Geen wederzijdse inspecties meer. Combineer dat met Poetins nucleaire oorlogsretoriek en de dreiging is er weer. Hardop uitgesproken zelfs.

En wat betreft Oekraïne. Daar lag ten tijde van de Sovjet-Unie, waar Oekraïne toen deel van uitmaakte, een enorm kernwapenarsenaal dat ze ná de Koude Oorlog overdroegen aan Rusland. In ruil voor de belofte dat Rusland Oekraïne nooit zou aanvallen.
Vertaal dit naar een boodschap aan elke kernmacht: beter geef je je kernwapens dus níet op. Het maakt je bijzonder kwetsbaar.
Oorlog in Europa. Waar iedereen bang voor was, is begonnen.

Ander nieuw hoofdstuk: kunstmatige intelligentie.
Ik zou je willen uitleggen hóe die AI-dreiging er precies uitziet, maar we weten het niet. Maar experts wijzen erop dat AI potentieel een erg slechte combi is met die grote rode knop. En tot slot: ook die artsen laten weer van zich horen, als een soort kanarie in de kolenmijn...
...wat? Google maar.

Al moeten we volgens de experts die wij spraken hun rol ook niet overschatten. Maar toch. Het feit dat zij weer van zich laten horen zegt eigenlijk alles. Om het samen te vatten, dit toonaangevende rapport.
Quote: 'De wereld drijft af naar een van de gevaarlijkste periodes in de menselijke geschiedenis'.
Goed, moeten we nu weer massaal de bunkers in? Nee, er is op dit moment geen reden om aan te nemen dat er een nieuwe kernoorlog komt. Maar, ik zeg het nog een keer: we zitten wel echt in een nieuwe nucleaire werkelijkheid. Die er ook ingewikkelder op is geworden. Met oost en west weer tegenover elkaar, maar nu ook China en de VS, China en India, India en Pakistan, Noord-Korea en de VS, Israël met veel vijanden in de regio en een atoomdeal met Iran die is geklapt. Dat zeg ik: ingewikkeld.
‘Carrière maken, totdat de bom valt…’

De nieuwe nucleaire werkelijkheid

De eerste atoomtest vond plaats in 1945, gevolgd door atoombommen op Hiroshima en Nagasaki in datzelfde jaar. In de decennia daarna volgden de Koude Oorlog en de kernwapenwedloop tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie. In de jaren 80 neemt de dreiging af, er wordt afgesproken dat er geen kernraketten voor middellange afstand meer geproduceerd worden en landen mogen elkaars productie van kernwapens inspecteren. Inmiddels zijn de inspectieverdragen beëindigd en neemt het aantal kernwapens sinds jaren niet af, maar toe.

Atoomdreiging van 1945 tot nu

Deze gevangenis is alleen voor grote oorlogsmisdadigers. De United Nations Detention Unit in Den Haag. Het is een internationale gevangenis, binnen een Nederlandse gevangenis. Verdachten zitten hier vast tot de uitspraak van de rechter. Oorlogscriminelen die moord, genocide en marteling op hun naam hebben staan. De nieuwste verdachte die zich in Scheveningen moet melden? Vladimir Poetin. Het arrestatiebevel tegen de Russische president komt van het Internationaal Strafhof. Zit ook weer in Den Haag. Het is de enige permanente rechtbank ter wereld waar vermeende oorlogsmisdadigers persoonlijk vervolgd worden. Met als doel: de wereld een stukje rechtvaardiger maken. Dat wil toch iedereen? Maar de Amerikanen zien niets in dat Internationaal Strafhof.
Eén rechtbank dus voor de héle wereld. Hoe werkt dat? En: heeft het wel nut? Dit is het Internationaal Strafhof uitgelegd.

Deze rechtbank is voor veel landen een droom die uitkomt. Kijk maar naar hoe ze de opening van de nieuwe rechtszaal vieren. Want ja, iedereen wil toch gerechtigheid voor slachtoffers van oorlogsmisdadigers? Genocideplegers bestraffen? Zorgen dat zoiets nooit meer gebeurt? Da's makkelijker gezegd dan gedaan.
Terug naar het einde van de Tweede Wereldoorlog. Steden liggen in puin, tientallen miljoenen mensen zijn gedood, vaak alleen maar vanwege hun afkomst of levensovertuiging. Voor die gruwelijke misdaden willen landen... gerechtigheid. Maar ja... waar haal je die? Daar is op dat moment nog helemaal geen plek voor. Dus richten de geallieerden de allereerste tijdelijke oorlogsrechtbank op. Het Neurenberg-tribunaal. Met rechters uit Amerika, Groot-Brittannië, de Sovjet-Unie en Frankrijk. Zij bekijken bewijsmateriaal, horen getuigen, ondervragen verdachten. En dan volgt de uitspraak. En zo geschiedde.
Voor het eerst bepaalt een rechter dat oorlogs- misdadigers persoonlijk de prijs moeten betalen. En dát principe, dat mensen zelf verantwoordelijk zijn voor hun oorlogsmisdaden, is een belangrijke basis voor latere zaken. 
Fast forward naar de jaren 90. Het Joegoslavië-tribunaal wordt opgericht, voor misdaden tijdens de bloedige Joegoslavië-oorlogen. En daar blijft het niet bij, want al snel volgt het Rwanda-tribunaal en het Sierra Leone-tribunaal. Die tribunalen bouwen verder op dat Neurenberg-principe. Dat je oorlogsmisdadigers persoonlijk kunt straffen. Maar sommige landen willen méér. De latere tribunalen moeten net zo succesvol worden als dat Neurenberg-tribunaal, maar zijn maar voor één oorlog per keer en ingewikkeld om op te richten. Kan er geen vaste plek komen?
Het begin van... de droom. Want stel je voor: één rechtbank voor de hele wereld. Onafhankelijk en tegen de gruwelijkste oorlogsmisdaden. Zodat de wereld een stukje rechtvaardiger wordt. Dat zien de meeste landen wel zitten. Dat leidt uiteindelijk tot het Statuut van Rome. Zo'n 60 pagina's dik waarin landen afspreken dat er zo'n plek komt en hoe die dan moet werken.

Deze landen ondertekenen het statuut én erkennen het Strafhof. En kijk: daar zitten een paar machtige landen niet bij. Kom ik zo op terug.
Zoals dat gaat met landen die iets met elkaar moeten afspreken duurt het allemaal wel even. Maar in 2002 is het dan zover. Het Internationaal Strafhof is geopend. In Den Haag dus, de stad waar landen al sinds 1900 met elkaar over vrede praten. Het Strafhof behandelt alleen de zwaarste misdaden. Oorlogsmisdaden, want ook in oorlogen gelden regels. Genocide, het uitroeien van bevolkingsgroepen op basis van nationaliteit, etniciteit, ras of religie. En misdaden tegen de menselijkheid, dat zijn bijvoorbeeld aanvallen op burgerbevolking. En die moeten dan gepleegd zijn in een land dat meedoet aan het Strafhof. Óf door een verdachte die uit zo'n land komt. 

Een zaak lijkt in veel opzichten op een normale strafzaak. Met drie rechters, een beschuldigde en de aanklager: Karim Khan. Hij heeft drie manieren om een onderzoek te starten. De eerste: op verzoek van een deelnemend land. Zij kunnen een zaak indienen als vervolgen in hun eigen land niet lukt. De tweede kan via de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties. 15 landen stemmen dan of er een onderzoek komt. Belangrijk detail: als één van de landen met vetorecht tegenstemt, gaat het sowieso niet door. Tot slot kan de aanklager ook zélf een vooronderzoek starten. Maar alleen onder strenge voorwaarden en met toestemming van een rechter. 

Oké, een wereldwijde rechtbank voor een rechtvaardige wereld. Zeg nou eerlijk: dat is toch ook een fantastische droom? We zijn nog niet klaar joh. Wakker worden, Dennis! O ja, sorry, ik liet me even meeslepen. Thanks. Want voorlopig lijkt een geslaagd Strafhof inderdaad nog een droom. Zoals ik al zei: machtige landen doen vanaf begin af aan niet mee. Waaronder China, India, Israël en de Verenigde Staten. Rusland trekt in 2016 zijn handtekening onder het statuut in omdat vanaf dan Oekraïne het Strafhof erkent en een onderzoek naar de Russische inval op de Krim wil. Zien de Russen niet zitten.
De Amerikanen zijn nooit fan geweest van het Strafhof. Geen sprake van, zeggen de Amerikanen. Desnoods halen we eventuele Amerikaanse verdachten met geweld weg uit Den Haag. Zij zijn bang dat hun tegenstanders het Strafhof gebruiken om Amerikaanse militairen, die overal ter wereld zitten, te straffen. Daar maakten ze zelfs een aparte wet voor. De The Hague Invasion Act. Of, zoals 'ie officieel heet: American Service-Members' Protection Act. Daarin staat dat ze alle mogelijke middelen mogen gebruiken om Amerikaanse burgers te bevrijden als een internationaal Strafhof hen oppakt. Amerikaanse tanks zullen niet zo snel Den Haag binnenrollen. Maar het land greep al wel in door aanklagers van het Strafhof met sancties aan te pakken. Omdat zij onderzoek wilden doen naar oorlogsmisdaden in Afghanistan waar de Verenigde Staten jarenlang vochten. En ook landen als Rusland en China zeggen: kom niet aan onze mensen. Dat maakt het toch lastig om voor de héle wereld een rechtbank te zijn. 
Sowieso is het Strafhof afhankelijk van de landen die meedoen. Ze hebben bijvoorbeeld geen eigen arrestatieteam om verdachten naar Den Haag halen. Landen moeten een verdachte zelf uitleveren. En dat kan héél lang duren. Zo wacht het Strafhof al bijna 18 jaar op de Oegandese strijder Joseph Kony. Die verdacht wordt van onder meer moord, slavernij en verkrachting. Komt nog eens bovenop dat bewijs verzamelen heel lastig is en het om grote misdaden en dus lange onderzoeken gaat. Dat verklaart misschien dat het aantal veroordelingen niet zo hoog ligt. Die zijn op één hand te tellen, in bijna twintig jaar tijd. En gaan bijna alleen maar over Afrikaanse zaken.
In 2016 zeggen sommige Afrikaanse landen: 'dat Strafhof, daar kappen we mee'. En het laatste waar het Strafhof op zit te wachten is mínder landen die meedoen. 

Oké, hoe zit het dan met die nieuwste verdachte van het Strafhof? Vladimir Poetin. Er is heel veel te zeggen over zijn rol bij de oorlog in Oekraïne, maar het Strafhof zegt nu: Wij hebben bewijs van een concrete oorlogsmisdaad. Het deporteren van minstens zesduizend Oekraïense kinderen naar Rusland. En daarvoor willen ze hem naar Den Haag halen. Maar of hij ooit in deze gevangenis of deze rechtszaal verschijnt...? Kleine kans. Rusland erkent het hof niet eens. En de vicevoorzitter van de Russische Veiligheidsraad heeft heel andere plannen met dat arrestatiebevel en fantaseert zelfs over een bom op Den Haag.
Dus: heeft dat arrestatiebevel eigenlijk wel zin? Nou, het heeft in ieder geval gevolgen. Poetin kan niet zomaar meer naar Nederland of andere lidstaten van het Strafhof. Want in theorie kunnen ze hem daar oppakken en uitleveren. Of ze dat ook echt doen? Hongarije heeft al gezegd van niet. En eerder leverden landen een voortvluchtige die in hun land was, ook niet uit. President Bashir van Soedan bijvoorbeeld, die kon gewoon naar Nigeria voor een conferentie. En ook weer zonder problemen naar huis.
Het arrestatiebevel tegen Poetin moet hem óók afschrikken. Om te stoppen met het deporteren van kinderen naar Rusland. Dus, zeggen experts: het is ook een symbolische stap. 
En zeg nooit, nooit. Kijk maar naar de Servische Milosevic. Die kreeg in 1999 een arrestatiebevel voor het Joegoslavië-tribunaal aan zijn broek. Het leek ondenkbaar dat hij ooit gearresteerd werd. Maar na zijn aftreden kon dat ineens wél. Dan worden ze uit de auto gehaald en naar hun kamer gebracht in het tribunaal dat afgesloten is. Daar is bewaking bij. De eerste president, de eerste ex-president die ooit voor een internationaal gerecht verschenen is. En uiteindelijk overleed hij hier, in de Scheveningse gevangenis.

Oké. Het is ooit begonnen als een soort droom voor een rechtvaardigere wereld. Maar of deze rechtbank daarvoor kan zorgen? Tja. 
Bedankt voor het kijken en tot de volgende.
Doei!

Wat is het Internationaal Strafhof?

Het Internationaal Strafhof in Den Haag is de enige permanente rechtbank ter wereld waar vermeende oorlogsmisdadigers persoonlijk vervolgd worden. Eén rechtbank voor de hele wereld is nog best lastig. Landen als China, India, Israël, de Verenigde Staten en Rusland doen niet mee.

Eén rechtbank voor de hele wereld

Lanthaan, praseodymium, promethium, cerium... Klinkt bijna een beetje magisch wel hè? Een soort spreuk bijna...
'Wingardium Leviosa.'

Maar... dat is het niet. Al kun je er wel bijna mee toveren. Want het zijn namen van zeldzame aardmetalen. En díé spelen een sleutelrol in het vergroenen van de wereld. Zonder zeldzame aardmetalen, geen elektrische auto's, geen windturbines. En dus ook geen energietransitie. Alleen, op dit moment heeft de Europese Unie zelf helemaal geen zeldzame aardmetalen. En we zijn dus compleet afhankelijk. Maar dat is misschien binnenkort verleden tijd. 

Kijk, dit is Kiruna, een mijnstad Noord-Zweden. En hier, naast de ijzerertsmijn blijkt het nu vól te zitten met zeldzame aardmetalen. Wat we hier hebben is de grootste hoeveelheid zeldzame aardmetalen in Europa. En dat kan weleens wereldwijde machtsverhoudingen totaal op z'n gaan kop gaan zetten. Hoe zit dat?
Dit is: waarom onze groene toekomst misschien wel in een donkere mijn in Zweden zit.

Zo, even iets meer licht. Oké, januari 2023. Het Zweedse staatsmijnbedrijf en de minister van industrie en energie presenteren de grootste vondst van zeldzame aardmetalen in Europa óóit. Zweden en de EU zijn in jubelstemming. Zeldzame aardmetalen, ook wel zeldzame aardelementen genoemd, komen meestal voor in stollingsgesteentes. Steen dat ooit magma was. Dat zijn scheikundige elementen en er zijn er zeventien van. Zoals neodymium, europium of dysprosium, naar het Griekse woord dysprositos... Nee! Nee, nee, nee, dysprositos! En dat betekent: moeilijk te vangen. Want dat zijn ze. Kijk, ze heten weliswaar 'zeldzame aardmetalen', maar ze zitten in werkelijkheid eigenlijk overal ter wereld in de grond. Het zeldzaamste zeldzame aardmetaal, Thulium, komt 200 keer vaker voor dan goud. Ze zijn zeldzaam omdat je ze er niet zomaar effe uithaalt.
Maar vooral lastig: het verwerken, raffineren heet dat. Da's moeilijk. En pas als je de boel chemisch bewerkt en uit elkaar haalt, dan heb je er pas wat aan. Terwijl: we zijn nogal afhankelijk van die zeldzame aardmetalen.
Ze zijn namelijk essentieel voor de productie van smartphones, koptelefoons, microfoons, straalmotoren, harddisks, ledlampen, gameconsoles. En ook voor: satellieten, MRI-scanners, militaire en medische apparatuur, gevechtsvliegtuigen, pacemakers en meer. Een groot deel van ons leven en technologie hangt er dus vanaf.
En, heel belangrijk: zeldzame aardmetalen spelen een cruciale rol bij de energietransitie. Ze zitten bijvoorbeeld in de accu's van elektrische auto's, elektromotoren en windturbines. Neem bijvoorbeeld die windturbines: daarin zitten loeisterke en onmisbare magneten die onder meer gemaakt zijn van dat dysprosium en neodymium. Maar die termen mag je weer vergeten.
Belangrijk is: op onze Noordzee staan nu nog bijna driehonderd windturbines, maar dat moeten er in 2030 rond de 1800 zijn, en in 2050 nog veel meer. En die magneten zijn daarbij van levensbelang.

In offshore windturbines worden vaak inderdaad hele sterke magneten gebruikt. En de reden daarvoor is dat je de langzame rotatie van de rotor direct kan omzetten in elektriciteit. En als je dat niet doet, dan heb je een versnellingsbak nodig en dat zorgt voor ten eerste meer wrijving, dus efficiëntieverlies en meer onderhoud voor die turbines. En dat wil je op zee eigenlijk niet hebben. Met andere woorden: geen magneten betekent minder efficiënt, hartstikke duur. Dan kosten ze meer dan dat ze opleveren en dan wil niemand ze bouwen.
Dus, zonder die zeldzame aardmetalen geen transitie van fossiel naar duurzaam.

Ooit, vanaf de jaren 50 ongeveer, kwamen die metalen uit allerlei landen. Maar met name uit de VS. Werd gebruikt voor kleurentelevisies en voor defensie. Maar vanaf hier, ongeveer midden jaren 80, komt daar nog een speler bij. Een vrij dominante, die de productie van de VS wegvaagt.
China.
Geen enkel land ter wereld delft zoveel zeldzame aardmetalen als China. Kijk maar, meer dan de helft komt er vandaan. En die andere stukjes, dat zijn de VS, Myanmar en Australië. En dit kleine stukje is de rest van de wereld.

Enne, dat raffineren, dat verwerken? Nou daar is China ook beregoed in. 87 procent van al het zeldzame aardmetaal wordt dáár geraffineerd. Ook als het niet uit China komt. En die supermagneten waar ik het over had? 91 procent van zeldzame aardmetalenmagneten komt uit China. Dus: de vraag naar zeldzame aardmetalen stijgt door de energietransitie explosief en China domineert de markt. In de Nationale Grondstoffenstrategie - die bestaat - schreef het kabinet onlangs:
"De wereldwijde controle over kritieke grondstoffen krijgt naast een economische steeds meer een geopolitieke dimensie."
Dat betekent: als de EU politiek botst met China, dan kan dat grote gevolgen hebben op energiegebied. Want China heeft verreweg de meeste mijnen in handen. En dat maakt ons afhankelijk.

Zoals je net al hoorde: in principe zijn zeldzame aardmetalen zo'n beetje overal ter wereld te vinden. Maar toch komt bijna alles uit China. Hoe zijn we zo afhankelijk geworden van dat land? Wel, de kunst zit erin dat je het dus niet zomaar uit de grond kan halen. Het is complex, duur en slaat ook een enorm gat in de omgeving. China heeft sinds de jaren '80 werk gemaakt van het winnen en verwerken van die metalen. Da's qua technologie best moeilijk. Het is ook smerig, brengt milieuschade met zich mee.
Kijk, dit is de grootste mijn in China. De Bayan Obo mijn. Hier halen ze erts uit de grond met daarin lanthaan en neodymium. Om dat eruit te halen moet de erts afgepeld worden. En dat doen ze met chemische baden. Een vies klusje dus, waarbij meespeelt dat de milieu- en arbeidsregels in China soms soepeler zijn dan in andere landen. Bij een aantal van die processen komt thorium vrij. Dat is radioactief. Dus naast die mijn ligt een enorm meer met radioactief afval.
Op dát soort dingen zit het Westen niet zo te wachten in eigen omgeving, maar China lijkt er wat minder moeite mee te hebben. En heeft daardoor dus een flinke vinger in de pap.
Het Westen neemt lekker goedkoop af, maar ja, is daardoor wel heel erg afhankelijk. Maar dat brengt wel risico's met zich mee. Want stel dat China om politieke redenen ons die superbelangrijke grondstoffen niet meer wil leveren of bijvoorbeeld voor een hele hoge prijs, of niet als grondstof maar dat we bijvoorbeeld alleen nog maar complete Chinese elektrische auto's kunnen kopen.
Dit onderzoek schat in dat de kans dat China ergens de komende tien jaar de kraan deels dichtdraait, ongeveer 60 procent is.

Dit is een Nederlandse magnetenimporteur. Kijk. Alles komt uit China. Maar, wat als zij straks zeggen: we stoppen met leveren.
Wat dan?
Dan hebben wij een heel groot probleem. Dan zal deze voorraad binnen enkele maanden langzaam helemaal leeglopen en dan hebben we ook geen alternatief. We zijn volledig afhankelijk van China. Da's nu al een dingetje. Maar door de energietransitie wordt verwacht dat we in 2030 vijf keer zoveel zeldzame aardmetalen nodig hebben. Onder meer door het besluit van de Europese Unie dat vanaf 2035 elke nieuwe auto elektrisch moet zijn. Dus China kan het Westen makkelijk onder druk zetten.
De Europese Commissie onderzocht de zogeheten leveringszekerheid van allerlei grondstoffen die wij nodig hebben voor de energietransitie. En van die zeldzame aardmetalen, waar we het nu de hele tijd over hebben, daarvan is het leveringsrisico het allerhoogst. Als het gaat om die afhankelijkheid van China, hebben we natuurlijk een heel belangrijk signaal gekregen in 2010. Je kan het een beetje vergelijken met hoe het nu met Russisch gas gaat.
Rusland kan onze hele economie ontregelen als ze die gaskraan dichtdraaien. En de relatie tussen de EU en China wordt er afgelopen tijd nou niet bepaald beter op.

Dus de vraag is... Wat is daaraan te doen? Volgens Brussel ligt daar dus de oplossing: niet langer made in China, maar made in Europe. Of misschien made in Sweden, dus. Moet je eens kijken wat ik hier sommarfint. Die Zweedse vondst, je weet wel, de grootste vondst in Europa ooit, die kan dus verstrekkende geopolitieke gevolgen hebben.
Enne, die zeldzame aardmetalen, je krijgt het niet cadeau. Nee, die krijg je zeker niet cadeau. Europa heeft zeer strenge mijnbouwwetgeving. Je kan niet zomaar even een mijn openen en morgen beginnen met graven. Als het Zweedse staatsmijnbouwbedrijf dat de ontdekking gedaan heeft de boel wil uitgraven, moet het een jarenlang vergunningstraject in. Met de huidige procedures duurt het al gauw een jaartje of tien voordat ze de grond in kunnen. En met al die ambitieuze klimaatplannen is dat kostbare tijd.
De Europese Commissie werkt -je hoorde het al- aan een Critical Raw Materials Act die de Europese positie op grondstoffengebied moet verbeteren. Een belangrijk onderdeel daarvan wordt het vergunningentraject voor nieuwe mijnen. In maart 2023 moeten die plannen duidelijker worden. En kijk, daar in Noord-Zweden is het redelijk dunbevolkt. Ze hebben dat spul niet gevonden onder Stockholm of Malmö.
Nog een voordeeltje: ze hebben die grondstoffen gevonden naast een al bestaande mijn. Dus, de infrastructuur is er al. En dat maakt het een aantrekkelijke voorraad. Daarbij: het levert de EU werkgelegenheid en geld op. 
Maar er is ook een keerzijde. Want anders dan de jubelstemming doet vermoeden, is dit niet voor iedereen goed nieuws. Want weet je nog, milieuschade. Afval, vies water, enorm gat in de grond. En: Kiruna ligt midden in Sápmi, het land van de inheemse Sami. En zijn staan minder te popelen.
De Sami bewoonden het gebied al eeuwen voordat de stad, na de vondst van ijzererts, in 1900 werd gesticht.

Hoe dit zich gaat ontwikkelen en wat de EU nu met deze vondst gaat doen, dat gaat komende tijd blijken.

Thanks voor het kijken en tot de volgende!

Waarom onze groene toekomst misschien wel in een mijn in Zweden zit

Zeldzame metalen zijn essentieel voor de productie van bijvoorbeeld smartphones, satellieten, medische apparatuur, accu’s voor elektrische auto’s, magneten voor windturbines en meer. Geen enkel land ter wereld delft zoveel zeldzame aardmetalen als China. Hiermee is Europa dus afhankelijk van China. Dit kan veranderen, doordat er in Zweden een grote hoeveelheid zeldzame aardmetalen is gevonden.

Zeldzame aardmetalen zijn nodig voor de energietransitie

Ja, hai. Wist jij dat het woord kliko komt van de namen Klinkenberg en Koster, de twee families die in de jaren 70 deze afvalbak op de markt brachten? Ik ook niet. Is voor nu verder ook helemaal niet relevant, maar als ik deze video was begonnen met 'we moeten het even gaan hebben over voedselverspilling', dan was de helft van jullie al afgehaakt vóórdat deze banaan op is.
Maar we móeten het echt even hebben over voedselverspilling. Want wist je dat we wereldwijd ongeveer een derde van al het geproduceerde voedsel níet opeten? Terwijl wereldwijd 1 op de 10 mensen honger lijdt. En nog los daarvan, voedsel verspillen is nog zo veel meer dan alleen zonde van al dat goeie eten. Het heeft namelijk ook een gigantische ecologische voetafdruk. In de wereldwijde klimaataanpak is minder voedsel verspillen essentieel. En ook zo'n beetje het laagst hangende fruit. Dat gaan we je in deze video ook laten zien. En jij kan zelf ook wat doen.
Dus luister effe, want dit is voedselverspilling uitgelegd. En daarvoor hebben we deze kliko wél nodig.

Eerst de definitie. Want waar hebben we het nou eigenlijk precies over? Heel simpel: als voedsel bedoeld voor menselijke consumptie daarvoor niet wordt gebruikt, dan is er sprake van voedselverspilling. Aldus de Nederlandse Monitor Voedselverspilling, die het eh... monitort. En we beginnen met een nieuw getal. Vers... van de pers. Over wat Nederlandse huishoudens in één jaar aan voedsel weggooien. Schrik niet. 600 miljoen kilo. Stel je voor dat we dat allemaal in één kliko zouden proppen... Serieus, probeer het even te visualiseren. Ja, stop maar. Dat doen wij natuurlijk voor je. Voor die miljoenen kilo's heb je déze kliko nodig. En ja, je ziet het goed, dit is de skyline van Rotterdam. En juist ja, dat is de Euromast. En daar gooien we dan vooral brood, zuivel, groente, fruit en aardappelen in. En oh ja, per persoon verdwijnen jaarlijks ook nog eens tientallen liters drinken door de gootsteen. Vooral koffie, thee, zuivel en frisdrank. 
Het goede nieuws: we gooien steeds minder weg. Kijk maar. Het slechte nieuws: we zijn er nog lang niet. En niet alleen in onze huishoudens. In de hele voedselketen verspillen we veel voedsel.
Het begint bij de primaire sector. Dat is de landbouw en visserij, waar het voedsel vandaan komt. Dan heb je de verwerkende industrie. De producenten die er voedingsmiddelen en dranken van maken. Dat moet allemaal verkocht worden. Denk aan de retail, de supermarkten, flitsbezorgers of maaltijdboxen aan huis. Maar ook buitenshuis. In bijvoorbeeld restaurants, bedrijfs- en sportkantines en de catering. En tot slot pas de consument, jij en ik.
Over deze héle keten zou het in Nederland gaan over een slordige 2 miljard kilo weggegooid eten per jaar.

Terug naar Rotterdam. Want zo ziet die 2 miljard kilo eruit in één kliko. Daar steekt zelfs de Zalmhaventoren, het hoogste gebouw van de Benelux, schraal bij af. Zonde natuurlijk. En dus niet alleen vanwege het weggegooide eten. Voor al dat voedsel verbruiken we ook bakken aan energie. Bij het verbouwen, kweken, verwerken, transporteren, koelen of juist verhitten, én verpakken. Ongeveer een derde van de wereldwijde uitstoot komt voort uit onze voedselsystemen.
Dat is eh... veel.
Komt vooral door de enorme stukken land die we daarvoor nodig hebben. Lees: ontbossing. En voor het verbouwen van al dat voedsel. En alles wat daarna komt. Dat geeft weer een totaal nieuwe dimensie aan voedselverspilling.
Daarvoor ga ik even in gesprek met 'mister anti-voedselverspilling', Toine Timmermans van de Wageningen University & Research. Hij is de directeur van de stichting Samen tegen Voedselverspilling. Twee jaar geleden schreef hij dit pamflet in NRC. Verspillingsvrije voedselketen moet bovenaan de klimaatagenda.

Dag Toine.
- Dag Emil.
Leg eens uit, wat hebben klimaat en voedselverspilling met elkaar te maken?
Ongeveer één derde van de uitstoot van broeikasgassen in de wereld is gekoppeld aan ons voedselsysteem. En als je beseft dat meer dan een derde van het voedsel dat we in de wereld produceren uiteindelijk niet wordt gegeten, dan snap je wel dat dit dus een heel groot vraagstuk is.
Als je kijkt naar de oplossingen tegen klimaatopwarming, het beter gebruiken van onze grondstoffen en minder voedselverspilling en een meer plantaardig dieet. Dat zijn twee top-3-oplossingen. Dus die moeten we meer prioriteit geven met elkaar.
En wat is jouw missie?
Zorgen, met elkaar, dat we een beter voedselsysteem hebben. Dus dat er geen verspilling meer is, dat we onze grondstoffen maximaal benutten. Die ontbossing, al die dingen, die ellende die je ziet in de wereld, die kunnen we daarmee wat verkleinen. En zo draag je echt bij, op een manier waar niemand tegen hoeft te zijn aan het tegengaan van klimaatverandering. Toch hét vraagstuk op dit moment.

Een belangrijke schakel: supermarkten. Daar zijn ook cijfers van. Wat blijkt? 98,4 procent van al hun voedsel komt bij de klant terecht. Da's best netjes. Die overige 1,6 procent, en da's alsnog een hele berg voedsel, valt onder verspilling. En dan vooral brood, aardappelen, groente en fruit. Eieren, zuivel, verse kant-en-klaar-producten. Vlees, vis en andere versproducten. Het gaat ook hier al iets beter. Ondanks corona was er 3,6 procent minder voedselverspilling dan in 2018 toen er voor het eerst werd geteld. Die data zijn dus behoorlijk... vers nog. Net als die over de huishoudens trouwens, die worden gemonitord sinds 2010. Maar... eerlijke kanttekening. Los van de retail en de consument zijn de cijfers uit de rest van de keten geen metingen, maar schattingen.
Zo is die 2 miljard kilo ook geen keihard getal, maar het midden van een marge ergens tussen de 1,5 en 2,5 miljard kilo. Best een ruwe schatting dus. Over de hele keten is het moeilijk meten. En dat is een probleem. Kom ik zo op terug. Laten we eerst ook eens even naar een oplossing kijken. Mijn collega Frederica gaat kijken bij miljoenen afgekeurde bananen.


Ik heb het altijd al heel erg raar gevonden hoeveel goed voedsel we met zijn allen verspillen. En op het moment dat ik dacht: ik ga echt iets doen hiertegen, ben ik gaan kijken, wat is dan het grootste probleem? Dit is waar de bananen binnenkomen op het moment dat ze in de haven worden afgekeurd. Wat ze dan doen: dan trekken ze het zakje eruit zodat iedereen weet: dit is een doos waar bananen inzitten die al zijn begonnen met rijpen. Als er meer dan zes van die dozen op één pallet zitten, wordt eigenlijk de hele pallet afgekeurd. Omdat ze dan sneller de rest van de bananen ook kunnen laten rijpen? Exact. 
Wat hier ligt, dit is echt zo groen. Hoe kan het dat dit moet worden weggegooid?
Bijvoorbeeld bij deze, zie je dat ze al geel aan het worden zijn. Op het moment dat dat gebeurt en het duurt nog twee, drie weken voordat het in een supermarkt is, dan kun je je voorstellen dat deze er niet meer zo mooi groen uitzien zoals je ze normaal gesproken in de supermarkt tegenkomt.
Spannend! Zo, het ruikt hier echt heel erg naar banaan.
- Ja, erg he?
Deze hebben hier nu ongeveer vijf dagen gelegen. Ik denk dat dit naar de perfecte kwaliteit gaat om verwerkt te worden tot puree.
Met die stipjes?
- Echt met die stipjes erop. Die ziet er dus zo uit. Deze puree verwerken wij in onze bananenbroden en onze ovengebakken donuts. En dit wordt dus ook gebruikt door andere partijen in de voedingsindustrie. Op het moment dat dit succesvol is, gaat er hopelijk ook een belletje rinkelen bij andere partijen en gaan zij ook hun reststromen opnieuw onder de loep nemen om te kijken hoe ze daar iets uit kunnen halen.

We gaan met die banaan weer even terug naar de cijfers. Sinds vorig jaar moeten alle lidstaten van de
Europese Unie hun cijfers rapporteren aan Brussel. Benieuwd naar een totaaltje? Rotterdam, zet je schrap. In de hele Europese Unie zou het in totaal gaan om 57 miljard kilo weggegooid eten. Die eiersnijder hier? Da's de Erasmusbrug. Eens even kijken. Volgens deze gegevens van Eurostat staat Nederland in de top 5 van grootste verspillers. Vooral Cyprus lijkt er een potje van te maken, met name in de verwerkende industrie. In Portugal en Italië doen vooral de huishoudens het relatief erg slecht. En in Ierland lijkt het erop dat ze hun glas Guinness niet altijd helemaal leegdrinken. Of eh, zal het ergens anders aan liggen?
Maar... de cijfertjes. Zijn ze weer. Kijk alleen al naar Nederland. Volgens Eurostat verspillen wij jaarlijks bijna 3 miljard kilo. Da's een stuk meer dan die 2 miljard. Da's nogal een verschilletje. Wacht. 
Toine?!
Hoe kan het nou dat de cijfers van Eurostat zó afwijken van de Monitor Voedselverspilling?
Nou, dat is vrij makkelijk, omdat ze een andere definitie gebruiken. En die tellen ook mee: producten die aan voedsel hebben vastgezeten, maar niet meer eetbaar zijn. Bijvoorbeeld sinaasappelschillen, is het makkelijkste voorbeeld. En het tweede grote verschil is dat in de oorspronkelijke definitie in Nederland voedsel dat uiteindelijk naar veevoer ging telde wel mee als voedselverspilling. En in Europa is nu gezegd: nee, als het naar veevoer gaat is het geen voedselverspilling. Maar al die stromen die gebruikt worden om energie van te maken of compost blijft gewoon voedselverspilling. Dus je ziet eigenlijk twee verschillen, waardoor het lastig vergelijkbaar is. We zien ook landen die eigenlijk heel weinig data hebben. Dus wij weten vrij veel, maar er zijn heel veel landen die die informatie nog niet hebben. Wat ik wel zie, is dat de kwaliteit van de data in de loop van de jaren van die andere landen ook wel gaat verbeteren.

Oké, voor nu, al die cijfers effe weg. Feit blijft dat er miljarden kilo's aan eten verloren gaan. En dat moet naar nul. Dat noemen we circulair: een wereld zonder afval waarin we álle grondstoffen, en dus ook voedsel, optimaal benutten en hergebruiken. Zo'n circulaire economie is pure noodzaak, willen we in de toekomst de planeet leefbaar houden en miljarden monden kunnen blijven voeden. Da's nou niet bepaald appeltje eitje. Maar wel broodnodig.
Ja toch, Frederica?

Ik ben zelf opgegroeid in een bakkerij, en ik weet gewoon hoeveel brood er wordt weggegooid. Gewoon vers goed brood. Ik zie hier een hele grote emmer. Normaal gebruiken mensen misschien bloem om koekjes te bakken, maar jullie gebruiken dus dit? Ja, dit is eigenlijk ook bloem, maar het is al iets geweest. En er zit al een heleboel liefde en ambacht in. En nu nog een keer. Dus we hoeven geen nieuwe verse bloem te gebruiken. 
Want zou normaal dit brood bij de bakker dan weggaan?
Ja, dit gaat weg. Soms gaat het wel naar veevoer, dus dan komt het wel goed terecht. Maar ook een groot deel van de broden bij bakkers wordt gewoon weggegooid. We redden hier toch wel ruim 1500 kilo brood per jaar. Als je kijkt naar één pakje koek, daar zitten bijna twee sneden brood in die we redden.
Als je niet hard genoeg werkt, dan vallen ze dus op de grond.
Dan krijg je strafpunten.
Als je kijkt naar het totaal, je zet het af tegen het totaal van brood wat er verspild wordt, weegt dat tegen elkaar op?
Nee. Er wordt zoveel brood verspild, dat kunnen wij niet redden in Nederland. Maar ik geloof wel in de kracht van het signaal. Vooral omdat we ons bewust moeten zijn van wat we weggooien, en dat het niks geks is. Het is eigenlijk heel normaal dat we gewoon kijken, wat kunnen we hergebruiken? Wat is nog goed?

Lekker circulair bezig. Maar lang niet genoeg voor een volledig circulaire economie. De oplossing zal ook van bovenaf moeten komen. Nee, ik heb het over grote bedrijven en overheden. Daar gebeurt al wel het een en ander. Zo heeft de Wageningen Universiteit samen met onder meer deze multinationals en het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit de stichting Samen tegen Voedselverspilling opgericht. Een voorbeeld: de kortingsstickers op bijna niet meer houdbare producten. En zo gebeurt er al veel meer. 
Een bloemkool is vaak toch wel wat te groot, waardoor we de helft weggooien. Daarvoor hebben wij een nieuwe bloemkool gemaakt, dat is deze. Hiermee kun je dus de porties zo groot maken als voor jouw familie het beste past. 

Ook het huidige kabinet omarmt de circulaire VN-doelen. Tenminste, als we het regeerakkoord mogen geloven. Maar ja. Beleidsmatig wordt de soep lang niet zo heet gegeten als-ie wordt opgediend. Soms worden in zo'n regeerakkoord vooral zoete broodjes gebakken en is de uitvoering vlees noch vis en slaat het nog geen deuk in een pakkie boter. Of ziet het bedrijfsleven er geen brood in.
- Emil, kappen.
Sorry.
De hamvraag: doen we eigenlijk wel genoeg? We zijn er nog lang niet. Toverwoord in de aanpak van voedselverspilling: reststromen. Dat zijn "productstromen die niet de reguliere weg van het voedsel volgen maar gedurende het productieproces of bij de consument worden verspild". In andere woorden: dat wat normaal gesproken in de kliko zou belanden. Dat wil je dus niet. Maar wat wil je dan wel?
Daar is een ranking voor gemaakt. Da's deze: de Ladder van Moerman. Hoe lager op de ladder, hoe slechter. Helemaal onderaan staan verbranden en storten. Gebeurt helaas nog vaak. Een treetje omhoog: vergisten of composteren. Liever niet. Maar zo kan je het op z'n minst nog recyclen tot bijvoorbeeld meststoffen. Verre van perfect, maar al wel beter: overgebleven voedsel hergebruiken als grondstof. Als alternatief voor fossiel. Dus bijvoorbeeld biobrandstof. Een stuk beter al: maak er dierenvoer van. Zo komt bijvoorbeeld al twee derde van het niet verkochte brood terecht in veevoer. Maar nog beter: als voedsel dat voor de mens is geproduceerd ook daadwerkelijk door de mens wordt geconsumeerd. Zoals de koekjes van Marijntje en de bananen van Laura. Zo ga je met reststromen om. Maar in de perfecte wereld, helemaal bovenaan die ladder voorkomen we dat er überhaupt reststromen zijn.
Frederica, kom d'r maar in.

Verleden jaar hebben we 2,3 miljoen kilo door onze handen gehad. Ja, da's veel. Elke dinsdag sorteren we hier allemaal groente en fruit. Ja, dit komt van de boer, dit is toevallig ook van een biologische boer. Dat is over, het is eigenlijk een beetje de onderkant van wat je kan verkopen. Kan je het verkopen, kan je het niet verkopen? Het zijn gewoon goeie aardappelen. Dit is gewoon een goede aardappel. En ook nog biologisch. Het is gewoon zonde om dat weg te doen of aan koeien te geven. 
Maar dit is dus voor een boer, die denkt: dit ga ik niet kwijtkunnen aan supermarkt? 
Ja, dit is een andere kwaliteit dan de kwaliteit die in de schappen ligt.
Waarom is het nodig om dit zo te doen?
Nou ja, de toestroom van mensen van de voedselbanken, die groeien. Want hoeveel mensen maken er nu gebruik van de voedselbank, of zijn ervan afhankelijk?
Kees? Hoeveel mensen zijn afhankelijk van de voedselbank?
Op het ogenblik zo'n honderdduizend.
- En is dat gegroeid, ten opzichte van vorig jaar?
Ja, dat is in een jaar tijd, als ik het goed gehoord heb, iets van 15 tot 20 procent gegroeid. Ja, van tachtigduizend naar honderdduizend.

Goede zaak. Want dat verdwijnt dus allemaal niet in deze kliko. Toch ga ik jullie nog één keer vervelen met wat er wél in verdwijnt. Wereldwijd.
Volgens de FAO, da's de VN-Voedsel- en Landbouworganisatie, gaat minimaal zo'n 14 procent van de totale voedselproductie in de keten verloren tussen de oogst en de retail. En volgens het VN-Milieuprogramma in de rest van de keten, tot en met de consument nog eens 17 procent. Tellen we even mee? Dat zou dus inderdaad betekenen dat wereldwijd een derde van al het voedsel wordt verspild. Rotterdam? Komt-ie. Wereldwijd praten we over zo'n 1,3 biljoen kilo aan voedselverspilling. En juist ja, die tandenstoker daar, dat is de Euromast. Volgens de FAO zouden we, als we wereldwijd helemaal géén voedsel zouden verspillen 1,4 miljard hectare aan land besparen. Da's een gebied groter dan Europa. En zouden we met gemak meer mensen kunnen voeden, dan er momenteel honger hebben.
Dat zijn schokkende cijfers. Maar: kennelijk is het dus hier al heel moeilijk te meten. Laat staan hoe dat gaat in minder ontwikkelde regio's.

Oké, even samenvatten. Uiteindelijk telt voor voedselverspilling maar één getal, en da's nul. Dat is het hele eieren eten. En de oplossing? Die is zo klaar... als een rondje. De uitvoering, da's een lastiger verhaal. Wordt aan gewerkt. Het is eigenlijk heel normaal dat we gewoon kijken, wat kunnen we hergebruiken? Wat is nog goed? En ook jij kan een ver-schil maken. Stap af van het idee dat voedsel weggooien 'normaal' is. Eet je bord leeg, en schep vooral niet te veel op. Werk met een boodschappenlijstje. Kook op maat. Bewaar restjes. En eet ze ook op. Vries het in, als je kan. Vertrouw op je zintuigen, en vaar niet blind op die tenminste-houdbaar-tot-datum. En hou gewoon eens een keer bij hoeveel voedsel in een week jij verspilt. Maar denk vooral gewoon effe logisch na.
Oh enne, tot slot, die boodschappen in deze video, die gaan gewoon netjes op hoor. Makreel effe langs?

Hoe voorkomen we voedselverspilling?

In Nederland wordt zo’n 2 miljard kilo eten weggegooid per jaar. Dit gebeurt niet alleen bij mensen thuis, maar ook bij het vervoeren, verwerken, bij supermarkten en bij restaurants. Dit is dus niet alleen verspilling van voedsel, maar ook van grondstoffen en energie. We gooien steeds minder weg, maar overheden en het bedrijfsleven moeten ook bijdragen aan oplossingen.

Op naar een wereld zonder afval

Klimaatmoe?
Ik ook. Sterker nog, ik denk dat ik er effe bij ga zitten. Om vanuit deze stoel wel iets heel belangrijks uit te leggen. Ga er zelf anders ook even bij zitten, want dit is best een pittige. Deze video gaat namelijk over 'climate tipping points' - klimaatkantelpunten.
Luister. Er zijn elementen in het wereldwijde klimaat die wanneer ze een beslissend zetje krijgen, door zullen blijven gaan met een complete verandering, of zeg gerust: aftakeling. Zelfs als wij zouden stoppen het verder opwarmen van de planeet. Met plotselinge, onomkeerbare en in een aantal gevallen ook zeer gevaarlijke gevolgen. Dus: blijf kijken!

Deze explainer gaat voor de klimaatverandering, niet zozeer over hoe de mens het klimaat beïnvloedt met alle gevolgen van dien voor de planeet, maar over hoe de planeet, als-ie maar ver genoeg door ons gepusht wordt, zichzélf nóg verder zal veranderen met alle gevolgen van dien voor de mens en dier.
In een nieuwe studie beschrijven wetenschappers zestien van zulke klimaatkantelpunten. En dit is misschien best ff schrikken: met de huidige opwarming van 1,1 graden zijn we déze onomkeerbare kantelpunten mogelijk zelfs al voorbij. In deze video krijg je ze alle vijf. Oh en trouwens... vanaf 1,5 graad mogelijk ook nog eens deze vijf. Bonus. Ok, mógelijk...  is dus geen zekerheidje. Zoals altijd, 't is ingewikkeld. Vandaar deze stoel, deze dominostenen en deze blokkentoren. Want klimaatmoe of niet, dit wil... Nee, wacht, dit moet je ff weten over climate tipping points.
Kantelpunten, tipping points: ik gebruik ze door elkaar, maar ze betekenen dus hetzelfde. Dan weet je dat.

Dit belangrijke rapport staat centraal in deze video. Het is een analyse van 200 eerdere wetenschappelijke studies. Eén van de auteurs is een Nederlander. Mijn naam is Arie Staal. - Daar zal je 'm hebben. - En ik ben universitair docent Milieuwetenschappen aan de Universiteit van Utrecht. Ik heb meegeschreven aan dit rapport. Mijn rol was vooral overzicht maken van de stand van zaken rond het tipping point in de Amazone. Onze precieze definitie van tipping points is nogal technisch, maar het komt erop neer dat het een bepaalde waarde van de opwarming van de aarde is waarbij een klein beetje extra opwarming zorgt voor een substantiële verandering in een systeem. Ook moet het gaan om een groot gebied waar die veranderingen plaatsvinden, dat wil zeggen minstens 1 miljoen vierkante kilometer.

Duidelijk? Mooi. Maar om het nóg duidelijker te maken, heb ik dus toch even die stoel nodig. Die staat met vier poten stevig op de grond. Een beetje duwen en trekken en de boel verschuift wat, maar: stabiel. Nu wip ik een beetje. Ik zit nog, maar op nog maar twee poten. Een stuk minder steady. Je ziet het: wat eerst heel stabiel was, is dus uiteindelijk met een heel klein zetje omver te krijgen.

Leuk zo'n stoel, maar hoe vertaalt dit zich naar de planeet? Het gaat daarbij over elementen in het klimaat die onomkeerbaar veranderen van de ene in een andere staat. Voorbeeldje van één van die zestien tipping points: het Amazoneregenwoud. Wat een regenwoud een regenwoud maakt, en da's eigenlijk best wel vet, is dat het voor een deel zijn eigen regen produceert. Water verdampt uit de jungle en valt daarna weer als neerslag terug naar beneden. Maar als het Amazoneregenwoud door de opwarming van de aarde een punt bereikt, een kantelpunt, waarin het te droog wordt, dus dat er niet meer genoeg water is om zichzelf te onderhouden, dan verdwijnt er stukje bij beetje meer regenwoud en verandert het op die plekken in een soort savanne.
Van jungle naar gras dus. Nog los van eh,ja, dit.

Nog een voorbeeld: West-Antarctica, het smelten van de 'doomsday gletsjer'. Dat is de bijnaam, maar met een reden. De Thwaites-gletsjer, zoals-ie eigenlijk heet, is zo'n heel duidelijk kantelpunt. De punt van deze gletsjer drijft namelijk op het water in een baai waar tig andere gletsjers ook op uitkomen, en werkt als een soort kurk op een fles. Dus stel, jij bent de warme oceaan, ik ben de West-Antarctische ijskap en dít is de Thwaites-gletsjer. Als deze muur van ijs wegsmelt, stroom jij met je warme water hier zo de baai binnen. Enne, hou mij dan nog maar eens tegen. Ik sta niet binnen een dag al voor je deur, maar geleidelijk glij ik zo het water in. Na dit kantelpunt volgt namelijk een onomkeerbare kettingreactie van smeltende gletsjers. Mocht de hele West-Antarctische ijskap smelten, is dat goed voor drie meter zeespiegelstijging. Of zeg gerust, Breda aan Zee. Heb je een beeld? Maar zoals ik al zei: het is ingewikkeld. Het ene kantelpunt is het andere niet.

Kijk even mee naar deze grafiek. Hier zie je die zestien tipping points. En hoe en wanneer ze getriggerd worden. Ik loods je er ff doorheen. Hier links van mijn zie je die zestien plekken op de wereld waar kantel-elementen zitten in het klimaat. Op deze as van links naar rechts zie je de gemiddelde temperatuurstijging. Dit is waar we nú staan: 1,1 graden opwarming sinds de industriële revolutie. En dit is de 1,5 tot 2 graden, dat zijn de doelen van Parijs. Maar deze grafiek kijkt voor de zekerheid ook alvast even iets verder. Nu die tipping points. Hier zie je welk element bij welke temperatuur 'mogelijk' tot 'zeer waarschijnlijk' een kantelpunt bereikt. En deze stippen zijn de best mogelijke schattingen van dat beslissende laatste duwtje. Neem dat Amazoneregenwoud. Vanaf de 2 graden opwarming treedt dat zichzelf in stand houdende proces mogelijk al in werking. Bij 6 graden wordt dat wel heel waarschijnlijk. Da's een flinke marge tussen mogelijk en waarschijnlijk.
Arie?
Waar dat precies ligt, daar is nog veel onzekerheid over en we weten ook niet precies om hoe groot en welk gebied het dan zal gaan. We snappen de mechanismes wel, zoals het recirculeren van het water, maar ecosystemen zijn heel complex. Er zijn heel veel processen die op elkaar inwerken. Er zijn verschillende soorten die verschillend reageren. En de omstandigheden zijn niet overal hetzelfde. Dus het is heel moeilijk om zo'n tipping point precies te bepalen.

Ok, even die vijf die dus mogelijk al in gang zijn gezet. Gaat om deze vijf tipping elementen, het instorten van de Groenlandse en de West-Antarctische ijskappen, de massasterfte van tropische koralen, het dooien van de permafrost en het tot stilstand komen van de Labrador-zeestroom. En als we dan kijken naar die grafiek zie je dus inderdaad dat voorbij de 1 graden deze vijf tipping points mogelijk al voorbij hun point-of-no-return zijn. In dat rijtje zit dus ook die 'doomsday gletsjer' waar ik het net over had. Ja, dat is er echt een om in de gaten te houden. De verwachting is dat die ijs-kurk ergens in de komende jaren al barst en breekt. West-Antarctica zou je kunnen vergelijken met deze blokkentoren. En die Thwaites-gletsjer is dit beslissende blokje dat het hele systeem laat instorten.

Dan de Groenlandse ijskap. Net ff anders. Daar zit een wat minder makkelijk aanwijsbaar 'kantelpunt', want Groenland is al zo lek als een mandje. Zie je op deze animatie van NASA. Uit barsten, scheuren, smeltwaterrivieren en glijdende gletsjers lekt het smeltwater weg. Om in de metaforen te blijven, Groenland is eigenlijk meer een soort dominospel waarbij het systeem steentje voor steentje instort, maar wel met een point-of-no-return waarna de boel zichzelf versneld afsmelt. Vermoedelijk neemt het vanaf 1,5 graad opwarming echt een vaart. 

Zelfde geldt voor het verdwijnen van tropische koralen en het dooien van die permafrost in het Arctisch gebied. Maar ook beide nú al aan de hand: vernietigende hittegolven in de oceaan die al een heel koraalkerkhof achterlaten. Mocht koraal helemaal verdwijnen, dan is dat voorgoed. En die permafrost - permanent bevroren bodem - is aan het dooien. Een rottingsproces van duizenden tot miljoenen jaren oude organische resten van dode planten en dieren in die bodem. En daar zit CO2 en methaan in. Meer opwarming. Dus meer dooi, meer uitstoot, meer opwarming. Dat houdt zichzelf dus in stand. Een kantelpunt.

En de laatste van de vijf: het instorten van de Labrador-zeestroom. Een koude stroom van de Arctische naar de Atlantische Oceaan. Die staat bekend om de reusachtige voorbijdrijvende ijsschotsen elke lente en zomer en heeft een verkoelend effect op de regio. Als de stroom tot stilstand komt dan zal dat een groot verschil maken in de temperaturen en het weer op die plek. En misschien dat het je al was opgevallen op de kaart, Groenland ligt naast die zeestromen. Al dat smeltwater van Groenland kan eraan bijdragen dat die Labrador-stroom en ook de veel grotere Atlantische Golfstroom afzwakken. Zo kan het ene kantelpunt dus bijdragen om het volgende kantelpunt te triggeren.
Hoe zit dat, Arie?
Bijvoorbeeld als een deel van het Amazoneregenwoud afsterft, dan komt er meer CO2 in de atmosfeer, wat nu ligt opgeslagen in de bossen. Dat zou bijvoorbeeld kunnen leiden tot het verdere dooien van de permafrost. Zo zijn er van die dwarsverbanden mogelijk, waardoor tipping points elkaar mogelijk kunnen versterken. Belangrijk: of en hoe die tipping points elkaar zouden kunnen ontketenen of versterken is nog geen onderdeel van deze studie, daar is meer wetenschappelijk onderzoek voor nodig.

Dan het volgende. Dat we die 1,5 graad gaan aantikken, is zo goed als zeker. Waarschijnlijk al ergens rond 2040. En dan moeten we déze vijf kantel-elementen even specifiek benoemen. Het verdwijnen van het ijs op de Barentszee, het verdwijnen van de gletsjers in de bergen wereldwijd, het instorten van de Atlantische Golfstroom die ik net al even noemde, de massasterfte van noordelijke bossen en het opschuiven van de groeigrens van diezelfde bossen verder naar het noorden. En als je dat op de grafiek bekijkt, zie je dus dat deze vijf inderdaad vanaf de 1,5 graad mogelijk al in gang worden gezet.
Die laatste drie worden pas waarschijnlijk vanaf 4 graden opwarming. Dus dat is gelukkig nog ver weg. Wat ik al zei, het ene kantelpunt is het andere niet. Alleen al de marges van temperatuur en de mate van waarschijnlijkheid verschillen enorm. Ook de potentiële gevaren. Zo is het afsterven van koralen rampzalig voor regionale ecosystemen of de lokale visserij bijvoorbeeld, maar niet zozeer voor de planeet als geheel. En, ander kantelpunt: het opschuiven van de groeigrens van de noordelijke bossen, dat biedt zelfs een kans voor nieuwe bossen.
Maar neem dat Amazoneregenwoud, die Thwaites-gletsjer of de permafrost, dat gaat de hele wereld merken. Soms kan zoiets heel snel gaan. Bijvoorbeeld afzwakkende zeestromen, zoals de voor ons zo belangrijke Golfstroom in de Atlantische Oceaan. Als die verdwijnt krijgen we hier in Europa zonder de toevoer van warm water uit de tropen zelfs een kleine ijstijd, geen grap. Terwijl de aarde ondertussen gemiddeld wel verder blijft opwarmen.
Effe checken hoor, dat staat in ieder geval voorlopig niet te gebeuren en al helemaal niet van de een op de andere dag. Dus vergeet Hollywood alsjeblieft. Maar voor de zekerheid toch maar even checken in de grafiek. Vanaf 4 graden wordt dit pas waarschijnlijk. En de zeespiegelstijging en dooiende permafrost, dat gaat natuurlijk ook niet zo, maar millimeter voor millimeter en stukje voor stukje uitgesmeerd over soms tientallen, soms honderden of soms zelfs duizenden jaren.

Ieder tipping point heeft een ander mechanisme. Gletsjers bijvoorbeeld, het smelten daarvan kan zorgen voor lokale opwarming, wat weer voor meer smelten zorgt. Maar bij regenwouden gaat het meer om veranderende regenpatronen. Oceaanstroming, weer een heel ander verhaal. Maar wat ze gemeen hebben is dat er een bepaald punt is in de opwarming van de aarde die die veranderingen in gang zet. Nou zijn er wel grote onzekerheden. In sommige gevallen hangt het er ook maar net vanaf hoe snel de opwarming plaatsvindt... En we kunnen voor verrassingen komen te staan. Bijvoorbeeld als een verandering in de Golfstroom zorgt voor extra afkoeling.

Hoe trek je hier nou een conclusie uit? Tja, met zo veel onzekerheden nog is dat lastig. Ik ga dit verder niet sugarcoaten, want eerlijk: die kantelpunten spellen onheil. Máár... mógelijk is nog niet waarschijnlijk, en waarschijnlijk is nog niet zeker. In de woorden van hoofdonderzoeker David McKay:
Deze signalen kunnen ons niet precies vertellen hoe dicht we tegen die tipping points aan zitten, maar wel dat de ontwrichting onderweg is en zulke kantelpunten dichterbij komen. Waar we ook zeker van kunnen zijn is dat elke fractie van verdere opwarming bijdraagt aan die ontwrichting van deze kantel-elementen en de kans vergroot dat ze zichzelf blijvend zullen veranderen.
Da's duidelijk. Maar, Arie?
Waar we geen bewijs voor hebben gevonden, is dat er een planetair tipping point op handen is. Dat betekent heel concreet dat er niet een punt is waarop de aarde zichzelf zo ongecontroleerd blijft opwarmen dat het niet meer te stoppen is. Dus dat betekent dat alle beetjes altijd zullen blijven helpen.

Wat zijn kantelpunten in het klimaat?

Kantelpunten of tipping points zijn gebeurtenissen die, als ze gebeuren, een nog grotere en onomkeerbare invloed hebben op het opwarmen van de aarde. Vijf kantelpunten die mogelijk al in gang zijn gezet, zijn het instorten van de Groenlandse en de West-Antarctische ijskappen, de massasterfte van tropische koralen, het dooien van de permafrost en het tot stilstand komen van de Labrador-zeestroom.

Het domino-effect in klimaatverandering

Pssst.
Misschien een beetje gekke timing, maar ik wil het met je hebben over het kindeke Jezus. Het Kerstkind. Born on Christmas Day.

Ok, stop maar. Deze video gaat niet over dát kindeke Jezus. En ook niet over Bethlehem. Voor deze video moeten we zelfs diametraal de hele planeet oversteken. Naar precies de andere kant van de aarde. Hier zo, midden in de Stille Oceaan.

Ik heb het over El Niño, Spaans voor Kerstkind. Naast deze El Niño is er namelijk nog een El Niño.
Een heel bijzonder en gigantisch weerfenomeen met dezelfde naam. El Niño. Maar laat je niet foppen.
Er is niks kleins en onschuldigs aan deze El Niño. En de hele wereld zal het weten. Op de ene plek meer dan de ander. Maar 't wordt sowieso wereldwijd een stukkie heter.
Goede kans zelfs dat we tijdens de komende El Niño al over die heiligverklaarde 1,5 graad heen gaan.

Ok, paar vragen. Wat is El Niño precies? Wie gaat het merken en hoe? En wat heeft deze El Niño met deze te maken? Leg ik je allemaal uit.
Want El Niño slaapt nu misschien nog... Hij wordt elk moment wakker. 

Het begint dus in die Stille Oceaan. Ook wel de Grote Oceaan en hier zie je waarom. Vanuit deze hoek lijkt het wel alsof de hele aarde uit water bestaat. Gigantisch dus. En altijd doormidden gehakt op al die
Eurocentrische tweedimensionale wereldkaarten waarmee wij zijn opgegroeid. Maar op deze kaart niet, Australië en Azië zijn hier het westen en de Amerika's het oosten. Centraal staat de Stille Oceaan. Of ja, stil... door allerlei natuurkrachten is die juist voortdurend in beweging.

Neem de zon, die de bovenste laag van het oceaanwater opwarmt. En de passaatwinden boven de oceaan, dat zijn tropische luchtstromen die vanuit het noorden en zuiden afbuigen naar de evenaar, van oost naar west.
En kijken we even onder water, dan zie je dat die passaatwinden dat bovenste door de zon opgewarmde laagje water naar het westen duwen. Van onderen wordt de oceaan in het oosten weer aangevuld met koud water uit de diepe oceaan. Opwelling heet dat. In de atmosfeer zorgt het warme water in het westen voor warme stijgende lucht. Die ook weer daalt, oostwaarts keert en vanuit daar weer nieuwe passaatwinden vormt. Het werkt als een soort lopende band.
Dit zijn 'normale' omstandigheden. Het oosten van Azië is daardoor natter. En het westen van de Amerika's juist droger. Maar nu komt het. Wetenschappers weten nog niet precies hoe en wat, maar om de paar jaar is er een complex samenspel tussen oceaan en atmosfeer dat de oceaan opwarmt. Die passaatwinden zwakken af en er welt minder koud water op in het oosten. Dat warme water wordt dus verdeeld over de hele oceaanbreedte rond de evenaar en overall wordt die een stuk warmer. Dát is El Niño. Maar die blijft niet in de oceaan. Kom ik op terug.

Eerst, de tegenhanger van het jongetje, het meisje. La Niña. Want het tegenovergestelde komt ook voor. Soms zijn die passaatwinden namelijk juist veel krachtiger dan normaal, waardoor het westelijke deel van de oceaan nog verder opwarmt, terwijl het oostelijke deel nog verder afkoelt.

El Niño en La Niña wisselen elkaar om de paar jaar af. Met tussendoor neutrale fases. Dat zijn die normale omstandigheden waar ik het over had. Dít gebied is bepalend: is het water in dit vak minstens een halve graad koeler dan normaal, dan spreken we van La Niña. En vanaf een halve graad warmer, El Niño. Grofweg kun je zeggen dat La Niña er zo uit ziet. En El Niño zo. En dus 'om de zoveel jaar'. Klinkt een beetje vaag, en dat is het ook. Want het kan variëren van twee tot wel zeven jaar.
Ik neem je even mee in deze grafiek. Let op. Horizontaal vind je de tijdlijn vanaf 1950. En op de verticale as zie je of de oceaan warmer of juist kouder was. In al deze periodes was het warmer dan normaal. In al deze periodes juist koeler. En dít is die grens van een halve graad. Zie hier: dít waren allemaal El Niños en dit La Niñas. Valt je iets op? Juist ja, de afgelopen drie jaar was het meisje de baas. En ook dat was te merken. Met grote invloed op wereldwijde weerpatronen. In de winter merken deze gebieden verdeeld over vijf continenten het meest van La Niña. Op de ene plek is het flink kouder, op de ander veel warmer. Hier droger, daar weer natter. En in de zomer gaat La Niña weer op andere plekken tekeer. Hoeft niet slecht te zijn. Zo zijn moessonregens in India door La Niña een cadeautje voor de landbouw, de industrie... Of wat dacht je van de koele wateren voor de westkust van Zuid-Amerika, topomstandigheden voor een rijk zeeleven. En dus ook geweldige tijden voor Peruaanse vissers.
Maar ja, elk voordeel... In het noorden van Australië betekent La Niña dit. Net als in delen van Zuid-Oost-Azië.

En... nog iets. Koeler water in de Stille Oceaan creëert de ideale omstandigheden voor orkanen boven de Atlantische Oceaan. Met ook het recordbrekende orkaanseizoen van 2020. En meer nog. Allemaal het werk van La Niña. Lief meisje. Maar onder de streep van de som van al die effecten op het weer heeft La Niña een verkoelend effect op de aarde als geheel. Als een soort wereldwijde airco. Maar ze is officieel voorbij.

Zie hier. Dit was La Niña afgelopen jaar week voor week. Je ziet het, die blauwe vlek lost op, en dit is nu. Vooral bij Peru begint het water al aardig warm te worden. Toch stijgt de oceaantemperatuur nu al tot recordhoogte en dat betekent vrijwel zeker het startschot voor een nieuwe El Niño. Bovendien, sinds 1950 zaten we nooit langer dan vier jaar zonder. 

Ik heb je net verteld wat La Niña doet, wat heeft El Niño voor ons in petto? Positief beginnen: het betekent minder orkanen boven de Atlantische Oceaan. Ook worden bijvoorbeeld Noord-Amerikaanse winters minder streng. Da's fijn, maar over het algemeen haalt 'het jongetje' veel meer kattenkwaad uit dan 'het meisje'. Op de kaart ziet het er zo uit. El Niño maakt in de zomer veel plekken vooral droger. Van India tot Australië. En warmer - vooral in Latijns-Amerika. Maar laat zich vooral in de winter gelden. Al deze plekken zijn dan veel warmer en droger dan normaal zoals in grote delen van Azië en Zuid-Amerika en ook Zuid-Australië. Een paar plekken worden juist kouder en natter, zoals het zuiden van de VS. Ook hier weer maar liefst vijf continenten die de klappen vangen. En dit keer juist slecht nieuws voor diezelfde Peruaanse vissers.
Dit was tijdens de super-El Niño van eind jaren 90, deze enorme piek hier. Maar het gaat wel ff iets verder dan alleen een slechte vangst. Het klimaatverschijnsel El Niño heeft in anderhalf jaar meer dan 60 landen getroffen. Recordregens en overstromingen ten oosten van de Stille Oceaan in bijvoorbeeld Mexico, Ecuador en California. Modderlawines in de Andes. Aan de andere kant van de oceaan juist een recorddroogte en bosbranden in Indonesië. Indonesië kreeg eerder al met El Niño te maken. Mede door de droogte die El Niño daar veroorzaakte, breidden de bosbranden zich steeds verder uit. En zelfs aan de andere kant van de planeet liet El Niño zich voelen. De Afrikaanse staat Kenia zakt steeds dieper weg in de problemen. Het land wordt geteisterd door overstromingen en epidemieën en het einde is nog niet in zicht. Allemaal El Niño eind jaren 90.
Iets recenter dan: De El Niño van halverwege de jaren 10. In Afrika dreigen 60 miljoen mensen in grote problemen te komen door El Niño. Op dezelfde plaatsen soortgelijke gevolgen. Maar wat in 2015-16 heel erg opviel: massasterfte van koralen. En waar La Niña Atlantische orkanen voedt, zorgde El Niño voor een recordaantal van hun Pacifische tegenhangers: cyclonen. Ook in het zuiden van India gaat het mis. Oogsten mislukken.

Tot slot nog even de laatste El Niño. Deze hier in 2019, hij was vrij mild. Maar niet in Australië. Dat land ligt altijd in de frontlinie. Extreem nat tijdens La Niña. Extreem droog tijdens El Niño. Weet je nog, drie jaar geleden? En zo laat El Niño nog veel meer sporen na. Op wel vijf continenten dus. Bijna de hele wereld.
Bijna... mag ik nog heel even die kaart terug? Ja, je ziet het. In Europa blijven wij opvallend buiten schot. Ja, wij boffen maar. Wij krijgen hier wel de staartjes hoor, maar El Niño-natuurrampen, nee. Wel kan Zuid-Europa bijvoorbeeld een iets nattere winter verwachten, terwijl we hier in Noord-Europa juist een wat koudere drogere winter krijgen.

Dus deze rode vlek aan deze kant van de planeet bepaalt mede of jij helemaal aan de overkant straks kunt schaatsen rond de Kerst. Maar voor de hele wereld geldt, anders dan 'de airco' La Niña, werkt El Niño juist als een wereldwijde 'kachel'. Niet voor niets is 2016 de laatste super-El Niño nog altijd het warmste jaar ooit gemeten.
Enneh... Valt je verder iets op aan dit lijstje? De acht warmste jaren ooit waren de afgelopen acht jaren. Ok. Hier zie je de opwarming van de aarde met de gemiddelde wereldtemperatuur elk jaar. Je ziet duidelijk het verkoelende effect van La Niña en de opwarming door El Niño. Wat dit betekent: de aarde warmt zó snel op dat zelfs de afgelopen koude La Niña-jaren al tot de warmste ooit behoren. En dat de komende El Niño-jaren dus nóg heter zullen zijn. Het is zelfs goed denkbaar dat 2024 het heetste jaar ooit wordt en het record van 2016 verpulvert. En mogelijk tikken we dan dus zelfs ook al die 1,5 graad opwarming aan. Weliswaar door een tijdelijke El Niño-piek, maar eh... de trend is duidelijk.

Los Niños en Las Niñas komen en gaan, los van de opwarming van de aarde. Tot nu toe lijkt het erop dat klimaatverandering geen invloed heeft op die lopende band boven de Stille Oceaan. Wel staat vast dat de opwarming van de aarde de effecten van een El Niño vergroot. Door extra verdamping in de atmosfeer worden droge periodes nog droger en natte periodes nog natter. El Niño legt klimaatverandering dus onder een soort vergrootglas.

En tot slot, als we dan toch El Niño onder de loep nemen... Je hebt nog één antwoord tegoed. Wat hebben déze El Niño en déze El Niño nou eigenlijk met elkaar te maken? Nou, die steeds terugkerende Peruaanse vissers in deze video... Dat was geen random gekozen voorbeeldje. Nog ver voordat de wetenschap er weet van had, voelden zij al aan hun water dat de oceaan af en toe warmer werd. En meestal gebeurde dat rond één specifieke tijd van het jaar. Surprise! Rond de Kerst. En daarom noemden die vissers het: El Niño. Weet je dat ook weer. Hoe je dan verder dít fenomeen rijmt met dít fenomeen is mij ook een raadsel. Je weet nu in ieder geval hoe het zit. Want je gaat er de komende tijd nog veel van horen. Het ventje slaapt nu weliswaar nog, maar wordt elk moment wakker.

Wat is El Niño?

Om de paar jaar is er een complex samenspel tussen oceaan en atmosfeer dat de Stille Oceaan opwarmt. De passaatwinden zwakken af en er welt minder koud water op in het oosten. Het warme water wordt verdeeld over de hele oceaanbreedte rond de evenaar. Dat is El Niño. De invloed hiervan reikt tot in India, Australië, Zuid-Amerika en beïnvloedt de temperatuur van de hele wereld.

Weerfenomeen dat voor extreem weer en natuurrampen zorgt

Dat wij hier kunnen wonen is eigenlijk een wonder. Meer dan een kwart van ons land ligt lager dan de zee en nog eens 29 procent is overstromingsgevoelig door rivieren. Zonder dijken kan bijna twee derde onder water komen te staan. Vinden wij misschien heel gewoon, maar de rest van de wereld...
'Nee dank je, ik vind wel een ander land.' 'Zo kun je niet leven.' 'Om eerlijk te zijn, ik vind het fijn om een huis te hebben boven zeeniveau.' 'Als er een verzekering is, misschien dan wel.' 'Ik kan me niet voorstellen hoe ik kan overleven onder water.'

Overal in Nederland zijn we dat water aan het managen. Met onder meer dijken dus, die het lage land tegen het hoge water beschermen. Met dammen, die twee wateroppervlakken van elkaar scheiden. De Afsluitdijk is dus eigenlijk de Afsluitdám. Sluizen, dat zijn dammen met deuren zodat we zelf het waterpeil kunnen bepalen. Gemalen, waarmee we zelfs het water van een lager naar een hoger niveau kunnen brengen.
En stormvloedkeringen, die - de naam zegt het al - het hoge water bij een grote storm tegenhouden. De 21 waterschappen zijn onmisbaar voor die bescherming.

Eerst even over die muskusrat.  Dat is een heel mooi dier, als je 'm zo ziet. Dijkinspecteurs die houden daar niet zo van. Want als ze gaten graven door dijken zoals deze, dan moeten zij de boel weer verstevigen. Voelt wel heel stevig aan nog. Er zijn een paar plekken die we in ieder geval morgen nog een keer goed in de gaten moeten houden.
Dat zou ik inderdaad maar doen, want gaten in de dijk belemmeren waterschappen in hun belangrijkste taak. Ons beschermen tegen het water. Met dijken, dammen, duinen, gecontroleerde overstromingsgebieden. Die ze het hele jaar door in de gaten houden. 

En die taak wordt de komende jaren alleen maar belangrijker door klimaatverandering. Als de aarde opwarmt, komt extreem weer vaker voor en zal de zeespiegel stijgen. Er komen dus veel beslissingen aan over hoe we op lange termijn Nederland tegen het water gaan beschermen.

Behalve beschermen tegen te veel water, zorgen waterschappen ook dat er niet te weinig water is.
Weet je nog, afgelopen zomer?
'Voor delen van Utrecht en Gelderland geldt vanaf vandaag een sproeiverbod.' 'Alle waterschappen in het oosten en zuiden van het land worstelen met droogte.'
Landbouw, drinkwater, scheepvaart, de natuur: alles komt in de problemen als er te weinig regen valt.
Dus ook die broedvogels hier. Hey!

Waterschappen gebruiken sluizen, waterbuffers, stuwen, gemalen niet alleen om water tegen te houden, maar ook om in droge periodes het water zo goed mogelijk te verdelen. Maar ja, door klimaatverandering komt ook droogte vaker voor. 

Goed. Behalve veiligheid willen we natuurlijk ook schoon water. Dat gaat alleen niet zo goed. Nederlandse rivieren zijn te vies. Sterker nog: we doen het 't slechtst van de hele Europese Unie. En als het aan die EU ligt, moet Nederland in 2027 aan nieuwe regels voldoen. Het bereiken van de doelen, die halen we niet overal in 2027. En ja: wie maakt het water schoon? De waterschappen.
Want alles wat je doorspoelt, door het toilet of door de gootsteen, komt via het riool bij een waterzuivering, zoals hier.
En geloof mij, dat is te ruiken ook. En je wilt echt niet dat dit water voordat het schoon is, weer in de rivieren belandt.
En als kleinere rivieren, meren of sloten te vies zijn, moet het waterschap aan de bak om de boel daar ook schoon te krijgen.

Veilige dijken, genoeg water, schoon water...
Da's allemaal hartstikke fijn, maar waarom zijn daar verkiezingen voor nodig? Ik bedoel, we stemmen toch ook niet voor wie onze ziekenhuizen bestuurt, of de GGD? Politie?
Dat heeft niet te maken met wat waterschappen doen, maar hoe ze dat doen.
Deze stelling over het waterpeil is daar een goed voorbeeld van.
Hoe hoog het grondwaterpeil is, besluit het waterschap, en dat heeft nogal wat gevolgen voor bijvoorbeeld boer Gerrit.

'Hallo allemaal, dat heb ik weer.
Ik zit vast, met mijn Renault-trekker.'

Als een weiland te nat is kunnen er geen zware trekkers op rijden of koeien over lopen en krijg je dus dit.
Niet gek dus dat boeren graag een laag grondwaterpeil willen.
Maar bij een laag grondwaterpeil zakt de Nederlandse bodem verder naar beneden.
Dat zorgt voor scheuren in gebouwen, funderingen en wegen.
En het verschil met de zeespiegel wordt nog groter.
De natuur heeft daar ook last van.
Bij te weinig water komt bijvoorbeeld CO2 uit veengrond vrij.
Dus wat voor de één een oplossing is...

'Ik zit vast.'

...is voor de ánder juist een probleem.
Dus eigenlijk is bijna elke beslissing van het waterschap een politieke beslissing die voordelen en nadelen heeft voor jou.
Dus mag je daar ook over meebeslissen.

Nog een reden - je favoriete uitgave... belastingen.
Je betaalt al snel een paar honderd euro per jaar voor alles wat het waterschap doet.
Dan is het ook wel zo eerlijk als je mag meebepalen wie die centen uitgeeft.
Toch?
De afgelopen jaren was er niet bepaald veel interesse.
'Ik weet niet eens wat het is.'
'Het waterschap zegt mij helemaal niks.'
'De waterschapsverkiezingen van november vorig jaar zijn mislukt.
Misschien is het maar het best als de verkiezingen worden afgeschaft.'
Afschaffen? Da's niet gebeurd.
Sterker nog: de verkiezingen zijn alleen maar uitgebreid.
Inwoners kunnen pas eind jaren 90 hun stem uitbrengen.
En sinds 2015 zijn de waterschapsverkiezingen tegelijk met de provinciale verkiezingen.

Over één onderdeel is al jaren discussie: de 'geborgde zetels'.
Zit zo: net als bij andere verkiezingen bepaalt de stemuitslag wie er in het algemeen bestuur mag.
Op vier stoelen na.
Twee stoelen zijn sowieso voor boeren, en twee stoelen zijn sowieso voor natuurbeheerders.
Boeren en natuurbeheerders hebben veel belang bij wat een waterschap doet en veel verstand van waterbeheer.
Dus is het ook eerlijk om hun een vaste plek te geven, zeggen voorstanders.
Maar daar is niet iedereen het mee eens.
Wij vinden, dat als je gelooft in democratie, dat de Nederlanders zelf moeten bepalen welke belangen het belangrijkste zijn, en niet degene die een vaste stoel heeft in het waterschap.

Wat doen de waterschappen?

Nederland ligt voor meer dan een kwart onder zeeniveau. Goed waterbeheer is dus belangrijk. De waterschappen zijn onmisbaar voor die bescherming. Zij beheren bijvoorbeeld dijken, dammen en sluizen en gecontroleerde overstromingsgebieden.

Veilige dijken, genoeg water, schoon water

Header slingers

Schrijf je in de voor de maandelijkse nieuwsbrief voor het laatste Schooltv PO-nieuws

Nieuwsbrief PO

Blijf op de hoogte van het laatste Schooltv-nieuws voor VO.

Nieuwsbrief VO

Contact

Schooltv Help

Veelgestelde vragen

Schooltv maakt educatieve content voor het onderwijs, bestaande uit video's en interactief materiaal. Altijd bij de les!

Over Schooltv

Over Schooltv.nl

Schooltv.nl is een videodatabase, gevuld met educatieve en informatieve videoclips, filmpjes, fragmenten, liedjes, animaties, lesvideo’s afleveringen, TV-programma’s, televisieseries, videoverzamelingen en afspeellijsten.

NOS op 3

Type videos